Materiały do dziejów Sejmu 4 letniego, t 2

POLSKA AKADEMIA NAUK

INSTYTUT HISTORII

MATERIAŁY DO DZIEJÓW

SEJMU CZTEROLETNIEGO

TOM II

Opracowali i przygotowali do druku

JANUSZ WOLIŃSKI,

JERZY MICHALSKI, EMANUEL ROSTWOROWSKI

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

1000311138

WROCŁAW 1959

ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH

WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK

262331

Redaktor Wydawnictwa Ernest Chromicki

Wszelkie prawa zastrzeżone

Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo Polskiej Akademii

Nauk. Wrocław 1959. Wydanie I. Nakład 840+160 egz. Obj. ark. wyd. 33,85

ark. drak. 32,5, ark. format Al ;43,22. Papier m/gł. kl. III, 70 g,

70x100, z fabryki w Myszkowie. Oddano do składania 16 IX 1958, pod-

pisano do druku 17 VII 1959, druk ukończono w sierpniu 1959. -Wrocławska

Drukarnia Naukowa. - Żarn. nr 4/59.-L-18. - Cena zł 80,-

OD WYDAWCÓW

Zgodnie z zapowiedzią we wstępie do I tomu dajemy obecnie źródła

do sprawy miejskiej. Część tych źródeł, mianowicie publicystyka oma-

wiająca łącznie sprawę miejską i chłopską, została opublikowana w tomie

I (zob. w Indeksie hasło: "Miasta, mieszczanie, sprawa miejska"). Niniej-

szy tom obejmuje okres od przełomu roku 1789/1790. Jako przedsej-

mowe anteriora dajemy kilka pozycji z wiosny i lata 1788 r. Materiały

obejmujące dalsze lata (1790-1792) znajdą się w dwóch następnych

tomach, całość zatem źródeł do sprawy miejskiej z doby Sejmu Cztero-

letniego wypełnią 3 kolejne tomy "Materiałów": II, III i IV, z ciągłą

numeracją pozycji.

Kryteria doboru materiału są te same co w I tomie, a więc staramy

się dać w zasadzie całość materiału i wydajemy teksty in extenso.

Przez całość materiału rozumiemy wszystkie teksty projektodawcze

i publicystyczne, których głównym tematem jest sprawa miejska, oraz

prośby i memoriały mieszczan, które mają charakter ogólny i są zwią-

zane z pracami sejmu i jego deputacji oraz adresowane do sejmujących

stanów. Nie uwzględniamy źródeł do historii miast, o ile te źródła nie

mają bezpośredniego związku z sejmem i z ogólną dyskusją toczoną wokół

sprawy miejskiej w sejmie i poza sejmem. Nie uwzględniamy również

pozycji publicystycznych i projektodawczych, w których sprawa miejska

nie jest problemem naczelnym, ale stanowi jedno z wielu poruszonych

zagadnień.

Dla możliwie wyczerpującego oświetlenia wydarzeń wypadło w dro-

dze wyjątku sięgnąć do korespondencji. Duże znaczenie posiada tu ko-

respondencja miasta Krakowa i listy Stanisława Augusta do Debolego.

Z korespondencji Krakowa dajemy wybór, obejmujący wszystkie listy

mające ogólne znaczenie (poświęcone sprawie Krakowa i innych miast

na sejmie). W listach tych wypadło zastosować, w sposób zresztą możli-

wie oględny, zasadę opuszczenia spraw nieistotnych. Z listów króla do

Debolego dajemy jedynie tyczące sprawy miejskiej ekscerpty, które jed-

nak wyczerpują wszystko, co Stanisław August napisał o sprawie miej-

skiej do posła polskiego w Petersburgu.

Od zasady podania całości materiału publicystycznego oraz ogłoszo-

nych drukiem próśb i memoriałów od miast (zwróconych do sejmu) uczy-

niono pewne wyjątki. Nie uwzględniamy więc pozycji publicystycznych,

które były przedmiotem naukowej reedycji (w zakresie niniejszego tomu

odnosi się to jedynie do broszury Jarosza Kutasinskiego... uwagi nad

stanem nieszlacheckim w Polszcze, ogłoszonej w Wyborze pism Fran-

ciszka Salezego Jezierskiego, Kraków 1952). Pomijamy również kilka

druków miejskich, adresowanych wprawdzie do sejmu, ale mających

charakter wybitnie lokalny i poruszających sprawy nieistotne. Wydało się

nam natomiast celowe dokonanie reedycji kilku, bardzo zresztą nielicz-

nych, dokumentów rękopiśmiennych, które zostały opublikowane w cza-

sopismach i jako aneksy do monografii czy wydawnictw źródłowych. Nie

uwzględniamy mów sejmowych, które w całości znajdą się w publikacji

diariusza. Pomijamy również, rzecz prosta, konstytucje wydane w Vb-

lumina legum.

Datowanie i układ materiału nastręczyły pewne trudności. Dążąc

do możliwie ścisłego datowania nie mogliśmy stosować jednolitego kry-

terium. W zakresie publicystyki w jednych przypadkach wewnętrzna

analiza tekstu umożliwiła ustalenie daty napisania danej pozycji, w in-

nych przypadkach informacje z zewnątrz pozwalały ustalić datę ukaza-

nia się drukiem lub rozpowszechnienia. Jako datę projektów sejmowych

przyjmujemy datę złożenia do laski lub, w razie niemożności ustalenia

tej daty, datę odczytania w sejmie. Jako datę pism miejskich złożonych

w sejmie, w deputacjach sejmowych lub rozpatrywanych na "sesjach

ratuszowych" (w czasie trwania zjazdu delegatów miast) przyjęliśmy

datę złożenia lub odczytania w Izbie, na sesji Deputacji czy w ratuszu.

Pisma, które były podpisywane i wciągane do ksiąg, datowaliśmy, jeśli

to było możliwe, dniem podpisania, w braku tej możliwości dniem

oficjalnego złożenia, w ostateczności dopiero przyjmując datę wpisania

do księgi.

Na takich podstawach datowane teksty staraliśmy się ułożyć w po-

rządku możliwie ściśle chronologicznym. Nie zawsze to było wykonalne,

a nawet wskazane. Występują pozycje obejmujące okres dłuższy, jak:

Relacja delegatów Kamieńca Podolskiego z ich pobytu w Warszawie

(rodzaj diariusza obejmującego okres 17X11789-311790), Protokół De-

putacji dla miast wyznaczonej (24X111789-12 V 1790) i Zbiór praw,

dowodów i uwag... (składany Deputacji częściami w okresie 22 I -14 III

1790). Te pozycje obejmujące dłuższy okres umieściliśmy przed doku-

mentami w nich omówionymi (Relacja delegatów Kamieńca) lub pozoMATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

PISMO STĘżYCZANINA O POTRZEBIE POPRAWY LOSU

MIESZCZAN I PODDAŃSTWA

Maj 1788

"Dziennik Handlowy i Ekonomiczny", R. 1788, s. 373-379.

Artykuł anonimowy. Hipotez co do autorstwa nie wysunięto.

PISMO STĘżYCZANINA O POTRZEBIE POPRAWY LOSU

MIESZCZAN I PODDAŃSTWA

Mości panie autorze "Dziennika Handlowego", przyznaję się w. panu,

że w początkach czytając w doniesieniach publicznych o wychodzącym

dziele wm. pana pod tytułem "Dziennik Handlowy", nie miałem wcale

ciekawości. Coś mi się zdawało być materyją niezwyczajną, suchą i krótko

trwać mogącą, dalej, gdy w tychże doniesieniach czytałem niektóre

z niego artykuły, zachęciłem się do niego i umyśliłem trzymać one

rocznie. Sam nie wiem jednak, dlaczego mi się zwlekło aż do roku

teraźniejszego, że dopiero trzymać one zaczęłem i pierwsze przeczy-

tałem na miesiąc styczeń. Tytuł jego, "Dziennik Handlowy", zajmujący

w sobie wszelkie okoliczności, pisma, uwagi, myśli patriotyczne etc.,

najprzód uderzył mię w oczy, przeczytałem go z chciwością i z nie

mniejszym uczuciem i prawdziwym szacunkiem pracy jego. Widzę,

że wm. pan nie tylko ręce i umysł chcesz zachęcić do handlu, ale

chciałbyś i zawały uprzątnąć, które lubo nieco przytłumione, coraz jednak

odrastają z dawnych owych narowów, wad narodowych, owych to nie-

ludzkości, tyranii, uciemiężenia, kiedy stan mocniejszy potrafił pogrążyć

słabsze i nie chce mu się wypuścić tego łupu z swych okrutnych szponów.

Bijesz wm. pan na te nieludzkości, na te zadawnione, wkorzenione wady,

chcesz je poprawić sposobem, moim zdaniem, najstosowniejszym do

narodu naszego, wystawując dobre i złe przykłady naprzeciw sobie.

Zły obywatel, daj Boże, zawstydzi się, a dobry ugruntuje się, zachęci

się i śmielej postępować będzie.

Tak mnie się zdaje, że z nami w tej mierze trzeba sobie postępować

jak z dziećmi, chwalić i ganić, ten sposób zdawałby mi się najskutecz-

niejszy, za czym by się inny zagruntować mógł. Wszakże dziećmi

jesteśmy, dopiero wzrastamy za niespracowaną usilnością panującego

nam, daj Boże, w jak najdłuższe lata.

Tak jestem u siebie przekonany, że wm. pan nienadaremnie pra-

cujesz, widzę, że szlachcic, zachęcony do handlu, myśli o tym, który mu

jest zwyczajny i bardzo.

Ale żeby też to mieszczanina obudzić, zachęcić, nie mówię: mieszcza-

nina po przedniejszych miastach, bo ci mają sposób i nauk, i oświecenia

się, i zachęcenia jeden od drugiego, ale mówię o tych miasteczkach na-

szych zagrzebanych w ostatniej grubości, niewiadomości, nikczemności,

jak w popiele. Nie mówię o miasteczkach dziedzicznych, bo tych los

jest w ręku ich pana, może ich i oświecić, i poprawić, byle chciał. Jakoż

widziemy po wielu miasteczkach, że panowie swym kosztem trzymają

dla nich dyrektorów do nauki. Ale to, moim zdaniem, nie jest nic stałego:

dziś jest tak, jutro przyjdzie *inny pan, komisarz poradzi mu, żeby

to lepiej do prowentu obrócić, i stanie się. Ale niechby pan uwolnił ich

od poddaństwa, zabezpieczył ich prawem, niechby w ichże samym

miasteczku wynalazł fundusz na zawsze na przyzwoitego nauczyciela,

toby obaczył z nich innych ludzi. Nie o tych to ja więc mówię miastecz-

kach, ale o miasteczkach po królewszczyznach, przedtem królewskich,

a teraz Rzeczypospolitej, które tylko imiona i szacowne, i obszerne przy-

wileje oznaczają być miastami i które to sami starostowie nie tylko za-

niedbali, ale spodlili i zagrzebali. O tych to ja mówię, żeby ich wydobyć,

wygrzebać, zachęcić. Ale jakżeby to ich zachęcić? Żebyś wm. pan

pisał foliały, żeby litery były łokciowe, prostak nie przeczyta: a jeżeli

mu kto przeczyta, to pochwali, głową trzaśnie, doda, że nie ma o czym

co zacząć, i na tym skończy. Refleksyje, napominania, nic to wszystko

nie pomoże. Mówię to aż nadto z doświadczenia. Mieszkam w bliskości

takiego miasteczka, które jest nawet nad portem, mające stąd sposob-

ność do wszystkiego; ile razy trafi mi się mówić z urzędem tego mia-

steczka, a szukam tej okazyi, reflektuję ich: co są, czym by być mogli

i czym być powinni? Przekładam, że niczym nigdy nie będą, jeżeli swym

dzieciom jakiego poloru, oświecenia i nauki nie dadzą, jeżeli na ten

koniec szkoły w mieście swym utrzymywać nie będą. Cóż oni na to?

Oto ukłonią się, pochwalą, mówią, dobrze by to, ale nie mamy skąd.

Ksiądz pasterz zachęca, szkółkę daje, dyrektora sprowadza, ale ten

posiedzi, widzi, że nie ma co do czynienia, dzieci nie dają do nauki,

nie płacą, musi pójść za chlebem. A jest ich przynajmniej sto osady,

żeby każdy dał na rok po dwa złote, toby był zapłacony nauczyciel.

Lubobym nie chciał składki czynić z osady, ale z gruntu, bo jeden może

się mieć za kilku lepiej. Cóż tedy robić z taką prostotą? Czy zostawić

ją tak? Nie, już to o starych trzeba zapomnieć, jako o zginionych, ale

latorośl młodą trzeba dobywać, trzeba więc przymusu. A nie mogłażby

to zwierzchność przymusić takich miasteczek, żeby składkę składali raz

na raz na nauczyciela, wyznaczywszy na to quantum w każdym miastecz-

ku podług sytuacyi jego tańszej lub droższej. Zęby dom wystawili dla

nauczyciela do nauk, z izbą, ogrodem etc. Nauczycielowi przepisać, czego

ma uczyć. Rozumiem, że czytać, pisać, rachować, opisu kraju, a przy

tym prawo miejskie i inne książki oświecające o gospodarstwie, o dobrym

rządzie domowym czytać, tłumaczyć, to będzie dosyć. Ale spyta się tu

kto: a któż tego wprzód nauczyciela nauczy? Wszakże posyłają miastecz-

ka spomiędzy siebie na naukę chirurgii do Krakowa i to miasteczko,

o którym mówię, posłało jednego; widziałem jego korespondencyją

z swym miastem i znać i z charakteru, i ze stylu, że się uczy. Aleby to

było długo czekać na takiego swego nauczyciela, ażeby się sam wyuczył,

wiek by przepadł dla młodzieży. Lecz ja rozumiem, że można by dostać

gotowych już tam nauczycielów po akademiach i miejskiej kondycyi

za przyzwoitą zapłatą, a może i w pobliższych szkołach.

Inaczej widzi mi się, jeżeli nie będzie w tym zarządzenia i przy-

musu do nauki, oświecenia, polerowania rodzącej się młodzieży po mia-

steczkach, to zostaną miasteczka w tym, w czym są, a może i co gorszego

dla nich wyniknie, i na tym się skończy, że tylko próżno wyrzekać

zawsze będziemy nad prostotą i zgnilizną miasteczek naszych, tak

jak wyrzekamy na Żydów.

Widziemy to wszyscy i przyznajemy, że są arcyszkodliwi, i mówić

można, że cokolwiek się w kraju dobrego założy, tam oni zaraz swoje

ścieżki dyrygują i podkopują to dobre dla swego zysku. Ja im tego

za złe nie mam, myślą o sobie, jak mogą. My temu winni, narzekamy

na to złe, nic przecież w tym nie czyniemy dla odwrócenia onego, a oni

coraz lepiej w tym postępują. Kradną, rozbijają, najeżdżają, oszukują,

jak mogą, a cóż mają innego robić? Prawda, karzemyć my ich za to

szubienicą, osobliwie tych, którzy się odkupić nie potrafią. Ale to temu

złemu niewiele pomaga i nie pomoże. Mnie się zdaje, że kary, choćby

najsurowsze, nigdy nie są dostateczne do wyniszczenia złego, jeżeli się

nie pójdzie do źrzódła, z którego to złe wypływa, i nie zatamuje się go

przyzwoitym sposobem. Pytam się, cóż mają Żydzi robić? Przybywa ich

coraz więcej, przyjęliśmy ich do kraju, nie wypędziemy ich i nie

trzeba. Ale obmyślmy im sposób inny, pewny i nie jeden, bo jest ich

wiele. A na ów czas możemy im bezpiecznie ten zniszczyć, którym teraz

oddychają, niepewny. Niech mają swoją własność na zawsze, zapewnij-

my im ją, zabezpieczmy ich od zdzierstwa, od ucisku, niech będą rze-

mieślnikami, rolnikami, kupcami, ale całkownikami, gdyż od łokcia,

od arend browarnych, od szynków chciałbym ich mieć wcale oddalonych,

a to gdy im będzie odjęte, a tamto zabezpieczone, wezmą się pewnie do

niego.

Ale jakże ich to będzie oddalić od arend browarnych, od szynków?

Wiemy, prawda, że to jest złe i arcyzłe w kraju naszym i niby na to

narzekamy, ale nie odmieniamy. Nawykliśmy bowiem brać gotowy grosz

z arend, bez kłopotu, bez gospodarowania około tego, a chcieliśmy mieć

więcej, tośmy Zydka pociągnęli, a on to oddarł z chłopstwa, nie on, ale

my sami darliśmy chłopa, tylko żydowskimi pazurami. Niby narzekamy

na pijaństwo chłopskie, przyrównywając ich z tych miar do bydlęcia,

a my sami przez wszelkie sposoby utrzymujemy między nimi ten bezro-

zumny nałóg; zna to dobrze chłop, choć prostak. Ja sam nieraz słyszałem

chłopa dziwującego się temu, że go pan odwodzi od pijaństwa, któremu

chłop odpowiedział: wszakże to nie jest z szkodą pańską, wszak ten grosz

przez moje gardło powraca do kieszeni pańskiej; jakżeby chciał mówić:

chcesz tego, a niby mnie o to karcisz.

Tak jest, jeżeli chcemy chłopstwo z pijaństwa wyprowadzić, to mu-

simy tę ofiarę z siebie uczynić, to jest rozbrat z kochanymi Zydkami

i arendarzami, i browarne na siebie wziąć. Chłopa naszego utrzymuje

w pijaństwie Żyd i rozpacz: nie uciemiężać go, a Żyda protektora ode-

brać mu, to upewniam, że wyjdzie łatwo z tego nałogu i nabierze ufność

ku swemu panu, od które] te dwie przyczyny oddalają go teraz; chciejmy

się tylko nad tym szczerze zastanowić, a uznamy.

W tymże dziele wm. pana czytałem opis ucisku Połocka1; nie można

go czytać bez rozrzewnienia, mając w sobie cokolwiek ludzkości. Ale czy

nie narodzi się takich przykładów bez końca? Zdaje się, że nowe żrzó-

dło do tego się otworzyło. Pierwiej miasta królewskie (mówię o grodo-

wych) z nadania mieli po jednemu tyranie, to jest starostę swego: jeżeli

się trafił dobry, to chwała Bogu, choć nic dobrego nie uczynił, to

przynajmniej ani złego; a jeżeli zły, to o niczym bardziej nie myślał

całym ciągiem swych rządów, tylko jak to powierzone sobie do obrony

miasto uciemiężyć, upodlić, zagrzebać go i z jego przywilejami, i choćby

nie innym sposobem, to samym prawowaniem się kilkunastoletnim po-

trafił to uskutecznić. Teraz mają po dwóch tyranów z wyznaczenia:

starostę z jurysdykcją i emfiteutę2. Tamten mówi: do mnie należy za- ;

rządząc miastem, ten mówi: do mnie, bo ja płacę do skarbu Rzeczypoepo- i

litej, poszukiwać powinienem moich zysków. Spór ten nie rozstrzygnie- i

' "Opisanie miasta Potocka na tej stronie Polski pozostałego, czyli bardziej

obraz nieszczęśliwego stanu jego" (Dziennik Handlov)y i Ekonomiczny, R. 1788,

styczeń, s. 49-68).

2 Na mocy ustawy sejmu 1773-1775 r. o emfiteutycznej reformie starostw

następowało w starostwach grodowych oddzielenie urzędu starosty od posesji

dóbr starościńskich.

ny, zawieszony i Bóg wie, póki tak będzie, a tymczasem biedni ludzie

nie widzą, na którą się stronę skłonić, jednego nie chcą sobie narazić,

drugiego boją się rozgniewać, są jakby w matni, nie wiedząc, czyimi są.

Cóż to z tego dalej będzie? Nie narodziż to więcej Połocków?

Winszuję tamtemu, że się przecież wydobyło spod swego ucisku

i trafiło do sprawiedliwości. Nie każdemu się to podobno uda: drugie

może przez samą prostotę i ubóstwo będzie wolało ulec aniżeli się na nie-

pewność i zemstę puścić. A nie lepiejż by to było, żeby ten spór był

rozstrzygniony? Rozrządzenie w tym pewne zabezpieczone? Zęby był in-

stygator obudzony i droga im do niego okazana?

Ja te moje myśli podaję wm. panu, uczyń z nimi, jak się mu zdawać

będzie. Niech Pan Bóg oświeca wm. pana i dodaje mu mocy i sposobności,

abyś mógł wmawiać jak najlepsze sentymenta i czucia współrodaków

naszych. Ja szacunek winny dla niego nie tylko sam zachowam, ale i in-

nym podawać go będę.

Dań w Karczewiu na noclegu 9 marca 1788 roku.

SPOSOBY CHĘCINIANINA O ULEPSZENIU MIAST KRAJOWYCH

Maj 1788

dziennik Handlowy ż Ekonomiczny", R. 1788, s. 424-426.

Artykuł anonimowy. Hipotez co do autorstwa nie wysunięto.

SPOSOBY CHĘCINIANINA O ULEPSZENIU MIAST KRAJOWYCH

W wielu miejscach "Dziennika Handlowego" czytaliśmy nędzny

stan miast królewskich. Wszędzie prawie widać tej nędzy źródło,

przemoc i podstępy - byle zyskowny sposób miało miasto, natychmiast

nędznieje. Uciski te i jęki mieszczan jeszcze nie znalazły względu

u zwierzchności dotąd. Nie dziw, iż u nas handel i manufaktury nie

biorą wzrostu, bo mieszczanie, do tego obojga przeznaczeni, jeszcze nie

są uwolnieni od przemocy.

Miałem sposobność czytania ordynacyj abo przepisu ustanawia-

jącego porządny rząd w miastach tak królewskichł, jako i dziedzicz-

nych. Wiele w nich widziałem pięknych ustanowień godnych publicznej

wiadomości i naśladowania, przeto nie omieszkam onych donieść w nie-

długim czasie. Wszakże te ordynacyje nie są jednakowe, luboby się

dać należało, aby miasta jednakowo rządzone były, wyjąwszy szczegól-

ne okoliczności, które z położenia swego odmiennego odmiennych wy-

ciągają ustanowień.

Zdaje się należeć do zwierzchności przepisującej te ordynacyje, aby

ona miała baczność i na to, czyli mieszczanie mają i jaki do życia

sposób, jak go zabezpieczyć, aby im go obca władza czy przemoc nie

odbierała? Równie, czyli ich dochodów proporcjonalnie jest ustano-

wiony czynsz abo podatek miejski i tym podobne.

Czytałem jednak w jednej ordynacyi, gdzie żadnego prawie dla

mieszczan nie wyznaczono i nie zabezpieczono sposobu życia, podatek

1 Zapewne chodzi tu o "Projekt do przepisania ordynacyj dobrego porządku

miastom królewskim, powiatowym i innym pomniejszym". B. m. dr. i r., fol.,

s. 13. O ukazaniu się donosi "Gazeta Warszawska" z 12 V 1787 - suplement.

wszelako miejski naznaczono aż nazbyt uciążliwy, kiedy od jednego

łokcia kwadratowego placu, na którym dom, chlew etc. stoi, więcej

niż po groszu kazano płacić, a mieszkaniec i właściciel tego placu bez

sposobu życia od głodu prawie jak trup wygląda, a od gruntu tylnego,

na którym ćwierć żyta wysieje, kazano dać podatku zł l gr 20. Chcieć

zbogacić skarb publiczny miasta, aby tym samym zubożyć i zniszczyć

majątek każdego w szczególności, jeszcze to nie oznacza dobrego

w miastach porządku. Gdyby mennica krajowa wybiła milion złotych,

a skarb chciał podatku 3 miliony, w takim razie podatek nie byłby

stosowny do majątku. Gdy pole zasiane ćwiercią zboża nie wróci uro-

dzaju, tylko też samą ćwierć do odsiewu, z czegóż płacić będzie służącym

i skarbowi miejskiemu? Przyzwoitszy byłby podatek procentowy. Z wiel-

ką wdzięcznością przyjęlibyśmy uwagi w tej mierze dobrze myślących

patriotów, którzy publicznym pismem "Dziennika" objawiliby powszech-

ności plan abo systema urządzenia jednakowego miast polskich.

m. p.

Chęcinianin.

PROJEKT CHĘCINIANINA O JEDNOSTAJNEJ ORDYNACYI

DLA WSZYSTKICH MIAST

Lipiec-sierpień 1788

"Dziennik Handlowy i Ekonomiczny", R. 178S, s. 608-621.

Artykuł anonimowy. Hipotez co do autorstwa nie wysunięto.

PROJEKT CHĘCINIANINA O JEDNOSTAJNEJ ORDYNACYI

DLA WSZYSTKICH MIAST

Obietnicy dotrzymując względem ułożenia projektu do ustanowienia

jednakowej ordynacyi abo urządzenia miast królewskich, postanowiłem

wprzódy uwiadomić o pierwszych początkach stanu miejskiego i obo-

wiązkach jego. O tym obojgu taki czytałem opis w prz'ezacnym dziejo-

pisie polskim: Lubo natura ludzka uczyniła wszystkich ludzi równymi

co do swej istoty, atoli wyraziła ona razem nierówności między tymiż

ludźmi; takie są płci, wieku, wzrostu, siły, zdrowia, dowcipu i innych

przymiotów duszy i ciała, majątku, odwagi, serca itd. Ta nierówność

talentów i" zdatności dała powód, iż zawsze pierwszeństwo do rządów

tym dawano, którzy tych darów i zdatności więcej nad innych mieli.

W Polszcze podług zdrowej polityki stanął podział wszystkich ludzi

na te 3 stany:

1-mo. Tych, którzy się przez większą zdatność podjęli bronić granic

Polski, odpędzać nieprzyjaciół i nadto wewnętrzne w swym kraju utrzy-

mywać bezpieczeństwo i pokój, zwano stanem rycerskim.

2-do. Tych, co się starali o urodzaje ziemi, a za to, aby mieli życie

i swych majątków własność bezpieczną, podjęli się żywić swych obroń-

ców abo rycerzów, zwano stanem rolniczym.

3-tio. Ci, którzy przyjęli obowiązek nie tylko przyobiecaną od rolni-

ków żywność dowozić na granice państwa rycerzom, ale nadto dla po-

trzeb i wygód tak stanu rycerskiego, jako i rolniczego dostarczać odzie-

nia, narzędzi wszelakich i miejsca budować, w których by schronie-

nie mieli wszyscy obronne w czasie nieprzyjacielskich napadów, zwani

byli stanem miejskim.

Wzajemna potrzeba łączyła zarówno z sobą te 3 stany. Żaden stan

nie był nad inny ani szacowniejszy, ani potrzebniejszy. A zatem żaden

stan nie ściągał hańby na ludzi w nim będących. Każdy stan ozna-

czał nie prerogatywę jaką lub jej niedostatek, lecz oznaczał powinność

i obowiązki człowieka znajdującego się w onym. Jakoż w roku jeszcze

842 Piast, mieszczanin kruszwicki, obrany był królem Polskił, bo stan

miejski jeszcze nie miał do wszelkich urzędów zamkniętego wstępu,

jak ma teraz. W przeciągu czasu usunęły się rzeczy od swego celu. Stan

rycerski, mając sobie od innych dwóch stanów poleconą moc zbrojną

na uszczęśliwienie kraju, uzbroił potem swoją rękę na podbicie sobie

tychże dwóch stanów i stało się, iż się przemocą stanął ich panem.

A tak rolnik stał się prawie niewolnikiem. A stan miejski mało się

co różni teraz od rolnika. Co w godzinie można zepsuć, całym wiekiem

trudno tego poprawić (°).

Miast teraz królewskich znajduje się w samej Koronie około 2802.

Ich territoria zajmują do kilkudziesiąt tysięcy łanów. Ludność podob-

no przenosi milion mieszkańców, o czym mieć można dokładną wiado-

mość z opisu stanu miast, znajdującego się w Departamencie Policyi

Krajowej. Wiele miast jest obmurowanych i miejscem ucieczki dla

wszystkich w czasie wojny. W nich pospolicie zakładają się manu-

faktury krajowe, odprawują się sejmiki, kontrakty, trybunały, sądy;

handel, zwłaszcza zewnętrzny podczas jarmarków i targów, robi wiel-

ką cyrkulacyją pieniędzy, która okolicznie obywatelów zbogaca. W nich

dostać można wszelkich wygód i potrzeb rzemieśników rozmaitych.

Tam młodzież krajowa edukacyją odbiera. Miasta, słowem, są naj-

(°) O tej nierówności stanów w Polszcze piękne jest zdanie w książce

pod tytułem: "Seryjarz projektów do prawa"3. Ten "Seryjarz", zaj-

mujący wiele myśli i projektów, bardzo pożytecznych a dotąd jeszcze

nie uskutecznionych, znajduje się w drukarni Dufourowskiej w War-

szawie w Starym Rynku.

1 O elekcji Piasta-mieszczanina zob.: "Kromka Marcina Bielskiego" (Zbiór

dziejopisów polskich we czterech tomach zawarty, t. I, Warszawa 1764, s. 30);

Teodor Waga, "Historyja książąt i królów polskich krótko zebrana". Warszawa

1770, s. 10.

2 Departament Policji w kadencji 1786-1787 przeprowadził lustrację miast,

spisał je i podzielił na 15 wydziałów. Zob.: "Raport generalny dwuletnich czyn-

ności Departamentu Policyi od sejmu 1786 do sejmu 1788 zeszłej Radzie Nie-

ustającej uczyniony" (Dziennik Handlowy i Ekonomiczny, R. 1788, październik-

-listopad, s. 692 wre.).

3 "Seryjarz projektów do prawa i innych różnych pism, uwag, myśli i patry-

jotycznych żądań województw, ziem i powiatów pomiędzy sejmem a sejmem od

senatorów, posłów, gorliwych pstryjotów formowanych". Roku pierwszego 1785,

t. I (wyszło 12 części).

Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego 3

znakomitszą i najpożyteczniejszą częścią królestwa. Przyganiono by

zwierzchności, gdyby się onych urządzeniem leniła zatrudnić i dopu-

szczała zysku chciwej przemocy, aby te i nierządne, i złupione były.

A że te miasta, królewskimi zwane, nie tylko że jednego pana i jed-

nakowe od niego nazwisko mają, ale że jednakowych od nich spodzie-

wać się korzyści należy dla kraju, przeto wyjąwszy niektóre szczegól-

ne miejscowe okoliczności, jednakowym sposobem wszystkie być by

urządzone powinny. Z tych powodów myślą moją jest przełożyć tu

projekt do ordynacyi miast taki, który by jednakowo wszystkie obo-

wiązywał miasta. Wszakże chętnie czytać będę onego odmianę najlepszą^

gdy onej kto użyczy.

SAM PROJEKT DO TEJ ORDYNACYI

1-mo. Urządzenie miast królewskich w Polszcze powinno być przy-

stosowane do rządu całego królestwa, bo są jego częścią, a gdy się

w czasie ulepszać będą rządy całego państwa, oraz ulepszać będą i rządy

miasta.

2-do. Jako różnica religii różne i niezgodne sentymenta tworzy mię-

dzy ludźmi, tak różnica stanów w jednym rządzie złe sprawuje skutki,

o czym się z doświadczenia mówi. Przeto do rządów miejskich mieszać

stanu rycerskiego nie należy, zwłaszcza iż stan rycerski zawsze w kraju

jest mocniejszym. Rząd krajowy wiele temu stanowi ulegać musi.

3-tio. Jednemu polecać rządy nad wielu nie zawsze jest dobrze, gdyż

taki absolutyzm zwykł się przemieniać w despotyzm, a przeto rząd

miast na części podzielić potrzeba, tym sposobem rozrządzenia prędszy

skutek mieć będą.

4-to. Ze się zdarza zwierzchności wykraczać z obrębów swoich,

a to najczęściej pod pozorami dobroci i sprawiedliwości, należy obmy-

ślać sposoby do naprostowania wybaczających.

5-to. Rząd ludu powinien wglądać we wszystko to, co się ściąga do

uszczęśliwienia tegoż ludu.

Na tych maksymach poprzedzających stanowi się ordynacyja miast

następująca:

1-mo. Liczba mieszczan podzielona być ma na 3 stany, to jest:

na rolników, manufakturników i handlujących, aby każdy miał dla

siebie wydzielony do życia sposób, a żaden stan drugiemu sposobu do

życia odbierać ani do niego przeszkadzać nie ma.

2-do. Wszelkie grunta na równe części podzielone być mają, a jeden

dwóch takich części posiadać nie ma. Owszem grunta do skarbu miej-

skiego należące, na takież części podzielone, szczególnym osobom sprze-

dane być mają. Tych gruntów mapa sporządzona, w niej każda część

numerem naznaczona, a inwentarz spisany pod każdym numerem po-

sesora wyrazi i opłatę z tegoż gruntu tak do skarbu królestwa, jako

i miasta. Taki podział sprowadzi do miast ludność znaczna, samych rol-

ników. Wszakże każda część gruntu wystarczać dobrze powinna na róż-

ne wyżywienie familii domowej.

3-tio. Podobnym sposobem wszelkie rodzaje manufaktur, które się

w tym mieście znajdują, podzielone być mają na ludzi do manufaktur

przeznaczonych.

4-to. Wszelkie sposoby handlu temu miastu właściwe między handlu-

jących podzielone być mają tak, aby każdy miał wystarczający sposób

do życia, gdyż ten punkt jest najważniejszy, bez niego upadają miasta

i wszyscy. Sposób do życia jest istotą dobrej ordynacyi.

5-to. Każdy stan z tych 3 ma mieć spomiędzy siebie do sprawowania

rządów miasta wybranych radców 2, ławników 2 i substytutów 2, a za-

tem będzie wszystkich 18. Nadto z radców liczby ma być prezydent l,

wójt l, pisarz sądowy l, regent zawiadujący archiwum miasta i wszel-

kimi sprawami całego miasta, podskarbi l,* instygator l, sług miej-

skich 4, po jednemu dla każdego departamentu.

6-to. Cały rząd miasta składać się ma z 4 departamentów, to jest

Departamentu Ekonomicznego, Departamentu Skarbowego, Departa-

mentu Sprawiedliwości i Departamentu Stanów.

7-mo. Departamentu Ekonomicznego obowiązki będą: l. pilnować,

aby każdy miał przyzwoity do życia sposób; 2. aby złym rządem tra-

cących majątek upominać, a po niepoprawie w kuratoryje brać lub

per plus offerentiam innym majątek sprzedać, a niedbałego lub roz-

pustnego do inszych usług i zarobków przeznaczyć; 3, aby się zatrud-

niał porządnym zabudowaniem miasta i brukowaniem jego; 4. aby do

polepszenia rolnictwa, manufaktur i handlu pożyteczniejsze uwagi i in-

dustryje roztrząsał i stanom objawiał; 5. aby narzędzia ogniowe na

ulice lub cechy podzielił, żeby każdy wcześnie wiedział, czym ma

ratować i jakimi sposobami; 6. zgoła wiele potrzebnych urządzeń prze-

pisać się ma temu Departamentowi i one potem udoskonalać, a te mają

być wypisane i dla publicznej wiadomości do czytania na miejscu przy-

zwoitym na tablicy zawieszone.

8-vo. Departament Skarbowy, mając sobie podany inwentarz wszel-

kich posesyj i z wyrażeniem, ile każdy ma płacić podatku tak do skarbu

królestwa, jako i do skarbu miejskiego, oraz tabelę ekspensy, będzie

obowiązany: l. wszystkie podatki odbierać czterema ratami na rok,

a z odebranych każdego kwartału ma kwitować każdego na kwicie

umyślnie na to sporządzonym dla wszystkich i chowanym w archiwum,

każdy zaś będzie obowiązany sam do tego Departamentu odnosić po-

datki; 2. wszystkie wydatki podług tabeli sobie podanej w przepisanym

czasie ma zaspokajać podług asygnacyi Departamentu Stanów; 3. wy-

datki ekstraordynaryjne ma zaspokajać także, ale tylko za asygnacyją

Departamentu Stanów, i tym podobne rozrządzenia mieć sobie powinien

przepisane.

9-no. Lubo każdy z przerzeczonych dwóch departamentów mieć

będzie moc rozsądzania spraw w materyjach do swego departamentu

należących, jednak tylko sposobem komplanacyjnym, wszelkiego zaś

gatunku sprawy rozsądzać ma Departament Sprawiedliwości, na którym

prezydować wójt będzie. Pisarz sądowy mieć będzie vocem decisiyam

z innymi. Wszelkie dekreta i transakcyje językiem polskim narodowym

pisane być mają. Od tego sądu apelacyja iść ma do Departamentu

Stanów. Sprawy potoczne sądzić ma wójt i pisarz. A jako każdy de-

partament w tydzień miewać ma swoje sesyje, tak Departament Stanów

raz w miesiąc, wyjąwszy gdyby tego częściej wyciągały pilne interesa.

10-mo. Departament Stanów tak nazwany, iż się składać ma z osób

wszystkich 3 Stanów, które składają inne departamenta. Na tym de-

partamencie prezydent miasta pierwsze miejsce ma zastępować. Ten

departament ma wglądać w potrzeby całego miasta i swoje rozporzą-

dzenia wydawać innym departamentom oraz przed nim wszystkie 3

departamenta mają oddawać sprawę z swoich czynności, o czym De-

partament Stanów ma co rok raportować Departamentowi Krajowej

Policyi. A jeżeli postrzeże Departament Stanów jaką zdrożność w in-

nych departamentach, aby się starał one co prędzej naprostować. Apela-

cyje do Asesoryi iść mają nie od Departamentu Sprawiedliwości, ale

dopiero od Departamentu Stanów.

11-mo. Aby zapobiec wszelkim zdrożnościom, które się przytrafiają

samym nawet zwierzchnościom, ma być na to obmyślony przyzwoity

sposób, np. ma być w ratuszu pod oknem skrzynia zamknięta, którą

nazwać można delatorem, dziurą z podwórza, przez którą wolno będzie

każdemu na piśmie wrzucić w nią to, co widzi być w rządach miasta

lub zwierzchności zdrożnego albo poprawy lub nowego ustanowienia po-

trzebującego. Instygator z regentem wyjmą te doniesienia na piśmie

i one czytać będą Departamentowi Stanów, które rozpoznawszy De-

partament Stanów, jak najpilniej zdrożności poprawić będzie obo-

wiązany. Jeżeliby zaś na sam Departament Stanów chciał kto zażale-

nie podawać, tedy dwojakim sposobem wolno mu będzie, to jest: albo

na otwartej karcie, aby one czytać wolno było podczas sesyi stanów,

albo zapieczętowaną, aby one co prędzej przesłał Departament Stanów t

do Departamentu Krajowej Policyi. |

12-mo. Wszystkie projekta do polepszenia stanu tak z całego miasta, j

jako i każdego stanu jego do tej skrzyni składane być mają, a podczas

sesyi Departamentu Stanów publicznie czytane, w księgi zapisane i je-

żeliby się zdatnymi być zdały, do uskutecznienia przeznaczone będą.

13-tio. Od każdego 100 ludzi aby dwóch lub trzech ludzi przeznaczo-

no, którzy by się w dni święta po południu w sztuce wojennej ćwiczyli.

A gdy się ci wydoskonalą, inni na tych miejsce do podobnegoż ćwi-

czenia się przeznaczeni być mają. W czasie potrzeby z takich ludzi

miałoby każde miasto swoje obronę. Broń skarbowa być ma.

14-to. Można by dla każdego stanu naznaczyć jedno pół dnia co ty-

dzień, kiedy by się do ratusza schodzili na słuchanie czytanych projek-

tów, zmierzających do ulepszenia każdego stanu i umówienia się

wzajemnego między sobą, aby każdy stan składał jakąś kompanią po-

żyteczną. Owszem można by naznaczyć czas pewny, na który by się do

głównego miasta województwa zjeżdżali z innych miast delegowani

do wzajemnego się z sobą naradzenia o handlu, manufakturach i rol-

nictwie, aby się wzajemnie wspomagały miasta radą, a może i pewnymi

2 sobą umowami i kontraktami, tym sposobem formowałyby się pewnie

W kraju pożyteczne z miast kompanie.

15-to. Obierać co rok mają te 3 stany przez swych delegatów prezy-

denta i wójta z liczby radców. Zaś prezydent, wójt, pisarz sądowy,

podskarbi i regent obierać mają urzędników do sprawowania 3 departa-

mentów.

16-to. Wszystkie miasta niech będą obowiązane po dwóch synów,

skończywszy wprzód edukacyją w szkołach, oddawać do palestry miej-

skiej, będącej pod dozorem regenta głównego miasta. Ta młodzież

przeedukowana należycie w prawie miejskim powróci do miast swoich

i tam urzędy obejmować będzie. Aby żaden na potem urzędnikiem me

był, kto wprzód nie będzie w tej szkole prawnej.

17-mo. Urzędnicy, czas i pracę około dobra powszechnego tracący,

niech mają w nadgrodę pensy j e z skarbu miejskiego przyzwoite pracy.

18-vo. Ekspensa skarbu miejskiego tak mają być umiarkowane,

aby się z intraty corocznej zawsze w skarbie znajdował pewny rema-

nent na nieprzewidziane potrzeby. Jeżeliby skarb miejski miał lub

z sprzedanych skarbowych gruntów, placów, domów etc., lub z rema-

nentowych sum jaki kapitał, tedy za rozrządzeniem Departamentu Sta-

nów tak ma być udysponowany, aby corocznie przyniósł jaki pożytek;

jako to np. mógłby skarb pożyczyć jakiej sumy kompanii manufaktur-

ników lub handlowej, zabezpieczoną ewidencyją i procentem choć nie-

wielkim, ale regularnym i pewnym, lub w mieście dla obywatelów

murować domy, odbierając od nich ratami kapitał i prowizyją, lub inne

tym podobne.

19-no. Czas ma być oznaczony do kontraktów w czasie, których rol-

nicy grunta swoje mogą, ale tylko ludziom stanu miejskiego, sprzeda-

wać, arendować lub zastawiać.

20-mo. Żydzi w miastach aby mieli przepisany sposób do życia, lata

do zamężcia wyznaczone, języka polskiego używanie we wszystkich

swoich regestrach, pismach, karbach etc. nakazane. Handel ma być

im zabroniony, rękodzieła zaś i rolnictwo dozwolone.

Te w krótkości wyraziłem punkta, nie chcąc szczególnymi uwagami

i ustanowieniami czytelników nudzić. Zwierzchność, której urządzenie

miast jest polecone, potrafi pewnie, dokładnie i przezornie sporządzić

potrzebne dla miast ustawy, których się wkrótce spodziewamy. Za

szczęśliwego teraźniejszego panowania widziemy, iż wszystko jest w ja-

kimści pięknym poruszeniu, każdy zaczyna lepiej myśleć, wielu się już

chwyta tych sposobów, które i ich, i kraj w czasie uszczęśliwiać poczy-

nają. Zdania teraźniejszych obywatelów coraz piękniejszy, miły na

kształt wiosny sprawują widok patriotycznemu umysłowi. Cyrkula-

cyja nowych periodycznych pism staje się wyborną szkołą dobrze

myślenia i czynienia dla kraju.

Chęcinianin.

{INSTRUKCJA DLA DELEGATÓW M. KRAKOWA, M. BAJERA

I F. LJCHOCKIEGO, NA SEJMIK PRUSZKOWSKI]

16 sierpnia 1788

Wojew. Archiwum Państw, w Krakowie, Archiwum M. Krakowa 1322, s. 70

(kopia).

^NSTRUKCYJA DELEGOWANYM NA SEJMIK PROSZOWSKI

DANA DNIA 16 SIERPNIA 1788°

Instrukcyja szlachetnym jmci panom Maciejowi Bayerowi radcy

i Filipowi Lichockiemu syndykowi miasta Krakowa na sejmik woje-

wódzki w Proszowicach, dnia 18 miesiąca sierpnia roku 1788 przypa-

dający, przez szlachetny magistrat imieniem miasta całego dana, dnia

16 miesiąca sierpnia roku 1788.

1. 'Polecenie stanu miasta(r).

Zajechawszy ciż ichmość do Proszowic mają przed zaczętym sejmikiem

komplementować wszystkich j.w. panów i im stan biedny miasta Kra-

kowa polecać.

2. a Umieszczenie próśb miasta in laudo województwa *.

Starać się będą podać na tymże sejmiku memoryjał z wyrażeniem próśb

miasta, które iżby in laudo województwa umieszczone były, przyłożą

starania.

3. "Iżby j.w. posłom zalecone było popieranie żądań miasta3.

Najpierwszym punktem tego memoryjału ma być prośba, aby j.w.

obrani przez województwo posłowie na sejm walny do Warszawy

zalecono instrukcyją mieli popieranie próśb miasta Krakowa, a to

końcem uszczęśliwienia miasta tego stołecznego.

4. * Reprezentowanie stanu biednego i uwolnienie od nowo ma- ,

jących być ustanowionych podatkówa.

Iżby ciż j.w. posłowie, jeżeliby dla aukES^. wojska jakie podatki na

a-a w rpsie każdorazowo rea marginesie yĄ^

miasta nakładane były, łaskawie u Najjaś. Rzeczypospolitej reprezen-

towali stan biedny miasta Krakowa i dawniejsze przypomniawszy pra-

wa, że po każdej klęsce toż miasto defalkę w podatkach miewało, chcieli

wesprzyć i zasłonić, iżby teraz do większych podatków toż miasto przy-

ciskane nie było, wszakże i garnizon kosztem swoim dla wysługi nawet

województwa utrzymuje.

5. a Poparcie jak najmocniejsze wszelkich żądań miasta przez de-

legowanych na sejmie podawanych a.

Zaświadczy Prześwietna Komisyja Boni Ordinis, jak wiele miastu temu

na konieczne potrzeby brakuje, to jest utrzymywanie dróg i mostów

i inne wewnętrzne, ognia etc. potrzeby, a zatem dopraszać się będą,

iżby prześwietne województwo takowe miasta potrzeby reprezento-

wać Najjaś. Rzeczypospolitej posłom swoim zaleciło, które obszerniej

przez delegowanych miasta na sejm tam podawane będą.

Ad mandatum nobilis ac spectabilis proconsulis Cracoviensis sub-

scribo

Valentinus Lichocki viceadvocatus urbis Cracoviensis

locum tenens notarii actualis m. p.

[MEMORIAŁ M. KRAKOWA NA SEJMIK PROSZOWSKI]

16 sierpnia 1788

WAP Kr., Arch. M. Krakowa 1322, s. 69-70 (kopia).

MEMORYJAŁ DO PRZEŚWIETNEGO

WOJEWÓDZTWA KRAKOWSKIEGO NA SEJMIKU PROSZOWSKIM,

DNIA 16 SIERPNIA 1788 PODANY

O zalecenie siebie j.w. nowo mającym być obranym posłom, iżby stan

biedny miasta na blisko następującym sejmie Stanom Rzeczypospolitej

reprezentować raczyli.

Prześwietne Województwo, Jaśnie Oświeceni, Jaśnie Wielmożni,

Wielmożni Panowie i Protektorowie!

Miasto Kraków, stolica Korony i Prześwietnego Województwa, zwykło

było zawsze z szczególniejszych względów zyskiwać od Prześw. Woje-

wództwa reprezentacyje stanu swojego przed Najjaśniejszą Rzeczą-

pospolitą i z tego powodu prawa koronne po wielokrotnych odniesionych

klęskach łaskawe wyznaczyły temu miastu udziały, to w ustąpieniu na

lat kilka czopowego, to w zmniejszeniu podatków i w innych łaskawych

largicyjach i alewiacyjach, teraz zaś od ostatniego czasu nieszczęśliwej

rewolucyi *, gdy dźwignąć się żadnym sposobem nie może, bo nawet zbli-

żeniem kordonu odciągnieni obywatele, kupcy w handlach swych zubo-

żeni, a w ogólności nierównie większe podatki podejmować muszący

mieszkańcy, coraz gdy do uboższego nachyla się punktu, wszak naj-

dokładniej Prześwietna Komisyja Boni Ordinis z wyboru osób Przeświet-

nego Województwa złożona intraty i ekspensy miasta tego lustrująca za-

świadczyć łaskawie raczy, że utrzymywanie garnizonu Najjaś. Rzeczy-

pospolitej, chowanie garnizonu własnego nawet ku usłudze Prześw. Wo-

jewództwa, sprawianie porządków ogniowych, reparacyja dróg i mostów

' Chodzi tu o konfederację barską.

i inne konieczne nieuchronne wydatki i potrzeby w obywatelach zubo-

żonych sił już nie znajdują ku ich dochowywaniu. Takowe to ciężkości

swoje miasto to pragnie w oczach Najłaskawszej okazać Rzeczypospolitej

i suplikować ulgi; że zaś ta tym pewniejsza za wstawieniem się Prześw.

Województwa będzie, przeto o zalecenie siebie w instrukcyi j.w. nowo

obranym posłom suplikuje.

Prześw. Województwa J.O., J.W., W. Panów i Protektorów

najniżsi słudzy

Prezydent i cała rada miasta stołecznego Krakowa.

[INSTRUKCJA DLA SYNDYKA M. KRAKOWA FILIPA

LICHOCKIEGO, UDAJĄCEGO SIĘ NA SEJM]

Kraków, 2 października 1788

WAP Kr., Arch. M. Krakowa. 1322, s. 76 (kopia).

•INSTRUKCYJA SZLACHET. JMCI P. FILIPOWI LICHOCKIEMU

SYNDYKOWI MIASTA KRAKOWA NA SEJM DO WARSZAWY

POD KONFEDERACYJĄ ODBYWAJĄCY SIĘ

OD MIASTA DELEGOWANEMU DANA,

DNIA 2 PAŹDZIERNIKA 1788 a

Instrukcyja szlachetnemu Filipowi Lichockiemu syndykowi miasta

Krakowa na sejm następujący, dnia 6 miesiąca października roku 1788

zaczynający się, dnia 2 miesiąca roku tegoż dana.

1. Stanąwszy tenże jmć w Warszawie ma najprzód obejść j.w. protek-

torów i ich upraszać, aby zainteresowaniem onychże prośby i desideria

miasta Krakowa na następującym sejmie umieszczone być mogły.

2. a Czyli prośby miasta bez delegowanych popartymi być mogąa.

Tenże wywiadywać się będzie od j.w. protektorów, czyli prośby miasta

tego bez szczególnej pomocy jmć tam delegowanych popartymi być

mogą, o czym wcześnie dać znać zechce, a to końcem wysłania tam

jmć delegowanych e medio nobilissimi magistratus mających być wy-

słanych.

3. "Podwyższenie dymowego gdyby nastąpić miało, iżby w tym

punkcie miasto mogło zyskać uwolnienie a.

Tenże enixissime starać się będzie i zapobiegać, iż jeżeliby podwyższenie

podatków, a w szczególności dymowego, następować miało, aby na stan

biedny miasta tego i nieludność posesyjonaci miasta zyskiwali względy,

którzy raczej na aukcyją garnizonu niż na opłacanie dubeltowego po-

dymnego zdobywaliby się.

s-s Każdorazowo na marginesie.

4. a Iżby konstytucyja mogła nastąpić aprobująca prawa miastaa.

Miasto tutejsze nie ma żadnej za panowania teraźniejszego konstytucyi

aprobującej prawa swoje, a za czym i o takową starać się ma.

5. a Suma na garnizon zamkowy idąca iżby miastu podarowaną być

mogła a.

Opalenie garnizonu kwatery i dodawanie grodowi garnizonu swojego

że wiele miasto kosztują, starać się będzie, ażeby podług konstytucyi

rokuł suma na utrzymywanie garnizonu zamkowego idąca miastu po-

darowana być mogła.

6. a Zł 8000, za dwa roki zatrzymane, by mogły być wypłacone a.

Podług rezolucyi Najjaś. Rady za dwa roki po zł 8000 jest zatrzymane

w skarbie i to, iżby mogło być wywindykowane, mieć będzie w pamięci.

7. "Żydzi by się nie znajdowalia.

Żydzi iżby podług dekretu ad sua domicilia zapędzonymi byli, postara się.

8. a Inne punkta, w szczególności oddane, by swój skutek wzięły *.

Inne punkta, które w szczególności mu się oddają ku poparciu miasta słu-

żące, nadmieni j .w. protektorom, które gdy im się użyteczne zdawać będą,

odformowawszy i tu copiatim przysławszy starać się będzie, aby swoje

uskutkowanie wzięło.

' W rękopisie puste miejsce. Chodzi o konstytucję r. 1736 i 1768.

UKSPOZYCYJA PRAW MIASTA WARSZAWY WZGLĘDEM ŻYDÓW

ORAZ ODPOWIEDZ NA ŻĄDANĄ PRZEZ NICH W TYMŻE MIEŚCIE

LOKACYJĄ

[Grudzień 1788}

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XXXII, s. 206 - błędnie k. 12 - jest k. 2).

Publikacja magistratu warszawskiego. Smoleński przypisał autorstwo Micha-

łowi Swiniarskiemu ("Publicyści anonimowi z końca XVIII w.". Warszawa 1912,

s. 49). Według tego autora magistrat na posiedzeniu 11 grudnia 1788 kazał "Ekspo-

zycyję" wraz z "Memoriałem" (zob. nr 8) wydrukować dla rozdania królowi,

ministrom i senatorom (W. Smoleński, "Mieszczaństwo warszawskie w końcu

wieku XVIII", Warszawa 1917, s. 78-80). Bliższe dane o dacie druku oraz nie-

wątpliwe stwierdzenie autorstwa Swiniarskiego znajdujemy w "Księdze sesyi

i porachunków ekonomicznych miasta Starej Warszawy" (AGAD, Warszawa

Ekonomiczna 591, k 331): "Działo się... 16 I 1789 na Ratuszu w Urzędzie Ekono-

micznym. Dzieła przez ur. imć pana Michała Swiniarskiego pisarza M. S. W. uło-

żone i napisane dla dobra miasta i uszczęśliwienia, aby do druku podać, z dru-

karnią ugodzić się, zaleca się szlach. Plathowi G. i S. U. E. M. S. W., końcem

podania onychże na sejmie teraźniejszym Naj. Panu Królowi Jegomości, J.W.W.

senatorom, ministrom, posłom i obywatelom pt.: Nr l. "Ekspozycyja praw miasta

Warszawy względem 2ydów", Nr 2. "Wiadomość o pierwiastkowej miast zasadzie

w Polszcze, ich szczególnych przywilejach oraz o przyczynach upadku tychże

miastu". Na "Ekspozycyję" Żydzi warszawscy odpowiedzieli repliką pt. "Wy-

łuszczenie praw wolnego mieszkania i handlu Żydom w Warszawie pozwalających,

z odpowiedzią na pismo magistratu warszawskiego przeciw Żydom r. 1789 wydane"

(fol, 17 str. nib.).

EKSPOZYCYJA PRAW MIASTA WARSZAWY WZGLĘDEM ŻYDÓW

ORAZ ODPOWIEDZ NA ŻĄDANĄ PRZEZ NICH W TYMŻE MIEŚCIE

LOKACYJĄ

Miasto Warszawa powziąwszy wiadomość, iż Żydzi, którzy wszystkie

miasta i miasteczka w Polszcze przez swe niezliczone podstępy zrujno-

wali i z sposobu do życia wyzuli, czuwając na zniszczenie miasta War-

szawy pisma różne podają i w tychże pismach datki oświadczają *,

' Żydzi warszawscy prosili o prawo stałego zamieszkiwania w Warszawie,

prowadzenia w niej handlów i rzemiosł i zapowiadali, ze 300 kupców żydowskich

złoży natychmiast na wojsko 180000 zip i nie uchylając się od innych podatków

wypłacać będzie "w potomne wieki" po 3000 dukatów placowego. Dwa memoriały

w tej sprawie znajdowały się w rękopisach Biblioteki Ord. Krasińskich (W. Smo-

leński, "Jan Dekert, prezydent Starej Warszawy...". Warszawa 1912, s. 10).

lubo przeświadczone jest sprawiedliwością i wysoką przezornością Naj-

jaśniejszych Rzeczypospolitej Stanów, że takiej bezprawnej prośby od

Żydów niesionej nie przyjmą i nikczemną ich oferencyją z kondycyją za-

mierzonego o wyznaczenie miejsca targu czynioną oddalą, wszelako

dla okazania, iż prośba takowa z datkiem oświadczona zamiast przynie-

sienia krajowi i skarbowi koronnemu pożytku jest oczywiście szkodliwą,

a do tego bezprawną, następny wywód uczynić przedsięwzięło.

W pismach swych Żydzi wyrażają, iż mając przywileja jeszcze od

najjaś. Kazimierza Wielkiego i następnych królów na wolne sprawo-

wanie handlów i rzemiosł nadane, byli i są użytecznymi krajowi, jedno

tylko miasto Warszawa tej korzyści onym nie dozwala, i owszem okazy-

ją ich upadku staje się.

Takowe wyrazy w pismach umieszczone pochodzą z niewiadomości

praw, a alegowana przez nich użyteczność na fałszywych zasadza się

maksymach.

Przywileje przez Żydów bądź jakiekolwiek pod różnymi preteksta- •

mi wyproszone nie były nigdy statutem lub konstytucyją stwierdzone

i nie miały swej egzekucyi; i owszem statut roku 1538 handlów i rze-

miosł w miastach inaczej Żydom prowadzić nie pozwolił, tylko za za-

warciem paktów lub ustawą królów, ale ta ustawa do skutku nie przy-

szła. A konstytucyje roku 1565 i 1567 oraz późniejsze ostrzegły, iż Żydzi

gdzie paktów nie mają, tam handlów i rzemiosł sprawować nie mogą, kon-

stytucyją także roku 1768 zleciła Komisyjom Boni Ordinis, iżby w mia-

stach i miasteczkach koronnych pakta z Żydami, gdzie ich nie mają, po-

czyniła, gdzie zaś Żydzi paktów nie mają, tam handlów i rzemiosł pro-

wadzić nie powinni, ostrzegła.

Stąd tedy jawno widzieć się daje, że Żydzi chociaż mają handle i rze-

miosła po miastach i miasteczkach w Koronie pozwolono, to nie z mnie-

manych ogólnych przywilejów bolesławowskich lub kazimierzowskich,

ale z paktów na przepisie statutów i konstytucyj z miastami zawartych.

Co zaś do miast w księstwie mazowieckim będących, a w szczegól-

ności miasta Warszawy, to jako cale osobne dla siebie ma prawa i od

zawarcia z Żydami paktów prawem niżej wyłuszczyć się mającym jest

wyjęte, przeto też jedno to miasto ocalało, w cudzoziemców, kupców

i rzemieślników zaludniało się i prawdziwe skarbowi koronnemu pożytki,

a krajowi wygody przynosi, kiedy inne miasta, do których Żydzi za pak-

tami wcisnęli się, upadły; co jest najmocniejszym na konwikcyją egzy-

stencyi po miastach Żydów dowodem.

Ze księstwo mazowieckie w oddzielnym od Korony panowaniu zosta-

jące miało względem Żydów osobne prawa, to jest rzeczą powszechnie

wiadomą, bo tego dowodem są edicta książąt mazowieckich zabraniające

Żydom w całym księstwie handlów, rzemiosł i pomieszkania.

Z takimi prawami przyszło księstwo do Korony i te przy inkorpora-

cyi całkiem zapewnione.

Jako zaś prawa księstwa mazowieckiego ogólne i szczególne aż do

czasu inkorporacyi były dziełem prawej rządowej władzy, a te uroczy-

stym przy złączeniu się z Koroną co do ustaw i swobód zostały zabezpie-

czone warunkiem, tak sprawiedliwość ufać każe, że naruszone nie będą.

Prócz powszechnych praw przedinkorporacyjnych ma w szczególno-

ści miasto Warszawa przywileja od książąt mazowieckich nadane. Żydom

handlów i rzemiosł oraz pomieszkania zakazujące i te najjaś. Zygmunt

zaraz po inkorporacyi w roku 1527 osobnym swym przywilejem utwier-

dził.

Ponowił też same prawa najjaś. Zygmunt August w roku 1570 i przy-

wilejem swym Żydom nie tylko w Warszawie, ale i o mil 2 naokoło

handlu i rzemiosła pod konfiskacyją zakazał, a przybywających za in-

teresami do brania biletów od magistratu obligował; który to przywilej

Najjaś. Stany Rzeczypospolitej konstytucyją koronną w roku 1613 dla

tej jedynie przyczyny, aby Warszawa wzrost swój brała, utwierdziły.

Przyczyna w tej konstytucyi wyrażona istotnie sprawdziła się, bo

wyjęta Warszawa spod powszechnego prawa żydostwu po miastach za

paktami osiadać pozwalającego na to miejsce zaludniła się cudzoziem-

cami, którzy do kraju sprowadzili rzemiosła, one rozkrzewili, doskonalili

i dotąd z powszechną dla kraju wygodą i oszczędzeniem wychodu pienię-

dzy za granicę rozkrzewiają, doskonalą i utrzymują.

W późniejszych czasach sprzysięgało się żydostwo na to miasto, szu-

kało do niego wstępu i niekiedy gwałtownie wciskało się, ale widoczne

przyczyny wzrastającej w ludność, handle i rzemiosła Warszawy przeko-

nywały Najjaś. Rzeczpospolitą, aby toż miasto od osiadania w nim

Żydów oraz handlów i rzemiosł prowadzenia uwolniły i lubo Najjaś.

Stany Rzeczypospolitej wielorakimi konstytucyjami zezwoliły na zawie-

ranie paktów z Żydami po innych w Koronie miastach, wtenczas wła-

śnie Warszawę, przez szczególne konstytucyje aprobując przywileja lo-

kacyjne wstępu Żydom do miasta zabraniające, od Żydów ocaloną mieć

chciały; czego dowodem są konstytucyje lat 1589, titulo "Warszawa"

1676, titulo "Miasto Warszawa" 1678, titulo eodem 1710 i 1768.

Miały te prawa swoją niewątpliwą egzekucyją; świadkiem są tego

lauda prześw. ziemi warszawskiej, która znając jak Żydzi są szkodliwi

mieszczanom, a poczytując sobie za szczególny zaszczyt mieć Warszawę

w rządnych obywateli osiadłą, tłoczące się żydostwo własnym swym na-

kładem z miasta wielokrotnie wyganiać kazała; świadczą reskrypta

i defcreta sądów relacyjnych, a szczególniej roku 1648, którym wciskają-

cych się do tego miasta Żydów wygnać i towary konfiskować, a prze-

jeżdżającym do dworu za interesami bilety od magistratu brać kazano.

osobom, zaś przyjmującym w komorne Żydów bez biletów karą 2000

czerwonych zł zagrożono i po egzekucyją tego wszystkiego do jurysdyk- ^Y

cyi marszałkowskie] koronnej tyle razy, ile tego potrzeba wymagać kó

będzie, czynić się mającą odesłano. w

Względna na prawa jurysdykcyja marszałkowska zasłaniała to miasto m

od cisnącego się gwałtem żydostwa, a egzekwując przepisy przywilejów n]

i dekretów na nieposłusznych kary nawet osobiste skazywała i tym to S-

sposobem zaledwo od natrętnego żydostwa "Warszawa zasłoniona być a

mogła.

Rozwolnione nieco edicta książąt mazowieckich przez konstytucyją s

roku 1775 za zezwoleniem dziedziców Żydom w księstwie mazowieckim ;

na odłogach nieużytecznych i przez chrześcijan niewyrobionych w powo- '

łaniu rolniczym, a nie do handlu osiadać dozwalające, otworzyły Żydom

drogę bliżej ku "Warszawie przysunięcia się. A opaczne tłomaczenie wy-

raźnego prawa ośmieliło onych do lokowania się na -gruntach z Warsza-

wą stykających się.

Ale gdy taż konstytucyją roku 1775 wyraźnie Warszawę spod roz-

wolnienia edyktów książąt mazowieckich wyjęła i prawa temuż miastu

służące in toto utwierdziła, baczna zawsze na całość praw piastowana

przez j.o. księcia Lubomirskiego marszałka wielkiego koronnego laska po-

skromiła tę żydowską zuchwałość i za ferowanym dekretem osadzone przy

Warszawie żydostwo, handle z zgubą mieszczan praktykować zaczynają-

ce, z swych siedlisk ruszyła, odsyłając Żydów do tej powinności uprawia-

nia roli, w której konstytucyją wyraźnie onych umieszczonych mieć

chciała.

Z tego chronologicznego wypisu praw miastu Warszawie służących

pokazuje się jasno, że Żydzi w każdym wieku i w każdym czasie mieli

wzbroniony wstęp do tego miasta i że alegowane przez nich przywilej a ;

ogólne żadnego onym do pretendowanej w Warszawie lokacyi nie stano- |

wią tytułu, l

Okazawszy moc prawa zabraniającego Żydom osiadania oraz spra- |

wowania handlów i rzemiosł w Warszawie odpowiedzieć należy na płonne

ich wnioski w pismach wyrażone, jakoby Żydzi w tym sposobie, jakiego

dziś używają, mieli być krajowi użyteczni i że przeto zarabiają na

względy.

Wyszukiwać przyczyn na okazanie omylnego tego wniosku, jako

przeciwko rzeczywistości alegowanego, lubo zdaje się być rzeczą niepo-

trzebną, że jednak Żydzi w pismach swych utrzymują to, iż oni krajowi

są użytecznymi, przeto choć w krótkości odpowiedzieć należy.

Nie może być jaśniejszym tej prawdy dowodem, że Żydzi zgubą są

miast, jak stan teraźniejszy tychże miast i miasteczek, do których Żydzi

wcisnąć się potrafili.

Ktokolwiek przejrzy rewizyje miast i miasteczek w roku 1564 od-

byte, ten łatwo pozna, jaka była onych ludność z kupców i rzemieślni-

ków składająca się, jaka z nich krajowi wygoda, jakie do skarbu pro-

weniencyje, jaka krajowych produktów konsumpcyja. Wciśnieni do tych

miast i miasteczek Żydzi przez swoją naturalną względem chrześcijan

nienawiść potrafili jednych tysiącznymi podstępami wyniszczyć, a dru-

gich rozpoić, odarli miasta z ozdób dawnych i ugołocili z ludności,

a resztę z pozostałego ludu na rolników obrócili.

Sposób zaś do tego zniszczenia jeszcze okrutniejszy: zaciągali Żydzi

sum u osób stanu duchownego i świeckiego, te niby dla bezpieczeństwa

zapisywali na kabałach, w rzeczy zaś samej dzielili się nimi i tych na

zniszczenie mieszczan użyli, a tymczasem ile wierzycielów, tyle protek-

torów sobie zjednali.

Utrzymują dotąd te systema i gdy dla przeładowanych kahałów

i nie opłaconych prowizyj nie mają już kredytu, zaciągają na swoje

majątki, a te odłużywszy i substancyją jakążkolwiek zebrawszy, one

dzieciom w skrytości oddają, sami zaś w ubogim stanie życie kończą.

Taki jest prawie powszechny postępek Żydów i ten tylko jakiżkolwiek

dla wierzycielów zostawuje fundusz, który w połowie dni swoich umiera.

Tymi sposobami utrzymujący się lud tak mnogi w kraju, religią

i wspołeczeństwem oddzielny, jakim sposobem może być krajowi uży-

teczny, gdy z niego żadnego wsparcia obiecywać sobie nie można, bo do

agrykultury przywiązać się nie chce, do obrony kraju niezdatny, a będąc

włóczęgą całego świata i nie mając nic, co by go do siedliska przywiązy-

wało, za jakąkolwiek okazyją gotów najszkaradniejszą popełnić zdradę.

I teć to wrodzone podstępy w okolicznościach teraźniejszych nastrę-

czyły Żydom okazyją uczynienia na oko podchlebnej oferencyi z kondy-

cyją zyskania na którym przedmieściu Warszawy siedliska.

Kto zna stan intrat skarbu koronnego, ten łatwo osądzi, jeżeli ta

oferencyja od Żydów oświadczona dochodzi przynajmniej dwudziestą

cząstkę tego prowentu, który zaludniona w krajowych i cudzoziemców

Warszawa do skarbu importuje, cóż dopiero mówić, jakie na dobra ziem-

skie spływają pożytki z konsumpcyi, to jednak wszystko ta nikczemna

żydowska oferencyja w krótkim czasie wyniszczyłaby nieomylnie, bo

o tym wszystkich miast i miasteczek, gdzie się Żydzi wcisnęli, stan prze-

świadczą; doznaje tego biedny na wsi rolnik, któremu Żyd przez chytre

do pijaństwa namowy ostatnie zabiera ziarno.

Że to zaś jest rzeczą nad słońce jaśniejszą, iż nie kto inny, ale Żydzi

zrujnowali miasta polskie i z rzemieślników ogołocili, wystawić należy

za dowód oczywisty miasta Toruń, Bydgoszcz, Chełmno, Świecie, Gru-

dziądz, Nowe, Malbork i inne w prowincyi pruskiej będące i skomparo-

Msteriały do dziejów Sejmu Czteroletniego 3

[MEMORIAŁ MAGISTRATU WARSZAWSKIEGO W SPRAWIE ŻYDÓW]

[Grudzień 1788]

B.m. dr. i r. (Estreicher, t. XXXII, s. 208 - pod hasłem "Warszawa" -

.froiba"),

W sprawie daty i autorstwa jak "Ekspozycyja" (nr 7).

Najjaśniejszy Królu, Panie Nasz Miłościwy, i Prześwietne Skonfe-

derowane Najjaś. Rzeczypospolitej Stany!

W piśmie pod tytułem "Ekspozycyja praw" okazał magistrat war-

szawski, jak miasto to i jego mieszczanie przywilejami, konstytucyjami

i dekretami są zabezpieczeni względem Żydów, aby ci ani pomieszka-

nia w Warszawie nie mieli, ani handlów i rzemiosł nie sprawowali.

Te przywileje i konstytucyje wyraziły przyczyny, dla których Najjaś.

Rzeczpospolita chciała mieć to miasto stołeczne wolne od zamieszka-

nia Żydów, jedne mówią dlatego, aby miasto aukcyją brało, drugie zaś

dlatego, iż Żydzi są największą dla wzrostu miast przeszkodą.

Mimo tak jasnych praw widoczność pokazuje, że Żydzi gwałtownie

do tego miasta tłoczą się i w nim nieprzestannie sposoby do życia

mieszczanom odejmują, a klauzula w konstytucyi roku 1768 wyrażona

dozwalająca Żydom w czasie sejmu wolnego handlu tak licznie do War-

szawy tychże Żydów pomnożyła, iż mieszczanie zabiegami ich wszela-

kiego do życia są pozbawieni sposobu.

Wątpić nie można, iż dozwolenie handlu Żydom w czasie sejmu,

tą konstytucyją nadmienione, zastosowane zostało do takiego zamiaru

czasu, jaki taż samą konstytucyją dla sejmów jest udeterminowany.

Jako zaś prolongacyja sejmu nie inaczej, tylko za konstytucyją

nastąpiła \ tak równie do prolongacyi Żydom wolnego handlu w War-

szawie rezolucyja Najjaś. sejmujących Rzeczypospolitej potrzebna, bo

w obydwu przypadkach równe prawo.

Przeciąg czasu dwudziestoletni od konstytucyi roku 1768 wiele rze-

czy odmienił; wzbronione tą konstytucyją Żydom handle i rzemiosła

* Prawo o prorogacji sejmu oblatawane 6 grudnia 1788.

Ma ufność miasto Warszawa w sprawiedliwości Najjaś. Stanów

Rzeczypospolitej, iż objaśnienie takowe d.o praw w "Ekspozycyi" wy-

rażonych zastosować raczy, zachowa mieszczan od przyszłego upadku,

ocali prowent do skarbu koronnego z tego zaludnionego miasta wpły-

wający i powiększy popularność, z której wszelka krajowi może być

w potrzebie usługa.

Najjaś. Króla, Pana Miłościwego, i Prześw. Stanów Najjaś, Rzpitej

wierni poddani

Magistrat miasta Starej Warszawy

swym i wszystkiego pospólstwa imieniem.

[MICHAŁ SWINIARSKI]

WIADOMOŚĆ O PIERWIASTKOWEJ MIAST ZASADZIE W POLSZCZE

[Styczeń 1789 ?]

Warszawa, Dufour, b. r. (Estreicher, t. XXII, s. 262 i t. XXX, s. 101).

Druk anonimowy, wydany przez magistrat Starej Warszawy. R. Pilot przypisał

autorstwo Adamowi Medrzeckiemu ("O literaturze politycznej Sejmu Cztero-

letniego", Kraków 1872, s. 160). W. Smoleński na podstawie protokołów magistratu

warszawskiego uzasadnił autorstwo Michała Swiniarskiego ("Publicyści anoni-

mowi", s. 50). Według Smoleńskiego suma 426 zł, wydana przez magistrat na

druk "Wiadomości" u Dufoura, figurowała w rachunkach miejskich za rok 178S

("Mieszczaństwo warszawskie" s. 85). Druk miał jednak miejsce dopiero w sty-

czniu 1789 (zob. nr 7 - nota wydawców). Magistrat na publice 3 lutego 1789

podjął decyzje co do "kontynuowania" rozdawania "Wiadomości" senatorom

i posłom ("Mieszczaństwo warszawskie", s. 85-86). W marcu 2789 rozesłano

"Wiadomość" magistratom "pryncypalnych miast" (zob. nr 14).

WIADOMOŚĆ

pierwiastkowej miast zasadzie

w Polszcze,

ich szczególnych przywilejach i wolno-

ściach oraz o przyczynach upadku tychże

miast

Na j j aśniejszemu

STANISŁAWOWI AUGUSTOWI

KRÓLOWI

i Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Skonfe-

derowanym Stanom

W czasie Sejmu roku 1788 zaczętego, a w

roku 1789 kontynuowanego podana

W Warszawie

W Drukarni P. Dufour Konsyliarza J. K. Mci

i Dyrek. Druk. Kor. Kad.

Tym przywróceniem do pierwiastkowego jestestwa miast Najjaśniej-

sze Stany Rzeczypospolitej powiększą ludność, handle i rzemiosła,

pomnożą dochody skarbowe i wzmocnią siły kraju, a na mieszczan zaś

opatrując onym wolność, bezpieczeństwo, sprawiedliwość i pewny spo-

sób do życia, włożą nieśmiertelną cechę pamięci i wdzięczności.

WIADOMOŚĆ O PIERWIASTKOWEJ MIAST ZASADZIE

W POLSZCZE, ICH SZCZEGÓLNYCH PRZYWILEJACH

I WOLNOSCIACH ORAZ O PRZYCZYNACH UPADKU

Duch obywatelski zapatrując się na czynności obrad krajowych,

w chęci uczynienia przysługi dobru powszechnemu, wiele pism uży-

tecznych tworzy i obszerną obradującym do poprawy rządu materyją

podaje.

Pomiędzy wieloma pismami do tego końca zmierzającymi czytać się

daje wzmianka o potrzebie podżwignienia miast celem powiększenia

w kraju ludności, handlów i rzemiosł.

Ze zaś żadne z tych pism nie wyłuszczyło w szczególności przy-

czyn, dla których miasta do ruiny, a mieszczanie do upadku przyszli,

a te najdostateczniej mieszczanom są wiadome, przeto spodziewać się

należy, iż niemałą będzie dla kraju przysługą, kiedy o początkowej

miast lokacyi w Polszcze, prawach mieszczanom nadanych oraz o przy-

czynach upadku naród zainformowanym zostanie.

Panujący książęta i królowie polscy, obszerne posiadając kraje,

końcem zaprowadzenia populacyi części tychże krajów jedne szla-

chetnym familiom udzielali, drugie na lokacyją miast determinowali;

na pierwszych, za nadany onym majątek, wkładali obowiązek odpra-

wiania służby wojennej osobiściea), na drugich, to jest mieszczan,

włożyli obowiązek dostarczania ludzi, wozów, a czasem i prowiantówb).

W tym zaś układzie jednakowy tychże panujących był zamiar, aby tak

jedni, jako i drudzy, miłością dobra własnego zachęceni, w zdarzonych

przypadkach powszechnej bronili ojczyzny.

a) Statut 1368 tit. "In helium militum expeditio", drugi statut 1474:

"Imprimis edicimus, ut iuxta consuetudinem, omnes domini saeculares

iu3rta facultatem bonorum suorum expeditionem bellicam servire te-

nentur".

b) Statut 1544: "In omnibus civitatibus et oppidis, in quibus exer-

cetur mercatura et emporia sunt, nêæ factoribus quidem mercatorum

exceptis etc., tenentur unum armatum equitem expedire". Statut

1474: "Item omnes civitates regales et spiritualium debent cum domi-

nis pedites expedire". Rewizja 1564 roku odbyta zaświadcza, że miasta

w czasie wojny dostarczyły wozów wojennych. "Historyja" j.w. księ-

dza Naruszewicza b[iskupa] sjmoleńskiego], na wiarygodnych autorach

fundująca się, zaświadcza, że w czasie potrzeby miasto Poznań żoł-

Stan szlachecki przez szafunek panujących odbierał zaraz dobro

istotne, to jest ziemię do wydania produktów zdatną, szukał tylko rąJK

do uprawienia roli potrzebnych i te w pokonanych od siebie narodach

znalazł c).

Miasta zaś lubo miały na lokacyją cząstki ziemi oddzielone, ale te

dla szczupłości nie były zdolne pożywić osiadać one mających, a przeto

stosownie do zamiaru panujących mieszczanie winni byli szukać poży-

wienia siebie z przemysłu.

Ten udział, przez panujących miastom uczyniony, nie odpowiadał

początkowo swemu zamiarowi, ludność w miastach, handle i rzemiosła

me pomnażały się, bo lokacyją onych nie była w sposobie zagranicz-

nym, nie miały miasta własnego sądu i dla mieszczan nie było jeszcze

zupełnej co do osób i majątku deklarowanej wolności.

Dostrzegli tej przeszkody najjaśniejsi książęta i królowie polscy,

szczególniej Kazimierz W., a chcąc miasta w takim widzieć stanie,

w jakim za granicą zostawały, i one jak najprędzej zaludnić, złożył

w r. 1356 generalny zjazd w Krakowie, na który nie tylko stan szla-

checki, ale też radców, wójtów i ławników z miast wezwał d). Na tym

więc zjeździe uchwalił sprowadzenie do Polski prawa magdeburskiego

i one miastom i mieszczanom nadał, wolnymi onych zupełnie deklaru-

jąc - wyjął miasta spod władzy wszelkich sądów krajowych, pozwo-

lił obierać im magistraty i sądzić siebie samych z wolną do Sądu Wyż-

szego Prawa Magdeburskiego prowincyjonalnego, na zamku krakow-

skim ulokowanego, z wójta krakowskiego i siedmiu ławników zło-

żonego, apelacyją, z wolnym oraz odwołaniem się w sprawach więk-

szej wagi od tego sądu do siebie i następców swoich lub sądu od siebie

z wójtów miast tamże wymienionych oznaczonego.

Po tym generalnym zjeździe i uchwale na nim zaszłej lokacyją

miast zupełnie odmieniona została, wydane do wszystkich miast przy-

wileja nowe, przenoszące mieszczan ex iure Polonico sub ius Theu-

nierzy 5300, miasto Gniezno 6500, Władysław 2800, Santok 2300 etc.

dodały *.

c) Statut r. 1433, mocą którego król za każdego człowieka kondycyi

znaczniejszej w niewolą zabranego szlachcie jedne kopę płacić obowią-

zał się, mieszczan zaś i rolników zagranicznych w niewolą wziętych

do woli szlachty zostawił.

d) Uchwała na generalnym zjeździe w Krakowie 1356 w słowach:

"Proinde nos Casimirus Dei gratia rex Poloniae etc. cum reverendis

in Christo patribus archiepiscopo Gnesnen. etc., magnificis castellanis,

palatinis, camerariis etc., nobilibus consulibus, advocatis et scabinis

iuratis civitatum synodum, conventionem et consilium celebravimus,

de quorum omnium et singulorum concilio etc."

* Adam Naruszewicz, "Historyja narodu polskiego", Warszawa 1780-1786.

tonicum Magdeburgense, to jest deklarujące mieszczan być w stanie

zupełnie wolnym e).

Od tej epoki i jeszcze nieco wprzód miasta i mieszczanie, jako lud

wolny prawem i przywilejami zabezpieczony, formowały pewny stan

w kraju, wchodziły do wolnych narodu rad, konfederacyj, a nawet do

zawierania z postronnymi ugod i traktatów.

Dowodem tej prawdy są actus następującef).

e) We wszystkich przywilejach miastom nadanych te są słowa wy-

ra¿one: "Transferimus cives nostros ex iure Polonico in ius Theuto-

nicum, quod Magdeburgense dicitur. Praeterea eximimus eosdem ci-

ves nostros a quavis potestate palatinorum, castellanorum, iudicum,

subiudicum etc." O czym wszystkim z przywilejów miast w Metryce

Koronnej znajdujących się powziąć wiadomość można.

f) 1343 r. traktat pokoju pomiędzy Kazimierzem W. i Krzyżakami

zawarty, w który wchodziły miasta Kraków, Poznań, Sandomierz, San-

dacz, Kalisz, Wrocławek, Brześć Kujawski i on pieczęciami swymi

stwierdziły. 1374 r. w Koszycach przywilej Ludwika, wszystkim Kró-

lestwa Polskiego stanom dany, mówi, że za wolą panów, szlachty, prze-

łożonych miast i mieszczanów.

1436 r. traktat między Władysławem, trzema książętami mazowiec-

kimi a Krzyżakami zawarty, który po królu, książętach, biskupach,

senatorach etc. miasta Kraków, Poznań, Kalisz, Lwów, Płock, Warsza-

wa i inne pieczęciami stwierdziły. Notandum chociaż księstwo mazo-

wieckie podziałem Leszka Białego z Konradem braci w r. 1207 do-

stawszy się Konradowi, było następnie pod osobnymi książętami, że

jednak w ten traktat wchodzili książęta mazowieccy, przeto też wcho-

dziło i miasto Warszawa. Na następnych zjazdach et respective na

zjeździe krakowskim w r. 1356 wprowadzającym do kraju prawo mag-

deburskie, lubo Warszawa jako w osobnym panowaniu będąca nie

znajdowała się, ale książęta mazowieccy zapatrzywszy się na użytecz-

ność prawa magdeburskiego sprowadzili do Mazowsza prawo teutoń-

skie, chełmińskim nazwane (które jest równe we wszystkim prawu

magdeburskiemu, oprócz sukcesy! et respective między mężem i żoną),

i toż prawo chełmińskie tak miastu Warszawie w r. 1413, jako i innym

miastom księstwa mazowieckiego na lokacyją nadali.

1438 r. między obywatelami Królestwa Polskiego związek w Kor-

czynie, do którego weszły miasta koronne.

1505 r. na sejmie radomskim, gdy utwierdzenie statutu przez

Łaskiego zebranego zachodziło, znajdowali się posłowie z miast, który

tak mówi: "Itaque in hac conventione Radomiensi generali, ad quam

de universis Regni et dominiorum nostrorum terris praelati, barones

terrarumque et ciyitatum nuncii".

1518 r. Zygmunt I postanowi³, a¿eby radcy krakowscy równie

z posłami ziemskimi na sejmy byli używani i tam wspólnie ze stanami

Rzeczypitej o dobru powszechnym zaradzali.

1538 r. Gdy na sejmie piotrkowskim posłowie ziemscy chcieli radców

miasta Krakowa od obradowania oddalić, tenże król na sejmie kra-

kowskim 1539 r. wydał dekret, iż miasto Kraków, ze stanem rycer-

Te przywileja, od królów i książąt dziedziców miastom dozwolone,

równo z innymi przywilejami moc mające i nienaruszanie mieszczanom

dotrzymane, w krótkim przeciągu czasu pomyślny otrzymały skutek,

bo miasta, kupcami i rzemieślnikami zaludnione, w czasie wojny silną

pomoc, a w czasie pokoju obfity pożytek i wygodę krajowi przyniosły.

Jaka zaś tych miast i miasteczek była ludność, widzieć to można

z rewizyt r. 1564 na mocy ustawy sejmowej odprawionej, która po

wszystkich miastach i miasteczkach wielość mieszczan zliczyła końcem

opłacania przez nich do skarbu królewskiego czynszów z handlów

i rzemiosł. I nie masz żadnego choć z małych miasteczek, w którym

by kilkaset mieszczan nie znajdowało się g).

A gdy to jest prawdą nieomylną, że w owym wieku taka była lud-

ność miast i miasteczek, takie z nich sił krajowych wzmocnienie i wy-

goda, badać się zatem należy o istotne przyczyny, dla których okrop-

ne po miastach i miasteczkach teraz widzieć się dają spustoszenia,

skim porównane, oprócz innych prerogatyw posiada i tę, że radcy jego

na sejmy wraz z posłami ziemskimi zwykli być w dawności wzywani

i na obradach Rzepitej znajdować się i głosować, którą to prerogatywę

tenże król wieczyście miastu temu potwierdził. W archiwum miasta

Krakowa znajduje się wiele listów królewskich, wzywających miesz-

czan krakowskich na sejmy.

1563 r. reces sejmu koronnego warszawskiego w sprawie około

unii litewskiej, po senatorach i posłach ziemskich pisali się posłowie

z miasta Wilna.

1568 r. przywilej przeduniowy, miastu Wilnowi dany, w słowach:

"Volumus etiam insuper, ut magistratus saepenominatus Vilnensis ad

omnia comitia generalia tam in Magno Ducatu Lithuardae, quam etiam

in Regno Poloniae, si unio istorum dominiorum debitum sortita fuerit

effectum, binos vel trinos consules ex collegio suo mittat, qui secun-

dum nuncios terrestres residendi et de rebus ad statum ciyitatis Vilnensis

pertinentibus dicendae sententiae ius, potestatem, facultatemque per-

petuis temporibus sunt habituri".

1569 r. na sejmie walnym lubelskim unia Wielkiego Księstwa Li-

tewskiego z Koroną, mocą której przywileja i prerogatywy miast na-

wzajem utwierdzone, którą unią po senatorach i posłach ziemskich po-

słowie miasta Krakowa podpisali.

1575 r. konfederacyja generalna warszawska po śmierci Zygmunta

Augusta utwierdzona, do której wezwane miasta po senatorach i szlach-

cie z miast koronnych podpisali.

1578 r. uniwersał króla Stefana o tumultach w przytomności bisku-

pów, senatorów etc. oraz radców miasta Krakowa wydany.

g) Rewizyja r. 1564 liczbę rzemieślników i kupców po miasteczkach

tak opisuje: w Stanisławowie 416, w Liwie 382, w Błoniu 447, w Pia-

secznie 204, w Wiźnie 330, w Rawie 435, w Warce 212, w Mławie

449 etc.

a z których nieoszacowana dla kraju stała się szkoda przez depopu-

lacyją i utracone handle i rzemiosła.

Różni różne w tej mierze, na powierzchownych zasadzając się obiek-

tach, przywodzą przyczyny, powszechnie zaś prawie próżniactwu i pi-

jaństwu mieszczan upadek przypisują; lecz mniemanie takowe jest

bardzo mylne, bo rolnictwo, z którego teraz po miasteczkach reszta

pozostałych mieszczanków (prócz Warszawy i kilku miast) pożywie-

nia szukać jest przynaglona, wyznać każdy musi, iż pracy niemałej

potrzebuje i ten, który koło roli pracuje, próżniakiem nazwany być

nie może, do pijaństwa też nie jest rzeczą słychaną, aby wszyscy byli

skłonnymi, a przecie wszyscy ubodzy; wszakże o wielu narodach takie

jest mniemanie, iż oni do tego nałogu przywykli, wszelako przeświadcze-

nie inaczej uczy, że nie wszyscy, że handle i rzemiosła umiejętnie spra-

wują i że jest wielu między nimi majętnych.

Innych zatem należy szukać przyczyn istotnych, które zrujnowały

miasta, a te z kilkorakiego wypływają źrzódła.

1-mo. Dopokąd miasta w dziedzictwie samych królów zostawały,

dopóty były świetnymi, bo w zdarzonym od kogożkolwiek ucisku za

przełożeniem monarsze protekcyi doznawały, każdy stan kontentował

się tym, co mu prawo nadało, i nie odbierał własności drugiemu.

W przypadku zaś jakowej zdarzonej przeciwności miał mieszczanin

prawo czynienia królom, jako swoim obrońcom, reprezentacyi, już to

przez siebie będąc wzywanym na walne rady, już to przez konsylia-

rzów stanu miejskiego za przywilejami kreowanych, których do dziś

dnia ślady w wydawaniu samych przywilejów tytularnych zostają.

Jaką zaś miał obronę mieszczanin od panujących królów dziedzi-

ców, daje to poznać statut r. 1543 o składach towarów w miastach,

o których zniesienie lubo stan szlachecki domagał się, ale król oświad-

czywszy, iż całość przywilejów każdemu w szczególności zaprzysiągł

na zniesienie składów nie zezwolił, chybaby same miasta dobrowolnie

od przywileju odstąpiły11).

Skoro zaś oddział stanął dóbr stołowych i miasta ze starostwami

szafunkowi podpadły, rząd także od dziedziców królów do Najjaśniej-

szych Stanów przeniósł się, miasta tak silnej protekcyi królów dozna-

wać nie mogły.

h) Statut 1543 de emporiis civitatum: "Quaequidem priyilegia tenere

cmtatibus iuravimus, atque idcirco hoc responsum consiliariis nostris

et nunciis terrarum dedimus: quia contra iusiurandum nostrum nullius

literas et privilegia frangere, et mutare possumus et volumus, nisi

fortasse illorum ad id accedat consensus".

A lubo w czasie odmiany rządu stanęła konstytucyja 1589, mocą

której wszystkie przywileja miast utwierdzono1); wszelako następnie

miasta ab activitate na sejmach bez winy odpadły. Siad tylko w tych-

że konstytucyjach został przez odbierane od miast suffragia w czasie

elekcyi królów k).

To odpadnięcie miast ab activitate na sejmach i od reprezentacyi

jest najpierwszą ruiną miast, gdyż od tego momentu miasta w swych

nadaniach z wolna uciążonymi zostały, a to nie pod własnym tytułem

stosownym do opisu konstytucyj, ale pod przypiskami lub ekscepcyjami,

a jak prawo nazywa, sub appendicibus, które appendices chociaż prawem

są abrogowane, rzecz jednak w swym jestestwie została, za której

egzekucyją miasta i miasteczka do upadku przyszły.

Spomiędzy istotnych funduszów mieszczanom po miastach nadanych

i razem z prawem magdeburskim do miast wprowadzonych było prawo

propinacyi, w użyciu której sami tylko mieszczanie po miastach przez

l) Konstytucyja r. 1589, vol. II, fol. 1291 w słowach: "Jakeśmy

na koronacyi naszej prawa przy innych miast naszych potwierdzili, tak

je w całości swojej zachowujemy".

k) 1586 vol. II, fol. 1052. § Konstytucyja, tit. "Kaptur po śmierci

króla Stefana uchwalony", przyznaje miastu Krakowowi, iż w przywi-

lejach swoich ma sobie pozwolony zaszczyt dawania głosu na zjazdach

szlachty i toż miasto w związek konfederacyi przyjmuje.

1632 r. do paktów najjaś. Władysława IV wezwani byli posłowie

miast Krakowa, Wilna, Poznania, Lwowa.

1668. Tegoż r., vol. IV, fol. 1045. Na konfederacyją generalną w&-

zwane są wraz z innymi Rzepitej stanami na elekcyją nowego króla

miasta te, którym się ta prerogatywa z dawnego prawa należała, to jest

Krakowa, Poznania, Wilna i Lwowa, i też konfederacyją posłowie

2 tychże miast zaprzysięgli i podpisali.

1669 na paktach konwentach króla Michała pisali się wezwani

z miast Krakowa, Poznania, Wilna, Lwowa i Warszawy posłowie.

1697 do ułożenia paktów konwentów Augusta II byli deputowa-

nymi z innymi stanami posłowie miast Krakowa, Poznania, Wilna

i Lwowa, i tak też na nich pisali się.

1703 r. konstytucyja, którą miasto Lublin ad iura, privilegia,

immunitates ac praerogativam et coaequationem honorów miasta Kra-

kowa przypuszczone, i dlatego 1764 r. przy elekcyi i paktach konwen-

tach najjaś. Stanisława Augusta znajdowali się posłowie z miast

Krakowa, Lwowa, Lublina i Kamieńca Podolskiego, a konfirmacyja

generalna praw stanom Królestwa stała się w przytomności senato-

rów, ministrów, urzędników i posłów ziemskich, też posłów z miast

koronnych w słowach: "Nęć non civitatum Cracoyiensis, Posnaniensis,

Vilnensis, Sandomiriensis, Leopoliensis, Petricoviensis, Lubliniensis,

Vschoviensis et Varsaviensis, delegatis civitatum terrarum Prussiae,

Gedanensis etc.

kilka wieków nieprzerwanie bez wszelkiej od kogożkolwiek przeszkody

zostawali, świadkiem są lokacyjne przywilej a 1).

Świadczą o tej prawdzie konstytucyje koronne 1659 i 1683, sa-

mych mieszczan przy propinacyi zachowujące, a konstytucyja kon-

wokacyjna r. 1764 pod tytułem "Ubezpieczenie miast" lubo wyżej

cytowane przywileja i konstytucyje chciała mieć nienaruszenie zacho-

wane, samym miastom i mieszczanom użytki z propinacyi przyzna- .

jące, dołożono jednak per appendicem intra parenthesim (salvo usu ;

robienia piwa i dowożenia, jako to w Warszawie practicatur, accep- |

tato); konstytucyje zaś, jedna roku 1768 tit. "Warunek miast", druga |

1776 tit. "Warunek Nowego Korczyna", te początkowe nadania i moc |

pierwiastkowych konstytucyj pod przyczyną zadanego mieszczanom

rozpijania się w inny układ zamieniły.

Przyczyna do objęcia własności przywilejami zapewnionej nie była

wypróbowana i mieszczanie spodziewali się, iż nie utracą tego prawa

bez zapozwania, konwikcyi i dekretu, bo przywilejów całość, okryta

wiarą publiczną i konstytucyjami zabezpieczona, były tak mocnymi

dla mieszczan warunkami, jak prawo narodu.

Jeżeli szło o pożytek z propinacyi do skarbu, wszak prawo włożyło-

już na też propinacyją podatek czopowego. Mogą Najjaśniejsze Stany

Rzeczypospolitej takowy podatek podwyższyć w czasie potrzeby, bo'

uchwalenie podatku ex vi iuris supremi ich jest własnością, a niech

raczą mieszczan przywrócić do całości przywilejów i tych użytków,

które im publiczną wiarą były oddane, a tak dogodzi się prawu, po-

trzebie kraju i wierze publicznej.

Jeżeli zaś szło o utrzymanie porządku w miastach i miasteczkach,

na fundusz których ten prowent chciano mieć determinowany, to z lo-

kacyi tychże miast są na to obmyślane inne fundusze, mają niektóre

miasta wioski, mają grunta do całości miasta należące, prowenta od

wag, miar i tam dalej. Te, jak obmowa świadczy przywilejów, powin-

ny być na utrzymywanie porządku w mieście obrócone, a jeżeliby nie

wystarczały, mają pogotowiu magistraty prawo włożenia na swych

ł) Miasto Warszawa ma cztery przywileja, pierwszy r. 1413 od księ-

cia Janusza, drugi 1483 od księcia Bolesława, trzeci 1527 od Zygmunta,

czwarty 1570 od Zygmunta Augusta, nadane, konstytucyjami lat 1598,

1613, 1676 stwierdzone, propinacyją piwa i gorzałek samym mieszcza-

nom przyznające.

Miasto Wilno ma przywileja przeduniowe 1452, 1492 i późniejsze,

którymi propinacyje temu miastu nadane.

1456 r. przywilej Kazimierza III miastu Krakowowi nadany, którym

mieszczanie krakowscy przy propinacyi wszelkich trunków i likworów

z lokalnego prawa należącej na zawsze zachowani, i aby nikt naokoło

obywatelów kontrybucyj, do których płacenia statut 1550 i konsty-

tucyja r. 1659 wszystkich, nikogo nie wyłączając,' zobligowały.

2-do. Tym sposobem, to jest bez reprezentacyi od miast, naru-

szone zostało najwarowniejsze prawo fori.

Uchwała na zjeździe krakowskim za Kazimierza Wielkiego, wyżej

cytowana, i przywileja miast lokacyjne wszystkie generalnie mówią,

że mieszczanin w przypadku wykroczenia w wszelkim rodzaju spraw,

wyjąwszy występek przeciwko monarsze i krajowi, miał odpowiadać

przed swoim magistratem, a magistraty w przypadkach nie administro-

wanej sprawiedliwości, złego rządu i tym podobnych przed królem albo

przed sądem najwyższym od króla wyznaczanym.

Też same warunki względem przyzwoitości sądu dla mieszczan po-

nowiły konstytucyje 1578, 1611, 1633 i późniejsze1).

Pokąd to prawo miało swoją egzekucyją, poty mieszczanin był bez

okazyi utraty majątku na procesa i pilnowania się po różnych subseliach

w kraju.

Z wolna okoliczności zdarzone i na sejmach pod rezolucyje podda-

wane, chociaż per indirectum i bez reprezentacyi od miast, rozwolniły

te kardynalne prawa mieszczanom służące, oznaczając w różnych przy-

padkach różne dla miast i mieszczan sądy oraz tworząc różne przy

miastach jurydyki. A konstytucyja r. 1768, chociaż poszła w ślad przy-

wilejów miejskich i wyżej cytowanych konstytucyj, dołożyła jednak

in appellatorio jeden gradus fori, to jest intermedyjalnej starościń-

skiej instancyi.

Te różne oznaczone z przypadków sądy dla mieszczan oraz utwo-

rzone jurydyki prawdziwie nie tylko ich niszczą, ale też wstręt cu-

dzoziemcom do osiadania po miastach czynią. Znały to Najjaśniejsze

, Stany Rzepitej, że te inwolucyje ex foro wielką są dla miast przeszkodą

i ruiną, i lubo konstytucyje lat 1659, 1678, 1764 wszystkie jurydyki

miasta żadnych innych trunków, oprócz od mieszczan krakowskich

branych, nie szynkowa!, pod konfiskacyją zakazał.

Takie przywileja powszechnie wszystkie miasta mają, bo ius propi-

nandi razem z magdeburyją do miast wprowadzone.

') Konstytucja 1633, vol. 3, fol. 196, tit. "O sądach", mówi: "Co się

zaœ dotyczy causas et actiones civiles merê iurisdictioni civili subiectas,

zwłaszcza ratione bonorum et fundorum civilium w miastach, o sukce-

syje po mieszczaninie albo mieszczce, o sprawiedliwość z mieszczan,

o kontrakty, sługi, handle, ekscesy przez mieszczany czynione i o insze

wszelakie, które iuri Magdeburgensi subsunt, o takowe miasta i miesz-

czanie nigdzie indziej pociągane być nie mają, tylko ad officium civile

competens cum appellatione post curiam, sub nullitate decretorum

in foro incompetenti latorum.

przy miastach pokasowały, forum dla mieszczan w wszelkim rodzaju

spraw przed magistratem, a magistratowi przed królem oznaczały;

wszelako okoliczności czasu i interesów tyle zdołały dokazać, że w róż-

nych przypadkach z naruszeniem pierwiastkowych praw wielorakie dla

mieszczan przepisane zostały do odpowiedania sądy, różne także przy

miastach potworzono jurydyki prawem osobnym ulegalizowane zostały.

Ta różność w prawie, sprawiedliwą jest rzeczą, aby przez Najjaśniejsze

Stany Rzepitej zmodyfikowaną być mogła.

A gdy sąd Asesoryi Koronnej jest prawem od narodu dla admini-

strowania sprawiedliwości z mieszczan i magistratów ustanowionym,

gdy wyżej cytowane prawo ze źrzódła prawa magdeburskiego wypły- l

wające, przywilejami opisane, konstytucyjami, a szczególniej 1633 r., l

stwierdzone, zamknęło wszystkie rodzaje spraw iuris et facti i w tych

forum mieszczanom przed magistratem, a magistratom za dworem

oznaczyło, słuszną i sprawiedliwą byłoby rzeczą, aby przeciwne temu

kardynalnemu prawu jakiekolwiek przepisy zdeklarowane być mogły

i nie inny sąd in appellatorio w wszelkim rodzaju spraw dla mieszczan

był wyznaczony, tylko asesorski; a tym sposobem dogodzi się spra-

wiedliwości, ocaleją przywileja miast i prawa krajowe, zabieży się

upadkowi mieszczan z wydatków na pilnowanie procesów wynikające-

mu; zapewni się tym sposobem cudzoziemiec, osiadać w którym mieście

chcący, o pewnej sprawiedliwości w tym tylko sądzie, w jakim przy-

wykł za granicą odpowiadać.

3-tio. Tym sposobem, to jest bez reprezentacyi od miast, ujęte

zostały użytki mieszczanom przez wprowadzone na wsie jarmarki i targi.'

Już się wyżej namieniło, iż panujący książęta i królowie dlatego

mały udział ziemi na lokacyją miast oddali, aby mieszczanin prze-

mysłem i konsumpcyją był krajowi pożytecznym i z tego podatki opła-

cał. Ten przemysł potrzebował pomocy od prawa, stąd więc postano-

wione zostały jarmarki i targi, aby kupiec i rzemieślnik kupował od

szlachty ich produkta; a przedawał nawzajem to, co przemysł jego dla

wygody kraju utworzył.

Takowe wprowadzenie do miast i miasteczek jarmarków i targów

nie tylko zapewnili ciż panujący monarchowie przywilejami, ale też

wielorakimi statutami zabezpieczyli m).

m) Statut r. 1507 w słowach: "Providere volentes indemnitati oppi-

dorum et eorum subditorum, in quorum praeiudicium mercata in

villis fieri consueverunt, statuimus et decemimus, ut capitanei locorum

mercata in villis per publicas proclamationes exerceri prohibeant".

Drugi statut 1538. "Item cum Christianis iura Regni mercaturae et

fora in villis facere prohibeant, multominus hoc ludaeis licere cen-

semus".

Jest nawet statut r. 1557, koni z zagranicy do kraju prowadzonych

przedaży na wsiach zakazujący, onych prowadzenie do miast na jar-

marki i targi dysponuje. I te to prawa, i statuty były okazyją stanowi

szlacheckiemu świeckiemu i duchownemu, iż chcąc pomnożyć intrat

w dobrach dziedzicznych i duchownych z populacyi, rzemiosł, jarmar-

ków i targów wypraszali od królów przywileja na erekcyją miast

i miasteczek, a nowych lokatorów, pod tym samym warunkiem prawa

i wolności publiczną zaręczonych wiarą, do swych osad wprowadzali.

Te statuta nie są dotąd żadnym prawem rozwolnione, mimo jednak

tych wiele jarmarków i targów na wsi wprowadzono, przez co miasta

w użytkach swych upadły.

Jeżeli więc kraj chce mieć prawdziwy i taki użytek z miast, jaki

sobie lokatorowie obiecywali i za świadectwem dawnych inwentarzy

i rewizyt roku 1564 aktualnie uczestnikami byli, jeżeli chce mieć

miasta choć nie wszystkie, to przynajmniej w każdym województwie

pryncypalne cudzoziemcami, kupcami i rzemieślnikami zaludnione, po-

trzebą jest konieczną, aby przywrócił jestestwo i moc dawnym pra-

wom, obostrzył zakazem swym odbywania targów i jarmarków po

wsiach, a wtenczas może się istotnych z miast spodziewać pożytków,

przy uprzątnieniu jednak najmocniejszej zawady wzrostu miastom

tamującej, to jest obcych kupców i Żydów.

4-to. W początkowej pisma tego osnowie dowiodło się, że miesz-

czanie nie są z liczby ludzi zawojowanych, ale są wolni, okazaną

w przywilejach korzyścią zachęceni dobrowolnie z zagranicy przybyli

i, stosownie do myśli panujących, w miastach za wykonaną wierności

monarsze i miastu przysięgą w dobrej wierze osiedli.

Mówi się w dobrej wierze, bo najjaśniejsi królowie dochowanie

miastom całości przywilejów przysięgą potwierdzili i najjaśniejsze stany

też przywileja konstytucyjami aprobowały; sam tylko grzech i wystę-

pek przeciwko królowi i ojczyźnie mógłby one niszczyć, ale w całym

składzie praw krajowych nie masz śladu, aby mieszczanie o jakowy

występek lub zdradę przeciw ojczyźnie oskarżonymi byli, a tym samym

karę na siebie ściągnęli, wszelako tak się nieszczęściem stało, że mimo

grzechu wszystkie miasta i mieszczanie upadli w tych korzyściach,

które sadowniczymi przywilejami im jak najmocniej były warowano.

Nieszczęście i kara bez winy na mieszczanach już dawno dopełnione;

pierwsi koloniści z Niemiec, Francyi, Anglii, Włoch i innych państw

zagranicznych przybyli i po miastach osiedli albo w swych nadwnu-

kach przez odjęte im sposoby do życia zginęli, albo nie widząc dla

siebie bezpieczeństwa z kraju na powrót wyszli; ale nieszczęście kraju

trwa dotąd i trwać będzie poty, póki rząd krajowy praw początkowych

Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego 4

do pierwiastkowego nie przywróci jestestwa i pokąd o niezawodne]

onych egzekucyi zagraniczni zapewnionymi nie będą.

Tym nieszczęściem największym i karą na mieszczan i na cały

kraj są Żydzi; ten rozproszony naród zjawił się w Polszcze około

r. 1097, przyszedł zaś z Czech z cudzymi, pożyczonymi majątkami,

został na czas od panujących niejako cierpiany dla wygody z poży-

czanych pieniędzy, od których sowitą w produktach odbierając lichwę,

te za granice wywoził i długi swe płacił. Bolesław książę kaliski nadał

im był niejakie przez przywilej w r. 1264 warunki, zostawił ich jed-

nak w tułactwie, siedlisk żadnych dla. nich ani pewnego sposobu do

życia nie determinując, aby zaś pod pretekstem zastawy posesyi dóbr

nie nabywali, ostrzegł, iż gdy Żyd na zastawę dóbr pieniędzy pożyczy,

te przepadać mają"). Potwierdził był wprawdzie Kazimierz Wielki

r. 1343 takowe warunki, ale następnie też warunki nie dlatego w statut

Aleksandrowski zostały zainserowane, aby były pomocnymi Żydom,

ale dlatego, aby onych przeciwko ich przewrotności używano0).

W tym jestestwie bez przepisanej pewnej od zwierzchności determi-

nacyi sposobu do życia zostawali Żydzi przez trzy wieki, dlatego bo pa-

nujący poznali, iż są nieużytecznymi, owszem krajowi szkodliwymi1').

Żydzi jednak sami potrafili się wcisnąć do niektórych miast i onym

sposoby do życia z handlów odbierali, dlaczego stanął statut w r. 1538,

w którym sposób do życia Żydom przepisać obiecano, oraz ugody,

jeżeli jakie z miastami mają, dotrzymywać nakazano'1).

Po tym statucie Żydzi do wszystkich miast już nie za ugodą, ale

gwałtem cisnęli się i handle wszelkie z krzywdą mieszczan rozpoczęli.

Za zaniesionym od miast zażaleniem względem odbieranych im han-

") Przywilej książęcia Bolesława w słowach: "Si ludaeus super pos-

sessiones pecunias mutaverit, id quodque ille, cuius res est, probaverit,

nos Judaeo et peccunias et literarum pignus abiudicari statuimus".

°) Statut Aleksandra w s³owach: "ludaeorum libertates et iuris

privilegium etc. nos Alexander rex non confirmando, sed ad cautelam

defensionis centra ludaeos privilegiis Regni in istum codicem con-

gestis adscribi mandavimus".

p) Statut wiœlicki: "Porro cum ludaicae pravitatis intentio super

hoc versetur, ut Christianorum bona et divitias semper deprimant et

evellant etc." Statut W³adys³awowski 1423: "Perversa ludaica perfidia |

cum semper sit et est Christianis contraria et inimica, et non solum |

in fide in corpore, verum etiam in direptione bonorum et facultatum|

attractione quam studiosissime intendit etc." |

q) Statut 1538 r.: "Yolomus praeterea, ut ludaei non habeant libe-|

ram mercandii in omnibus rebus facultatem, sed modum per nos sta-|

tuendum in mercimoniis ad victum quaerendum ubique in Regnoj

nostro teneant, et diiigenter observent, atque etiam pacta, quae cum|

nonnullis civitatibus maioribus Regni nostri habent, in toto teneant".

dlów przez Żydów w r. 1567 stanął statut bez przepisania sposobu do

życia, zachowanie się tylko według statutu r. 1538 nakazującyr).

Pakta nie są co innego, jak tylko dobrowolna między stronami

ugoda końcem uczynienia części tych wolności, które to za legalnym

prawem posiada.

Takowe ugody, czyli pakta, gdy w następnym czasie okazały się

być mieszczanom szkodliwe, bo Żydzi gdzie tylko wcisnąć się zdołali,

tam chrześcijan zniszczyli, przeto wiele miast sąsiedzką ostrzeżone

zgubą, lubo nie mogły się dla protekcyi pozbyć Żydów z miast, wsze-

lako paktów i ugod, salwując jakkolwiek prawa swe, zawierać z nimi

wzbraniały się, lecz nadszedł czas w r. 1768, w którym dobrowolne

ugody w nakaz zamienione.

Ten sposób do życia obmyślony statutem i konstytucyją dla Żydów,

jasno pokazuje sam z siebie, iż był i jest szkodliwym krajowi, miastom

i samym Żydom, bo kraj utracił ludność, dochody z miast i manufak-

tury, mieszczanie stracili majątki, a Żydzi nie tylko jak byli odwiecz-

nie ubogimi, tak dotąd zostają, ale też na kahały tyle długów zaciąg-

nęli, iż nie są i nie będą nigdy w stanie zapłacenia onych. Dlaczego

to się dzieje? Wszak powszechnie widać, że Żydzi nędznie i po więk-

szej części odarto żyją, przy tej więc oszczędności powinni by byli

przyjść do majątku.

Ten proceder był długo sekretem, teraz już jest jawnym; Żydzi nie

tylko swe zarobki, ale też i zaciągnione długi obrócili na zniszczenie

mieszczan, przedając za bezcen towar; tym sposobem zjednali sobie

u publiczności wsparcie, a u kredytorów protekcyją.

Ten sposób utrzymują dotąd w tych miastach, gdzie im wstępu bronią

i gdzie jeszcze rząd proteguje mieszczan; tam zaś, gdzie chrześcijan

mieszczan zgubili, monopolium handlu utrzymują i nikomu z mieszczan

zapomóc się nie dadzą, tysiącznych na zniszczenie używając sposobów.

A stąd wypada jawno, że miasta poty żadnym sposobem f mieszczanach

nie powstaną i poty kraj ludności, handlów porządnych i rzemiosł,

a stąd proweniencyi do skarbu i wzmocnienia sił z miast obiecywać

sobie nie może, póki Żydów od chrześcijan nie odłączy.

Miasto Warszawa szczególnymi będąc zaszczycona prawami, Żydom

pomieszkania, handlów i rzemiosł zakazującymi, w osobnym piśmie

jasno wyłuszczonymis), miasta w prowincyi pruskiej dawniej pod pa-

r) Statut 1562: "A że też posłowie skarżą się, iż przez Zydy wszyst-

kie handle i żywności mieszczanom, a poddanym naszym są odjęte,

rozkazujemy, aby był zachowań w tej mierze statut 1538".

8) W piśmie osobnym pod tyt. "Ekspozycyja praw miasta Warszawy" 2

toż miasto Warszawa okazało, iż będąc lokowane w księstwie mazo-

2 Zob. nr 7.

już Najjaś. Stany Rzeczypitej bardzo wielki krok w zachęceniu tychże

cudzoziemców do kraju uczyniły przez wyjęcie onych spod władzy

niedawnym czasem in statu utworzonej.

Ma już dawno gotowe prawo stan szlachecki do własności Żydów

w miastach i wsiach ziemskich będących, bo z tych królowie przez

statut r. 1539 wszelkich zrzekli się pożytków i onych stanowi szla-

checkiemu własnością ustąpilit).

Mocą więc tego statutu może stan szlachecki zaregestrowawszy

Żydów jako właśników obrócić do potrzebnej roli uprawy.

Mogą Najjaś. Stany Rzepitej, rozwiązując obiecane obmyślenie spo-

sobu dla Żydów przez statut r. 1538, gdy pozwolono zawieranie paktów

z miastami szkodliwe być krajowi okazało się, podobnież Żydów po

królewszczyznach choć w niejakiej części zregulować do uprawiania

roli; tym sposobem wywiążą się Najjaś. Stany Rzepitej z deklaracyi

statutem dla Żydów uczynionej w obmyśleniu sposobu do życia.

A kiedy Stany Najjaś. Rzepitej, oszczędzając wychodu pieniędzy

za granicę, w intencyi zaradzenia o prawie oszczędniczym zostają, za

urządzeniem zaś tego wprowadzenie do kraju potrzeb zmniejszy się,

niemałą do egzekucyi tego prawa będzie pomocą, kiedy Żydom wpro-

wadzania do kraju towarów zagranicznych zakażą, zostawując pozosta-

łych po miasteczkach w pewnej liczbie Żydów przy handlu krajowymi

produktami i wolnej onych za granicę ewekcie; taki handel, który po

głównych miastach kupcy chrześcijanie, a po małych, osobliwie nad

granicach, Żydzi prowadzić będą, niemałą pieniężną w kraju cyrkula-

cyją zapomóc może. Co jednak aby skutek niezawodny otrzymać

mogło, wypadałoby, aby Najjaś. Stany Rzeczypitej egzekucyją urzą-

dzeń swych względem Żydów takiej poleciły magistraturze, która by

uniwersalną w kraju miała jurysdykcyją z mocą odmienienia dla Żydów

stroju, obmyślenia sposobów zniesienia długów z kanałów, wejścia

w poprawę lub uchylenia tychże, oddzielenia Żydów szlacheckich dzie-

dzicznych od tych, którzy po miasteczkach lub po królewszczyznach

zostaną, oraz z mocą uznania wszelkich co do użytecznego Żydów urzą-

dzenia należeć będzie okoliczności; bez takiej albowiem władzy egzek-

wującej prawo najświętobliwsze trudno, aby skutek otrzymać mogło.

Wielką i to szkodą jest dla kraju, a upadkiem dla mieszczan, iż

obcy lud przybywający z różnym towarem, a nawet rzeczami za gra-

nicą wyrobionymi, tenże towar i rękodzieła na sztuki, funty, garnce

przedaje, a przedawszy, pieniądze za granicę wywozi.

t) Statut Zygmunta r. 1539: "Qui nobiles in oppidis aut in villis

suis ludaeos habent, per nos licet, ut soli ex eis fructus omnes et emo-

hanenta percipiant, iusque illis arbitratu suo dicant etc. Neque de in-

hmis eorum ad nos deferri volumus, ut ex quibus nullum commodum

sentimus, hi etiam nullum in nobis praesidium habeant collocatum".

Najjaœniejsi królowie i ksi¹¿êta polscy mieli na takow¹ szkodê kraju

baczność, a zapewniając miejscowych przy pożytkach z handlów

i rzemiosł, nadawali onym szczególne przywileja, zakazując obcym

pod konfiskatą handlów i rzemiosł u).

A gdy mimo tych praw miasta i mieszczanie przeszkody od różnych

osób, już to zagranicznych, już to krajowych, prawa miejskiego nie ma-

jących ponosili i o to skargę do Najjas. Stanów zaniosły, stanęła w r. 1611

konstytucyja, mocą której przepisano, iż kto by nie miał prawa miej-

skiego i cechowego, a ważył się handle prowadzić i rzemiosła robić

w miastach, takowy z pomocą urzędu starośiińskiego ma być wygnany w).

") Przywileja miasta Warszawy 1413, 1527, a najszczególniej 1570

w s³owach: "Sigismundus Augustus etc. quare de certa specia-

lique scientia et voluntate nostra regia, consensu consiliariorum Regni

nostri accedente, privilegia dictae civitati nostrae Varsaviensi hac in

re concessa et coram nobis exhibita in suo robore conservanda tempo-

ribus perpetuis praesenti edicto nostro regio observari debere edici-

mus et declaramus, quod nemo artificum cuiuscunque sit artificii, tam

horum, qui ex aliis civitatibus remotioribus, quam etiam et vicinis

venire solent, nullo unquam tempore, tam in absentia, quam in prae-

sentia nostra regia artificia quaecunque laborare possunt, immo nêæ

signa artificiorum foris ostendere etc. Mercatores etiam et institores alie-

ni merces, cuiuscunque sit generis et speciei uinatim, quartatim, et uncia-

tim contra privilegia dictae civitatis, vendere non debebunt tempo-

ribus perpetuis etc. Conferimus itaque etc. omnes illorum labores.

cuiuscunque sint generis et speciei accipiendi et poena centum mar-

carum Polonicalium pro fisco nostro puniendi sub privatione laboris

toties, quoties opus fuerit". 1613 r. konstytucyja ten przywilej per

specificum utwierdziła. 1378 przywilej króla Ludwika miastu Krako-

wowi nadany, którym obcym wszelkim osobom prawa miejskiego kra-

kowskiego nie mających handlów wszelkich na sztuki, łokcie, garnce

zabronił. 1565 konstytucyja koronna o składziech, mocą której kupcom

cudzoziemcom i wszelkim obcym handlu w Krakowie zabroniono i to-

wary do Polski przywiezione, aby na cał nikomu innemu, tylko samym

kupcom przedawali, pod konfiskacyją nakazano. 1511 i 1538 r. przywi-

leja Zygmunta miastu Wilnowi nadane, zakazujące obcym kupcom

handlów w Wilnie pod konfiskacyją i takiego handlu tylko w czasie

jarmarków pozwalające. Takie przywileja mają inne miasta polskie

pryncypalniejsze, które w Metryce widzieć można.

w) 1611, vol. III, fol. 26 tyt. "O ludziach luźnych", w słowach: "Iż

w miastach naszych przednie j szych znajduje się siła ludzi, którzy pra-

wa miejskiego nie mając, iurisdictioni civili nie chcą parere ani onej

subesse, a mieszczanom przez odprawowanie różnych handlów, rze-

mieślnikom też cechowym przez swoje roboty żywność odejmują, do

żadnych ciężarów, podatków i płacy nam i Rzeczypitej należących nie

przykładają się, postanawiamy, aby tacy wszyscy przez urzędy sta-

roście i miejskie od miast odpędzani byli i kupiectwa, także odpra-

wowanie rzemiosła i przekupstwa onym zabronione".

[Konstytucyja także r. 1768 tit. "Warunek miast" na ludzi nie mają-

cych prawa miejskiego ani cechowego, a handle i rzemiosła z przeszkodą

przysięgłych mieszczan sprawujących rygor konfiskacyi obostrzyłax).

Mimo jednak tak jasnych praw miasta i mieszczanie ustawnych

doznają przeszkód od obcych zagranicznych, którzy po miastach pryn-

cypalnych, a szczególniej mieście Warszawie rozłożywszy się, wszel-

kiego rodzaju towary, a nawet już gotowe rękodzieła ustawicznie przę-

dą j ą, a za przedane pieniądze za granicę wywożą.

Wprawdzie traktatami r. 1768 i 1775 pozwolony jest handel z po-

granicznych państw do Polski i nawzajem, ale ten traktat nie może

być rozumiany inaczej, tylko o handlu calowym, nie zaś na łokcie,

funty i garnce lub efektów różnych, jako to butów, kłódek, świec,

mydła i innych już wyrobionych. Takowy bowiem cząstkowy handel

odejmuje miejscowym obywatelom podatkom podlegającym sposób do

życia, zmniejsza konsumpcyją przez upadające warsztaty, pomnaża wy-

chód pieniędzy za granicę, bo i za rzecz, i za robotę opłatę bierze.

Jako zaś miasta w takowym rodzaju przeszkód mają już gotowe

prawo, tak o samo tylko obostrzenie egzekucyi prośbę do Najjaśniej-

szych Stanów Rzepitej zanoszą.

Te są istotne i pryncypalne przyczyny, które przez przeciąg dwu

wieków ciągnąc się pasmem po miastach bezludność i ruinę sprawiły.

Ubliżona reprezentacyja w miejscu obrad mieszczanom odjęła im spo-

sobność dokładnego Najjaś. Stanów Rzepitej uwiedomienia, a posłu-

szeństwo prawu uchwalonych ustaw dopełnienia od nich wymagało.

Przywrócenie do pierwiastkowego stanu miast nie tylko by oddało

sprawiedliwość prawu w pozwoleniu onym mienia na walnych radach

reprezentantów, ale też zapewniłoby publiczność o wskrzeszonym dla

mieszczan bezpieczeństwie, wolności i trwałym do życia sposobie, sta-

łoby się oraz publicznym dla zagranicznych hasłem, za którym wkrótce

zaludnić by się mogły miasta.

Nadto przywrócone prawo miastom reprezentacyi na sejmach, prócz

materyi do całości samych miast ściągającej się, byłoby potrzebne

z przyczyn ogólności kraju dotyczących się.

Wszystkie potencyje przez zawierane traktaty handlowe przeświad-

czają, jak handel jest najmocniejszym każdego kraju co do pomno-

żenia cyrkulacyi pieniędzy z okazyi udzielanych nawzajem produktów

x) Konstytucyja 1768 r. tit. "Warunek miast": "A gdy wymyślone

jurysdykcyje na przeszkodzie miastom będące już są zniesione, że jed-

nak przy miastach na gruntach dziedzicznych przeciw prawu statu-

towemu Zygmunta I r. 1507 i 1538 nie tylko targi, ale też i towary

mieszkańcy przedają, onymi handlują bez wpisania się w cech miejski,

za czym rygor przerzeczonych statutów confiscationis ponawiamy".

lub manufaktur zasileniem; handel, jako przez stan szlachecki w kraju

polskim w bardzo małej części praktykowany, nie może być tak temu

stanowi wiadomym, aby skutecznie i gruntownie rozpoznał wszystkie

sprężyny do ruchu jego potrzebne i aby mógł przewidzieć w układzie,

co by nadal było pożytecznego lub szkodliwego krajowi. Wiadomość

ta w kupcach przez utrzymywaną z zagranicznymi korespondencyją

oraz przez bliskie rzeczy przypatrowanie się zostaje; dozwolona repre-

zentacyja dałaby okazyją kupcom do dania mocniejszej synom edu-

kacyi w gruntownym rozpoznaniu zagranicznego handlu lub rozkrze-

wieniu i ułatwieniu krajowego, odsunięcie zaś onych od zaradzenia

o podżwignieniu handlu zdaje się, iż chęć w nich przytłumia i tępi do

szczerej krajowi przysługi, bo będąc dalekimi od wszelkiego z magistra-

mi związku, widzą się być raczej w kraju czasowymi niżeli istotnymi

mieszkańcami.

Stanowienie także podatku po miastach niemałym jest dla kraju

obiektem, a sposób i układ onego nie może być nikomu tak dostatecz-

nie wiadomym, jak samym mieszczanom, bo zarobki mieszczan zawisły

od proporcyi ich profesyi i odbytu, podatek zaś, aby był sprawiedliwym,

do zysków regulowanym być powinien.

Takowe okoliczności i tym podobne, w które rządowi krajowemu

częstokroć już to w postronnymi, już to wewnątrz wchodzić przychodzi,

mogłyby wiele rządowi ułatwić trudności, gdyby mieszczanie w cząstce

do zaradzeń przypuszczonymi zostali.

Wiele się zaś w zaradzeniu ułatwia, kiedy radzący zna rzecz grun-

townie, o której traktować przychodzi, a rozpoznanie zawisło od blis-

kiego z rzeczą związku. Taka komunikacyja udałaby się najlepiej, gdy-

by Najjś. Stany po kilka miast ku temu z prowincyj determinowały,

na przykład:

z prowincyi

wielkopolskiej:

Warszawę

Poznań

Wschowę

Kalisz

Piotrków

Brześć Kujawski

Płock

z prowincyi

małopolskiej:

Kraków

Sandomierz

Lublin

Kamieniec Podolski

Żytomierz

Krasnystaw

Bielsk Podlaski

z prowincyi

litewskiej:

Wilno

Grodno

Kowno

Brześć Litewski

Nowogródek

Mińsk

Pińsk

Gdyby więc Najjaś. Stany Rzeczypospolitej raczyły się skłonić do>

tego, aby reprezentacyja od miast wskrzeszoną została, miasta wyżej

•wyrażone, jako pryncypalne każdej prowincyi związek z innymi ma-

jące, najzręczniej odpowiadałyby temu zamiarowi, jakiego by kraj

z reprezentantów mógł sobie obiecywać; miasta te przez naturalną

chęć starałyby się o jak najmocniejszą dla kraju przysługę, a czego by

w razie dla upadłych w majątku mieszczanach, a stąd zaniedbanej

edukacyi, nie dostawało, to by w synach ku temu zamiarowi eduko-

wanych nadgrodzone zostało.

Niech w tej mierze Najjaśniej. Rzeczypitej Stany ustawę raczą do

ustaw zagranicznych stosować, o których nawet świeżo po kraju pu-

bliczne głoszą wiadomości, a tym sposobem otworzą wrota zagranicz-

nym kupcom i rzemieślnikom, którzy słodką ustawą kraju zagrzania

licznie w krótkim czasie po miastach zrobią zaludnienie.

Po okazaniu pierwiastkowego stanu miast i praw onym nadanych,

po przełożeniu przyczyn, które się stały ruiną miast, oraz po zanie-

sionej do Najjaś. Stanów Rzepitej prośbie o zaratowanie onych, zo-

stają jeszcze dwie prośby od miast do Najjaś, Rzepitej Stanów, a te

są następujące:

Najjaś. Rzepitej Stany, obmyślając pewne sposoby promocyi i sub-

systencyi stanowi szlacheckiemu na przeszłym sejmie, ekskludowały

od promocyi w wojsku cudzoziemców, miejsce rang dla rodowitej de-

terminując szlachty.

W początkowym pisma tego układzie okazało się, iż prawem kra-

jowym po szlachcie były obowiązane miasta dodawać ludzi na służbę

wojskową i w samej rzeczy dodawały; do tej służby najwięcej udawali

się z miast synowie mieszczan. Najjaśniejsi królowie dziedzice, a póź-

niej Najjaś. Rzepita waleczne czyny, na wojnach przez osoby nie

będące stanem szlacheckiego okazywane, nadgradzając, nie tylko onym

w wojsku promocyje dawała, ale nawet podług promocyi zasług do

równości stanu indygenatów i nobilitacyj przypuszczała; wszak na to

nie trzeba szukać dowodów, bo takich nadgród pełne są konstytucyje:

mają nawet niektóre miasta przywileja, wolność promowania się w woj-

sku nadające, o czym niżej.

Takie remuneracyje i nadgrody zachęcały osoby stanu miejskiego,

a nawet i plebeiorum do azardów i czynienia w przypadkach najkry-

tyczniejszych krajowi odważnych usług.

Opis prawa oddalającego od rang wojskowych cudzoziemców,

z ostrzeżeniem tychże rang dla rodowitej szlachty, zdaje się zagradzać

drogę do usług Rzepitej synom miejskim, bo o nich żadna nie jest

w tymże prawie uczyniona wzmianka. Ten opis już od przeszłej kon-

stytucyi z samej Warszawy kilkudziesiąt młodzieży miejskiej, a z kraju

kilkaset wyprawił na służbę wojskową za granicę i są wiadomości, iż

już niepoślednie w wojskach posiadają rangi, bo się powziętą od rodzi-

ców edukacyją, zręcznością naturalną i odwagą dystyngwują.

Wprawdzie kiedy prawem determinowana była liczba wojska do

trzydziestu tysięcy, słuszna zachodziła okoliczność mienia uwagi na

promocyją stanu szlacheckiego, lecz kiedy teraz stany Rzepitej po-

większyły liczbę wojska do stu tysięcy, jest też słuszna racyja, aby

i o młodzieży miejskiej przyzwoitą mającej edukacyją, w powołaniu

służby wojennej zostającej, Najjaśniejsze Stany zaradzić raczyły, bo

prawo to zmniejszać będzie w kraju populacyją, a jeszcze populacyją

edukowaną; zmniejszać będzie cyrkulacyją pieniężną, bo młodzież i sy-

nowie mieszczan już to na promocyją w wojsku, już też przez sukcesyje

pieniądze z kraju wyprowadzać będą. Na ostatek przytępi się umysł do

wojennych azardów, które i w osobach stanu miejskiego były często-

kroć okazowane. Anglia, mając baczność na rodowitą szlachtę, eksklu-

dowała z służby wojennej cudzoziemców, ale nie zagrodziła promocyi

synom miejskim tamtego kraju, pierwsze tylko w tychże promocyjach

miejsce dla szlachty ostrzegła. Jest i w wojsku pruskim układ, gdzie

synowie miejscy mają swoją promocyją. Za tym przykładem na gruncie

prawdziwej polityki zasadzonym raczą Najjaśniej. Stany Rzepitej swoje

względem synów miejskich w wojsku utworzyć urządzenie.

A gdy w artykule piętnastym o Komisy! Wojskowej na sejmie

teraźniejszym przydeklarowane zostało rozrządzenie w etacie względem

rodaków w służbach cudzoziemskich zostających uczynić się mające,

przy tym więc urządzeniu raczą Na j j as. Stany względną dla synów

miejskich edukowanych wydać rezolucyją, a tym sposobem zabieży się

depopulacyi i zmniejszeniu bogactw krajowych i zachęconym zostanie

duch młodzieży miejskiej edukowanej do chwalebnych czynów wojen-

nych dla ojczyzny.

W dowodzie początkowego jestestwa mieszczanina okazało się, iż

mieszczanie będąc ludem wolnym formowali pewny stan w narodzie,

w czasie pokoju do obrad, a w czasie wojny do obrony kraju należeli,

mieli też wolność nabywania ziemi prawem dziedzicznym, zakładając

na niej osady, formując wioski i do nich manufaktury zaprowadzając.

Przedaż zaś tych manufaktur odbywali w miastach jako w miejscach

jarmarkom i targom oznaczonych; w późniejszym czasie zarobił się spór

między szlachtą i mieszczanami: stan szlachecki żądał, aby mieszcza-

nie osobno służbę wojenną odbywali z użytków miejskich, a osobną

z wiosek prawem ziemskim posiadanych.

Na załatwienie tego sporu w r. 1469 stanął statut zabraniający

mieszczanom nabywania dóbr ziemskich dlatego, iż mieszczanie nie do-

zwalali szlachcie kupowania dóbr w miastach7); wszelako ten statut

y) Statut 1469 r. "De ciyibus": "Item statuimus etc., quodque Uli

bonis talibus habitiœ occasiones quaerere consueverunt a bellicis expe-

został zdeklarowany późniejszym statutem r. 1505, mocą którego

mieszczan posiadających dobra ziemskie nie do odrezygnowania onych,

ale do odbywania osobnej służby wojennej zobowiązano i libertacyje

od królów dawane abrogowano2). Wprawdzie w r. 1550 stanął powtórny

statut zabraniający mieszczanom nabywania dóbr ziemskich, a e con-

verso pozwalający szlachcie kupowania dóbr w mieście, salvis oneribus

civilibus; ale jako statut ten dwa razy mieszczan uciążył, tak opis

onego późniejszymi przywilejami i konstytucyjami został zmodyfiko-

wany. Po tym albowiem statucie najjaś. Zygmunt nadał miastu Wilnowi

przywilej przed unią r. 1568, którym osobom w magistracie wileń-

skim mieszczącym się wolnego nabywania dóbr ziemskich i innych

prerogatyw dozwolił aa).

Konstytucyja koronna r. 1611 tit. "Miasta", vol. III, fol. 14, chociaż

zabroniła miastom i mieszczanom kupowania dóbr ziemskich, mieszczan

jednak krakowskich i miast pruskich przy wolności nabywania tychże

dóbr wedle dawnych praw zachowała.

Dalej konstytucyja r. 1621 tit. "Sposób pospolitego ruszenia" mówi:

ditionibus se liberandi et insuper cum ipsi domos et bona in iure

dviii sita nobilibus' non admittant resignari, eadem vicissitudine et

illis bonorum in iure terrestri sitorum exemptio videtur esse non ab

re prohibenda".

z) Statut 1505 tit. "De civibus a bello non eliberandis": "Non in-

dignum ergo censuimus, quod cives habentes bona haereditaria ter-

restria, ad expeditionem bellicam obligata, non sint exempti et liberi

ab eadem bellica expeditione, quoties fuerit instituta, literaeque Ma-

jestatis Regiae absolutoriae ab huius modi expeditione datae vel dandae

locum non habent".

aa) 1568 r. przywilej miasta Wilna: "Igitur motu proprio, authorita-

teque nostra Regia, qua non minore, quam reliqui omnes reges ac prin-

cipes, immo maiore etiam, qui nullum in terris superiorem in saecula-

ribus recognoscimus, fungimur, decernimus, et in perpetuum consti-

tuimus; primum ut, si qui sunt in magistratu Vilnensi tam advocatiali,

quam proconsulari, scabinali ac notariali munere fungentes, ex nobili

genere tam hic, quam foris nati, eorum nobilitati functio magistratus

ne obsit, deinde qui sunt in illo magistratu ex plebeio ignobilique genere,

ob magistratus tamen in primaria et de nobis optime merita civitate

gesti et administrati, dignitatem nobilibus adaequentur; ita scilicet, ut

aequales et pares perpetuo sine ullo probro et ignobilitatis nota consean-

tur eorum quoque liberis, si yilibus artibus se non contaminayerint, sed

liberalia vel militaria studia coluerint, eadem dignitate gavisuris, ut ad

omnes honores spirituales et saeculares item ad possessiones terrestres,

quae solis sorte genere nobilibus deberentur, aditus illis perpetuo paterê

possit, tamque ad ecciesiastica beneficia quaelibet maiora et minora ac

praelaturas, seu in cathedralibus seu collegiatis ac quibusvis aliis eccie-

siis, quam etiam ad saecularia officia digni semper habeantur".

"mieszczanie wszyscy, którzy mają dobra ziemskie dziedziczne, mają

się na tę wojnę stawić excepto magistratu ac officialibus". A konstytu-

cyja r. 1775 pod tyt. "Sposób zaludnienia i wprowadzenia sum do pro-

wincyi Wielkiego Ks. Lit.", wyżej wyrażone prawa rozwalniając, ludziom

krajowym wszelkiej kondycyi nabywania dóbr ziemskich w prowincyi

litewskiej dozwoliła, o cudzoziemcach zaś tak napisała: "Które prawo

i cudzoziemcom w krajach Rzepitej osiadać chcącym służyć ma". Ten

opis konstytucyi dla cudzoziemców rozciągniony jest na kraje Rzeczy-

pospolitej, a zatem nie tylko na prowincyją litewską, ale też i na

Koronę.

Gdy więc cudzoziemcy zjednali sobie tę łaskę u Najjaś. Stanów

Rzeczypitej, iż onym w krajach Rzepitej dóbr ziemskich nabywać

dozwoliła; gdy mieszczanie krakowscy przy tej wolności konstytucyją,

a mieszczanie wileńscy przywilejem przeduniowym są zapewnieni,

raczą więc Najjaś. Rzeczypospolitej Stany przychylić się do prośby

mieszczan, jeżeli nie wszystkich, to przynajmniej w pryncypalniejszych

miastach prowincyi wielkopolskiej i małopolskiej zamieszkałych, a to

z przyczyn następujących.

Po pierwsze: Z powyższych statutów okazuje się, iż mieszczanom

dlatego zabroniono nabywania dóbr ziemskich, bo się z nich uchylali

od służby wojennej i szlachcie nie pozwalali nabywania dóbr w mias-

tach. Przeciąg czasu te obydwie przyczyny ułatwił, bo statutem 1550

stanowi szlacheckiemu pozwolono nabywanie dóbr w miastach,

a względem służby wojennej inny układ zaszedł. Uwolnił się stan szla-

checki od odbywania osobistego i swoim nakładem służby wojennej,

a ustanowione wojsko podatkiem z dóbr ziemskich i królewskich opła-

cane. Gdy zatem te obydwie przyczyny, na których pierwiastkowe

prawo gruntowało się, odeszły, odmianą czasu i okoliczności roztrząsnąć

należy, jeżeli pozwolono nabywanie ziemi prawem dziedzictwa może

uczynić krajowi pożytek.

Po wtóre: Konstytucyja traktatowa r. 1768, trafiając w ten zamiar,

pozwoliła wszelkiej kondycyi ludziom i zagranicznym osiadać grunta

królewskie, ziemskie i duchowne prawem emfiteutycznym. To prawo,

póki się w nim koloniści nie rozpatrzyli, zaczęło skutkować, bardzo

wiele ludu weszło w kraj, miejscowi nawet wiele gruntów prawem

emfiteutycznym osiedli, bo dziedzice podchlebne ofiarowali onym kon-

dycyje; ale skoro się zabudowali, przez odmianę dziedzica lub posesora,

powiększono z wolna obowiązki, a tak ustała chęć rozkrzewiania kolonij

i owszem niektóre wcale porzucono, a inne za bezcen by oddano. Gdyby

zaś takowy kolonista miał wolność nabycia części ziemi prawem dzie-

dzictwa, znałby, że jest przy tej ziemi pewny z swymi sukcesorami i że

mu nikt nowych warunków i obowiązków przepisywać nie będzie,

tylko sam rząd krajowy; taka determinacyja, prawem upoważniona,'

zapewne tysiącami ludzi do kraju sprowadzi. Sąsiedzkie potencyje,

chcąc zaludnić swe kraje, pod najpodchlebniejszymi kondycyjami lud

obcy gromadzą, sowite im zaliczając sumy; Polska nie ma potrzeby

łożyć na to wydatku, bo cudzoziemcy słodki rząd i obfitość ziemi nad

podchlebne zadatki zapewne przeniosą.

Po trzecie: Jasną, bo na doświadczeniu gruntującą się prawdą jest,

że nie każdy człowiek jednakową w obieraniu stanu chęć mieć może;

zdatność także z układu natury i ciała człowieka nie do wszystkiego

aplikować się jest zdolna. Kupiec mieszczanin mający kilku synów,

dający im podług możności edukacyją, niepodobna, aby wszystkich

do procederu z kupiectwa obrócił, bo albo który z nich nie będzie zdol-

nym, albo do innego procederu z przyrodzonej chęci mieć będzie skłon-

ności. W takowym przypadku, gdy z rządu krajowego ścieśnienia nie

będzie, jedni do odbywania służby wojskowej, drudzy za nabyciem

ziemi do szukania z niej pożytku, inni do kupiectwa, a inni do nauk

wyzwolonych przeznaczeni być mogą. Jeżeli zaś zostanie ścieśnione od

rządu obmyślenie dla dzieci sposobu do życia, wynoszenie się z kraju

będzie ustawiczne z majątkiem, na czym kraj wiele szkodować będzie.

Po czwarte: Nie wszystkie manufaktury dadzą się odbywać w mias-

tach, już to dla sposobności miejsca, już to dla potrzeby wody lub

drew, już też dla drożej opłaconych ludzi, żywności i komornego. Za-

kładanie takowych rękodzieł wiele ekspensy potrzebuje; manufaktu-

rzysta na cudzym gruncie zakładać takiego gmachu obawia się, aby

z czasem ciężkości nie doznawał; w mieście fabryki zakładać nie może,

bo kalkulacyja drogości każdej rzeczy lub niesposobności miejsca jest

onemu na przeszkodzie. A tak kraj nie może mieć doskonałych i do-

starczających manufaktur i w niedostatku tych pieniądze za granicę

wysyłać musi za takie rękodzieła, które by w kraju z łatwością zro-

bione być mogły.

Te przyczyny do zyskania wolności nabywania ziemi prawem dzie-

dzictwa okazują oczywisty sposób sprawienia w kraju ludności i nie

mają nic osobistego, bo mieszczanin z okazyi nabycia ziemi prawem

dziedzictwa dalekim jest od tego, aby osobistych szukał zaszczytów,

przestanie chętnie na tym, gdy mu rząd jedynie dziedzictwem ziemię

posiadać dozwoli.

Najjaś. Królu, Panie Miłościwy, i Najjaś. Rzepitej Stany!

Wystawienie na widok pierwiastkowego stanu miast i swobód

mieszczanom od rządu krajowego użyczonych, okazanie przyczyn upad-

ku oraz sposób podźwignienia onych, a tym końcem powiększenia lud-

ności, handlów, manufaktur i prawdziwego wzbogacenia kraju, nie

inny ma w sobie zamiar, jak tylko istotną i szczerą chęć przysłużenia

•się dobru powszechnemu kraju. Okazały to miasta, iż najjaśniejsi ksią-

żęta i królowie lokatorowie mały udział ziemi dla miast uczynili dla-

tego, aby pomnożony lud w miastach nie roli, lecz handlu i rzemiosł

pilnował, a szczupłość lokacyi przemysłem rozszerzał.

Naj biegle jszy dowcip nie zdoła nic dokazać, jeżeli zewsząd nieprze-

bytymi zaporami obstawiony zostanie, a moc odsunięcia onych nie

będzie od niego zależała; tak jest w istocie samej, te zapory są to

wyżej przywiedzione przyczyny, które przeciągiem dwu wieków ści-

snęły przemysł mieszczan, a miasta całe zrujnowały; oddalić zaś ich

nie było w mocy miast, ale w mocy rządowej.

Wprawdzie pierwsze mementa przywrócenia miast do dawnego swe-

go jestestwa może by na jaki krótki czas komu uszczupliły dochodu,

ale nieomylna codziennie powiększająca się po miastach i miasteczkach

z cudzoziemców ludność to wszystko w krótkim przeciągu czasu nad-

grodziłaby sowicie, bo zaludnione miasta uczyniłyby większą kon-

sumpcyją, a zatem i szacunek produktów ziemi zostałby powiększony.

Izaliż nie jest rzeczą oczywistą, że zaludniona Warszawa kilku wo-

jewództw na swoje wyżywienie potrzebuje produktu, izaliż nie jest

rzeczą oczywistą, że ludność Warszawy całą prawie po kraju ułatwia

cyrkulacyją pieniędzy, izaliż nie jest rzeczą oczywistą, że ludność War-

szawy najwięcej z cudzoziemców jest złożona, których obrona rządu

krajowego w reżydencyi Najjaś. Króla, Pana Miłościwego, utrzymuje,

izaliż na ostatek nie jest rzeczą oczywistą, że Warszawa jedna skarbowi

koronnemu przynosi intraty, ile kilka województw razem wziętych?

To wszystko sprawuje ludność, handel, rzemiosła.

Za zabezpieczeniem miast i przywróceniem onym pierwiastkowych

praw może rząd krajowy po pryncy palnych miastach województw ta-

kiej się nieochybnie spodziewać ludności i takich pożytków, bo o tym

dawny stan miast przeświadczą. Co większa, tak zaludnione miasta

gdy pomnożą skarbowi koronnemu dochody, może stan szlachecki od

znoszenia ciężarów uwolnić się, bo te ciężary, które dziś tenże stan

z gwałtownej kraju potrzeby i z okoliczności upadłych miast na siebie

przyjmuje, to wszystko w czasie ludne miasta i kolonie zastąpić mogą.

Dalekim jest stan miejski od tego, aby w wyżej przywiedzionych

przyczynach upadek miast okazujących, podawał Najjaś. Rzeczypospo-

litej Stanom projekta do uchwały prawa, bo tym samym zdawałby się

więcej własnego jak powszechnego dla kraju szukać dobra. Jako zaś

interes podźwignienia miast jest istotnie interesem kraju, tak prze-

łożywszy przyczyny upadku i przy każdej prośbę swą przyłączywszy,

utworzenie prawa, jakie Najjaśniejszym Stanom Rzeczypospolitej naj-

skuteczniejsze ku zamiarowi podźwignienia miast, a stąd wzmocnienia

sił kraju, zdawać się będzie, do ich zupełnej determinacyi oddają.

Koniec

PODZIAŁ MATERYI

1. Pierwiastkowy stan miast, ich przywileja ludność i po-

żytki .............. fol. 2

2. Przyczyny upadku miast . . . . . . . . . fol. 17

3. Propinacyja ............ fol. 25

4. Forum i jurydyki ........... fol. 30

5. Jarmarki i targi . . ......... fol. 36

6. Żydzi .............. fol. 40

7. Obcy kupcy i rzemieślnicy ........ fol. 59

8. Reprezentacyja ............ fol. 67

9. Promocyja w wojsku .......... fol. 74

10. Nabywanie dóbr ziemskich ........ fol. 80

11. Prośba do Stanów ......... fol. 94

GŁOS MIAST POLSKICH DO NAJJAŚNIEJSZYCH STANÓW

SEJMUJĄCYCH

[Styczeń 1789]

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XVII, s. 185).

Druk anonimowy. Hipotez co do autorstwa nie wysunięto. O ukazaniu się

donosi "Gazeta Warszawska" z 31 I 17'89, nr 9 - suplement: "W drukarni

Grollowskiej wyszła z druku - "Glos miast polskich do N. Sejmujących

Stanów", in 4-to, gr 22 1/2".

GŁOS MIAST POLSKICH DO NAJJAŚNIEJSZYCH STANÓW

SEJMUJĄCYCH

Między szczęśliwościami naj pierwszymi narodu jest handel i rol-

nictwo, jedne do drugiego wzrostu i szczęśliwości bardzo wiele pomaga

i tak daleko wpływa, iż zdaje się, że bez wzajemnego zasilenia obejść

się nie mogą.

Kraj polski, mając tyle jeszcze rozległości, a nie będąc jak inne

zaludniony, oszczędza skiby ziemi i tej użyć osobom stanu miejskiego

nie dozwalając nie tylko nie przysposabia ludności, ale one niszczy i do

wzrostu handlu i rolnictwa tamę zakłada.

Nadzieja osiadającego w jakim kraju człowieka jest ta, że z pracy

rąk swoich bądź handlu, bądź rzemiosła przysposobiony grosz obrócić

może na rzecz taką, która by go i do wieku sędziwego utrzymała, i dziat-

kom jego pamiątką była.

Omylono widzieć się dają też nadzieje osiadających w kraju tutej-

szym ludzi, gdy prócz budowej w miastach stawiać im dozwolonej

rolnictwo mu zabronione, cały jego zbiór przez ogień lub inne przy-

padki odjętym mó będąc czyni go w sędziwym wieku żebrakiem i żad-

nej mu pamiątki prac jego nie zostawuje.

Ten to lud po miastach osiadły, do którego wiele z stanu szlachec-

kiego dla ubóstwa rodziców swych przeniosło się, woła o ratunek do

N. Rzpitej Stanów Sejmujących. Raczcie nie bronić osiadać ziemskości.

Wszakże w Wielkim Księstwie Lit. wolność ta nadana, prawem okreś-

łona1 zaludnia naród i pożytek onemu czyni, zaludni wzajemnie i ko-

ronne prowincyje, gdy wolne nabycie dóbr ziemskich zabronione ludziom

kondycyi miejskiej nie będzie. Uchwalone prawo na wystawienie woj-

ska stotysięcznego czyż nie potrzebuje zaludnienia, które dotąd dosyć

jest szczupłe. A na tej ziemi, która teraz odłogiem leży, osiadłszy

z miast obywatele mogą wojskową służbę w swych synach odbywać.

Wolność narodu polskiego w tym tylko do miast rozciąga się, że oby-

watel miejski równą edukacyją, jak i stan szlachecki dzieciom swym

dać może, a dawszy im przyzwoite przy edukacyi wychowanie i uspo-

sobiwszy z ich zdatnych, wtrąca onych do zakonu lub za granicę, wy-

dawszy im cząstkę majątku, jaka przypada, wysyła.

Czyż te dwa sposoby nie ogałacają z kraju ludzi? Jawne są przykłady

i dowody w samej Warszawie - stolicy nn. królów, z której po usta-

nowionym prawie roku 1786 cudzoziemcom w wojsku awansów zabra-

niającym, na 200 z okładem młodzieży w zagraniczną służbę się [udało]

tłumacząc sobie, iż pod wyraz ten prawa i krajowi ludzie stanu szlachec-

kiego nie będący podpadają. Jeżeli NN. Rzeczypospolitej odmieniać prawa

nie zda się, to przynajmniej objaśnienie dla krajowej młodzieży conditio-

nis civilis nastąpić powinno, bo nie o małą stratę ludzi krajowi całemu

idzie.

Ukoi i żal, i troskliwość rodziców po miastach osiadłych Najjaśniej-

sza Rzeczpospolita, gdy będą wolność mieli synów swych na rolach

osadzać i w wojskowej służbie z wolnym awansem podług zdatności

i wysłużeń wyraźnie w prawie wyłuszczyć się mianych mieścić.

Przez to N. Rzeczpospolita nie tylko da sposób zgromadzenia się

do kraju zagranicznym ludziom, ale zachęci do ofiar dobrowolnych

i zrobi pamiątkę wieczną naród zaludniającą i ubogacającą.

' Konstytucja sejmu 1775.

Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego

KONTYNUACYJA GŁOSU MIAST KORONNYCH

DO NAJJAŚNIEJSZYCH STANÓW SEJMUJĄCYCH

[Pierwsze miesiące r. 1789?]

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XVIJ, s. 185).

Druk anonimowy. Hipotez co do autorstwa, me wysunięto. Jest to ciqg

dalszy "Glosu" (nr .10), który datujemy na styczeń .1789.

KONTYNUACYJA GŁOSU MIAST KORONNYCH

DO NAJJAŚNIEJSZYCH STANÓW SEJMUJĄCYCH

Przełożone dwie prośby od miast koronnych do Najjaś. Stanów

Sejmującej Rzeczypospolitej: pierwsza względem wolnego nabycia grun-

tów ziemskich osobom conditionis civilis, druga umieszczenie w wojsku

Najjaś. Rzeczypospolitej młodzieży krajowej zdatnej i edukowanej, ex

patrimonio fundusz na zupełne siebie opatrzenie i zaciągnienie się do

wojska mającej, a stanu szlacheckiego nie będącej. Już się dowiodło

w krótkości słów, jak jedna z niemałym dla całego kraju mbże być

pożytkiem, a druga tamę uczyni wynoszenia się mnogości ludu ad sta-

tum monasticum i za granicę.

A gdy publiczność miast wszystkich w Koronie podchlebia sobie,

że Najjaś. Stany Sejmującej Rzeczypospolitej zechcą łaskawie obrócić

swe oko i na miasta, zaludnienie i ozdobę krajowi czyniące, ośmiela

się wynurzyć w krótkości myśli swoje zamiar powszechnego dobra

mających i w najmniejszym punkcie wolności narodu polskiego nie

naruszające.

Jest rzecz niezawodna i prawem upoważniona, że główniejsze miasta

swoich reprezentantów na danie sufragiów podczaj elekcyj najjaśniej-

szych królów i uczynienie winnego hołdu wysyłają, a miasto Kraków

szczególniejszymi zaszczycone przywilejami było w egzekucyi swego

prawa, kiedy i na ordynaryjne sejmy od siebie reprezentantów wysy-

łało, miasta zaś pruskie w delegowanych osobach na generałach po

stanie rycerskim zasiadały i wolny głos miały, na co dowodów z prawa

przytaczać nie należy, bo Najjaś. Rzeczypospolitej Sejmującej są wiado-

me. Jakim przypadkiem miasto Kraków odpadło od tej prerogatywy

1 o tym zamilczeć należy, a wypada sprawiedliwa konsekwencyja,

że prędzej by zachować się mogli przy swym prawie, gdyby pomi-

nąwszy ambicyją reprezentantów starali się mieć na sejmach od wszyst-

kich miast, a nie od jednego Krakowa.

Ze zaś -Najjaś. Rzeczpospolita Sejmująca na każdych sejmach, gdy

przychodzą ekonomiczne interesa i o miastach w ogólności zaradza,

a każdy z j.w. posłów instrukcyj sobie danych pilnując nie jest w obo-

wiązku publicznego miast interesu przekładać, zanosi jako najpokorniej-

sze prośby publiczność miast koronnych do Najjaś. Stanów Sejmującej

Rzeczypospolitej o zaradzenie w tym punkcie i przychylenie się do niżej

przepisanych punktów. Nie ma nikt w tym wieku tej. zuchwałości i am-

bicyi z stanu miejskiego, aby do tak ważnego interesu, gdzie idzie

o całość publiczności i kraju, cisnął się i był w tej pretensyi, bo zna

niższe siebie urodzenie i swoją niedołężność. Oświadczywszy zatem

najuroczyściej publiczność miast wszystkich swoją winną podległość,

posłuszeństwo i wierne poddaństwo Najjaś. Stanom Sejmującej Rze-

czypospolitej podaje proiective punkta następujące:

1. W każdym województwie, w którym miasta głównie jsze znaj-

dują się, przez j.w. wojewodę nominacyja urzędników ziemskich

w liczbie osób 12 z podpisem ręki jego i herbowną pieczęcią, aby do

każdego miasta przed sejmikami poselskiemi przysyłana była.

2. Miasto, które takową nominacyja przysłane mieć będzie, na dru-

gi zaraz dzień na sesyją zejść się ma i z 12 nominowanych urzędników

2 kandydatów większością wotów w przytomności zgromadzonego po-

spólstwa konfraternie i cechy składającego obierze.

3. Po obraniu tym sposobem 2 kandydatów miasto instrument

elekcyi z kancelaryi swej j.w. wojewodzie prezentować będzie.

4. J.w. wojewoda lub na miejscu jego na sejmiku prezydujący po

obraniu posłów ziemskich o kandydatach dwóch zgromadzonemu sta-

nowi rycerskiemu doniesie i wybranie z tych dwóch jednego na posła

miasta zaleci.

5. Obrany na poselstwo urzędnik ziemski ma zajechać na ratusz

i w przytomności porządków miasta, pierwsze miejsce zasiadłszy, o de-

zyderyjach miasta zainformować się powinien będzie.

6. Miasta z powinnym respektem i uszanowaniem posła z tą po-

wagą, z jaką j.w. starostów przyjmuje, przywitawszy, żądania swoje

na piśmie j.w. posłowi odda.

7. J.w. poseł po odebraniu dezyderyjów miasta do instrukcyi woje-

wódzkiej one przyłączy i o promocyi interesów sobie zleconych ustnie

miasta w zgromadzeniu swym będące zapewni.

8. Po skończonym sejmie j .w. poseł od miasta relacyją na sejmi-

kach wraz z j.w. posłami ziemskimi czynić będzie powinien, a na re-

lacyjne sejmiki i miasta deputatów swych wyszła dla powzięcia wia-

domości o stanie i sytuacyi interesów swoich.

9. J.w. wojewoda lub na sejmiku relacyjnym prezydujący relacyją

od posła miasta uczynioną na piśmie deputowanym miasta wydać roz-

każe. W takowym tedy sposobie lub innym, jak Najjaś. Rzeczypospo-

litej Sejmującej zdawać się będzie, obieranie posłów nie ubliży bynaj-

mniej w niczym powagi narodu całego, i owszem, wynikną korzyści

znaczne dla kraju ze stanowionego w tym sposobie prawa, bo Najjaś.

Rzeczpospolita, i o wewnętrznych interesach miast od posłów zain-

formowawszy się (co dotąd dla nienarażenia się wielu osobom prak-

tykowano nie było), będzie mocna jako wielowładna Pani na każdym

sejmie uprzątnąć wielorakie zawady wzrostu miastom tamujące, a ma-

jąc one liczniejsze i ludnie jsze, stanie się wkrótce drugą rzymską

rzecząpospolitą.

ODPOWIEDŹ OD STANU SZLACHECKIEGO MIASTOM ZADAJĄCYM

POSIADANIA DÓBR ZIEMSKICH

[Pierwsze miesiące r. 1789 ?]

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XXIII, s. 258).

Druk anonimowy. Hipotez co do autorstwa nie wysunięto. Jest to najpraw-

dopodobniej polemika z "Głosem miast polskich" (nr 10) i ,JKontynuacyją głosu"

(nr 11) lub z "Wiadomością o pierwiastkowej miast zasadzie" (nr 9).

ODPOWIEDZ OD STANU SZLACHECKIEGO

MIASTOM ZADAJĄCYM POSIADANIA DÓBR ZIEMSKICH

Największą szczęśliwość zakładać sobie chcą miasta polskie, aby

mieszczanie dóbr ziemskich pozyskali posiadania wolność u stanów

sejmujących tudzież swych reprezentantów mieli, przekładając w piś-

mie swoim, iż stąd w kraju będzie zaludnienie. Tegoż też jeszcze bra-

kuje mieszczanom do zbytków, aby im wolno było posiadać dobra

ziemskie. Niedługiego by im czasu potrzeba, potrafiliby podrożyć do-

bra ziemskie, gdzie by szlachta przed nimi nie dokupili się i staliby

się tułaczami po miastach, a stąd ludność stanu szlacheckiego zaginę-

łaby, a mieszczanie zaludniliby się.

Niech każdy tego pilnuje, do czego urodził się. Przodkowie nasi

nie tak łatwo do tej wolności posiadania dóbr ziemskich przyszli, bo

pierw tę ziemię, którą szlachta posiada, krwią obleli, a dopiero w nad-

grodę z klejnotem szlachectwa ta wolność nadana została.

Nie raczcież więc, Stany Sejmujące, dozwolić tego temu, co nie zna,

jakim sposobem ta ziemia nasza nabyta z klejnotem szlachectwa; nie

przez kupno nasi przodkowie szlachtą zostawali, jest to w naszej pa-

mięci i krew nasza czuje to, gdy czytamy historyją polską o zasłu-

gach przodków naszych.

Równie i teraz znajdzie też męstwo w szlachcie nie z musu, ale

z ochoty i na żołnierza tyle albo więcej samej szlachty wystarczy, na

jaką liczbę już prawo mamy, i nikt go w wierności i męstwie nie prze-

wyższy, bo zna, jak szacować i bronić drogo zapłaconej swej ojczyzny.

Po miastach mieszczanie, osobliwie w Warszawie, powinni tamę

uczynić w zbytkach, pilnować handlów i rzemiosł, a nie do tego stanu

cisnąć się, którym pogardzają, i częstokroć krzywdę czynią szlachcie,

wszakże mamy skutki zawdzięczenia mieszczan ku szlachcie, kiedy

konstytucyja roku 1768 dozwoliła w Komisy! Skarbowej w palestrze

mieścić się plebeiae conditionis inter expectantes, ale daleko więcej

miejskiej kondycji wcisnęło się, jak szlachty, i tej szlachcie różne prze-

śladowania czynili i czynią; policzmy, ile to magistratur w Warszawie,

któż tam miejsca pierwsze zastępuje w palestrze, jeżeli nie miejskiej

kondycyi osoby (wyłączywszy gród warszawski przecie, ale nie ze

wszystkim). Weźmież ta osoba miejska szlacheckiego syna za depen-

denta, choćby był na j zdatniejszy? Wie, bo przychylny jest swojemu, to

jest swojej kondycyi, a przeto po miastach rzemiosła upadają dla na-

cisku do palestry mieszczan, który sposób dla szlachty jest zostawio-

ny. Cóż większego z "tego dzieje się? Oto te osoby miejskie przywła-

szczają sobie tytuł szlachectwa, czemu zapobieżeć koniecznie należy,

i szlachta stanów sejmujących o to doprasza się, aby kara oznaczona

była na takich, bo gdyby temu nie nastąpiło zapobieżenie, sukcesorowie

ich łatwo próbować będą mogli szlachectwo, gdy u nas podług prawa

wyraz ten kończy probacyją w te słowa: Ostendę nobis patrem patris

et sussicit nobis, alboż nie pokaże, że jego dziad, choć był mieszczanin,

a że znajdował się w palestrze, pisał się jako szlachcic, tak jak i teraz

mieszczanie znajdujący się w palestrze piszą się urodzonymi jako

szlachta.

I tak dawniej przez ten sposób pisania się szlachcicem uchodziło

chłopom posiadania dobra ziemskie, i małoż to nowej szlachty nam się

namnożyło roku 1768, a mianowicie 1775 r., którzy pomiarkowali spo-

sobność, dokupili się szlachectwa. A jestże taki życzliwy rodowitej

szlachcie? Prawdę wyznać należy, że taki większym jest nieprzyjacie-

lem szlachty i szuka różnych sposobów na uciemiężenie szlachcica.

W tym miejscu odwołać się można do starostów, czyż nie doznali

od mieszczan i chłopów kłótni pieniackiej i czyż nie poniszczyli się

miasta i gromady, prawując się z panami swymi. Któż im to doradził?

Ich bracia i ich krewni, którzy pocisnęli się do palestry, wysyłając

po gromadach osoby zachęcające ich do sporów prawnych.

Co więcej, a dopełniałaż ta nowa szlachta prawa 1775 r. względem

nabycia dóbr ziemskich za sumę pięćdziesiąt tysięcy złotych polskich

i aby in possessione zostawał każdy nowy szlachcic. Wszakże policzyć

można wiele takich, że prawa nie dopełnili i w żart sobie obracają.

A wieleż to takich, którzy pooszukiwali j.w. pieczętarzy, aby mogli

i 65

pozyskać dyploma, okazywali podrobione transakcyje, ale i nie był,

i nie jest w posesyi, tylko na czas za rewersem miał uczynioną tran-

sakcyją, a potem odrezygnował: są to skutki zdrady nowej szlachty.

Przyzwać proszę szlachtę mieszkającą w Warszawie, którzy do re-

zydency j analnego miejsca Najjaśniejszego Króla łaskawie nam panu-

jącego dla inkursyi w kraju domy powystawiali i tu poosiadali, wieleż

to od tego miasta Warszawy, czyli raczej mieszczan i ich sądu krzywdy

i prześladowania doznali? Wszakże ich własne akta zaświadczą, że gdy

ubogi szlachtę, mając dom swój własny, chciał handel prowadzić, opła-

ciwszy podatki jak najuciążliwiej, ale nie dosyć na tym, że opłacił, lecz

jeszcze przymuszony niejeden został, aby na miejskie przysiągł, a to

w tym sposobie: za pozwem instygatora miejskiego pan burmistrz

miasta Starej Warszawy wraz z swymi przybranymi każą się biedne-

mu szlachcicowi przed sobą stawić i za zbranianie się od przyjęcia

miejskiego grzywnami go ukarawszy przysiąc na miejskie przymuszą,

dawszy mu giwerę, aby na ramieniu jedną ręką trzymał, a drugiej

ręki dwa palce w górę trzymając w ich rocie przepisanej, te słowa

mówić musi: jako będę wiernym i posłusznym miastu i na każde za-

wołanie stawić się będę powinien, sekretów i tajemnic miejskich ni-

komu nie wyjawiać, owszem onych bronić i za nie zastawiać się będę,

i podatki, jakie miastu należeć będą, oddawać przyrzekam. Po której

wykonanej każden z nich za rękę nowego mieszczanina ściśnie na znak

przyjaźni, a potem onemu biednemu każą sobie zapłacić za przysięgę

miejską kilkadziesiąt czer. złotych, nie zważając na prawo roku 1775,

ze wszelki handel kupiectwem się bawiący, szlachectwa nic nie uwła-

cza, owszem konstytucyje pro et contra stanowione uchylone zostały,

taki wyraz tego prawa na karcie. Ale jakże sobie mieszczanie tłumaczą

to prawo, że szlachta na cał handlować może, a dla Żydów jest taka

•wolność, więc szlachtę do równości przystosowali z Żydami i takie

życzenie dla szlachty od mieszczan, choć wyraźne prawo, które należy

rozumieć po polsku i biorąc tak, jak jest napisane, że szlachcicowi

"wolno i łokciem mierzyć, a do przysięgi na miejskie nie powinien być

przymuszony. Idźmy do ich sądu, niech ma szlachcic sprawy o podda-

| nego, a wydadząż go? Zaraz go zrobią mieszczaninem, a tak szlachcic

TU stratą do domu powróci.

: Pójdźmy dalej, co to są za zdzierstwa po miastach, a osobliwie też

; w Warszawie, jaką chcą, cenę kładą na wszystko, a szlachcic tak

l- musi zapłacić, jak oni ustanowią. Jakiż stąd dzieje się zbytek w tym

| mieście między mieszczanami, już to w strojach, już to w spacerach,

s. już to w wyprawowaniu fajerwerków na swoje imieniny, już to

i w utrzymywaniu i strojeniu ze zbytkiem lokajów, czego dawni mie-

| szczanie nie czynili, bo z terminujących chłopców dość dla ich stanu

i kondycyi usługi. Wiele takich, co karetami na resorach, jako i pan

burmistrz miejski karetą z lokajami, jeżdżą, Francuzki do edukacyi

dzieci trzymają i po czer. zł 100 na rok, oprócz podarunków, płacą,

na stołach nowalijki pierwsze i inne niewypowiedziane wygody czy-

nią. A kiedy to bywało? Zgoła zatrudniłoby wiele czasu określając

ich zbytki, wszystko to z łaski szlachty i za ich pieniądze, i z ubogich

ludzi; policzyć proszę, wiele się z tych zbytków robi bankrutów i czy

ten sąd miejski podług prawa postępuje z bankrutem; nie, bo bankrut

w jednej ręce oddaje klucze, a w drugiej podarunek, aby od areszfu

uszedł, i tak uchroni się na czas jaki do klasztoru albo na koniec

Warszawy schowa się; gdy go kredytor wynajdzie, słowa mu dobrego

nie da, a u sądu sprawiedliwości żadnej na ratuszu nie znajdzie,

bo gdy zbankrutuje, potem pójdzie na gminnego i nie dadzą kredyto-

rom słowa dobrego, a prawa wyraźne, że bankrut kiedy sklep zamyka,

na ratuszu pod wartą powinien być osadzony. Ma szlachtę dług u ban-

kruta, za tysiąc dostanie dziesięć tysięcy złotych albo mniej, nie wyj-

dzie potem roku, tenże bankrut otwiera handel i oszukuje, a tak razy

kilka jeden może robić; w Warszawie są tacy.

Niechże miasta zatrudnią się w swoje porządki i niech ustanowią

rząd dobry między kupcami, niech nikomu nie dozwalają otwierać

handlu, póki nie pokaże kautora za swoją poczciwość albo majątku

własnego w handlu pokaże połowę, niech tamę uczynią zbytków, niech

czeladzi ustanowią umiarkowaną płacę, a tak nie będą w sędziwym

wieku żebrakami. Niech miasta sobie wystawią dawnych swoich po-

przedników oszczędność, nie byli oni bankrutami, handlów swoich

nie wstydzili się sami doglądać, na spacery nie wyjeżdżali często, da]

Boże, raz w rok mądrych obiadów nie dawali, pospólstwa nie ucie-

miężali, czeladź w rygorze mieli, nie w zbytkach żyli, które teraz dzie-

ją się, na starość żebrakami nie byli, znaczne majątki pozostawiali,

w religii pobożnymi byli, zdzierstwa z pospólstwa nie robili.

Wszakże przypomnieć należy miasta Warszawy podatki, które od

pospólstwa wybrali, dotąd rachunku pospólstwu zdać nie mogą a co

rok na pospólstwo narzucają, nawet i jurysdykcyje, które bądź jakim-

kolwiek ponabywali sposobem, nie w tym porządku i umiarkowaniu

utrzymują jak przedtem, przyłączam tu na skonwinkowanie jedną

tymczasem jurysdykę Stanisławów, która przedtem do Najjaśniejsze-

go Pana należała, a teraz do Starej Warszawy, gdzie szlachta jako

i mieszczanie mając swoje posesyje, dziedzictwo Najjaśniejszego Pana

w łaskawości nad sobą słodko jeszcze wspominają, a pod miejskimi

jęcząc teraz uciśnieni podatkami z płaczem do stanów sejmujących

przyniosą zażalenie, że przy samej Wiśle biedne swoje mając po-

sesyje, gdzie woda co rok oblewa i niszczy tych biednych obywatelów,

którzy przedtem w nadgrodę tej szkody i podatki daleko mniejsze pła-

cili, i wspierani cegłą, wapnem, drzewem i pieniędzmi gotowymi od

Najjaśniejszego Pana byłi; teraz zaś miasto, choć widzi tę tak wielką

obywatelów nieszczęśliwość, nie tylko że ich nie zaratuje niczym, ale

jeszcze większe jak podwójne na nich nałożyło podatki (jako kwity

dawne i teraźniejsze pokazują), które bez żadnego miłosierdzia antici-

pative od obywatelów zdzierają, a zwłaszcza szlachtę bez najmniej-

szego względu uciskają i swoim żołnierzem egzekwują, a podatku nikt

nie ma mocy stanowić, jak tylko Rzeczpospolita. Otóż mieszczanie tym

się zdzierstwem jeszcze nie kontentują, ale chce im się jeszcze wszyst-

kie sobie przywłaszczyć jurysdykcyje.

Przypomnieć należy miastu Warszawie, a raczej rządcom jego,

gdzież podzieli te pieniądze, co cechy wszystkie w Warszawie będące

od kilkunastu lat zawsze składali, co wielką sumę złożyli i co na sejm

grodzieński miasto, niektóre spomiędzy siebie osoby wysławszy, na

ekspens kilkanaście tysięcy dać przymusili cechówł. Była ta sprawa

w Komisy! Dobrego Porządku; cóż się z nią stało? Oto tym, którzy naj-

bardziej popierali takową krzywdę cechów, podawali w mieście między

sobą urzędy, a w tym czasie i wieś Kaleń zginęła, która fundowana była

<3o domu poprawy, ale o swojej krzywdzie pospólstwo tego miasta powin-

no by donieść stanom sejmującym. Więc widzą stany sejmujące nie-

rząd miast, niech przepiszą prawo i ustanowią z osób słusznych sąd,

bo oto całe pospólstwo z płaczem woła i Boga o zemstę prosi. Miasta

od zbytków i od zdzierstwa ubogich poskromione były, nie tylko

w stroju oszczędnymi, ale we wszystkim kraju pożytecznymi a nie-

uciążliwymi ustanowią przepis, a do starego wieku swobodnie dożyją

i nie będą żebrakami, i dla swych dzieci pozostawują majątki.

' Np. Swiniarski jeździł z delegowanymi od magistratu na sejm grodzieński

•w r. 1784, za co otrzymał od miasta 900 zł, a od konfraterni kupieckiej 1000 zł

(W. Smoleński, "Komisja Boni Ordinis", Warszawska, Warszawa 1913, s. 43).

USPRAWIEDLIWIENIE DYSYDENTÓW MIESZCZAN I ROLNIKÓW...

NA SEJM ROKU 1788... PODANE

[Luty 1789}

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XXXII, s. 81).

Druk anonimowy. Hipotez co do autorstwa, nie wysunięto. O sprzedaży

donosi "Gazeta Warszawska" z 18 II 1789 - suplement: "W Drukarni Grollow-

skiej znajdują się następujące książki: - 3. Usprawiedliwienie dysydentów

mieszczan i rolników w Królestwie Polskim i w W. Ks. Litewskim zasiadłych

przeciwko stanowi szlacheckiemu i duchownemu dysydenckiemu etc., in folio,

zł l gr 15". W tekście cytowany punkt 'VIII konstytucyi o Komisji Wojskowej,

oblatowany l XII 1788.

USPRAWIEDLIWIENIE

dysydentów mieszczan i rolników w Królestwie Polskim

i w Wielkim Księstwie Litewskim zasiadłych

przeciwko

stanowi szlacheckiemu i duchownemu dysydenckiemu, synody, kon-

systorze i senioraty, to jest: zwierzchność duchowną dysydencką skła-

dającemu, i pod hasłem zwierzchności duchownej stan miejski i rolni-

ków dysydentów uciemiężą jącemu, Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Sta-

nom na sejm roku 1788 zgromadzonym podane

Wolny gmin stanu miejskiego i rolniczy ewangelicki na mocy prawa

kardynalnego roku 1768, aktu osobnego drugiego § XVIII, titulo ius

emphiteuseos, w państwach Najjaśniejszej Rzeczypospolitej zasiadły,

w stanie swym miejskim i rolniczym za obywatelów aktualnych kraju

poczytany, przysięgami na wierność Najjaśniejszemu Królowi Jmci

w magistratach miast wykonanymi obowiązany, a przeto zupełnie

prawom narodu, Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Stanom i wszelkim

jurysdykcyjom cywilnym narodowym poddany i posłuszny, żadnej

zaś obcej i partykularnych obywatelów mocy ani uprojektowanej

zwierzchności duchownej dysydenckiej przemocy podlegać nie powin-

ny, atoli dotąd tej obój e j duchownej przemocy ulegać przymuszony,

nie mogąc dalej znieść tych gwałtownych ucisków, lubo z krzywdą

stanu miejskiego i rolniczego doświadczonych, ale daleko z większą

krzywdą i pogardą praw i władzy krajowej wyrządzanych, bo ucisk

stanu miejskiego i rolniczego jest zamknięciem do państw Rzeczypo-

spolitej wolnego wejścia cudzoziemcowi, miasta i miasteczka oraz

grunta puste po wsiach osiadać chcącemu, handel i rękodzieła roz-

krzewić mogącemu. Gdy ten stan ponosząc krzywdy i ucisk od prze-

mocy konsystorzów i synodów oraz senioratów dysydenckich działano,

tak że mu nie wolno było mówić, skarżyć się i płakać, nie wolno

nawet do sądu po sprawiedliwość przychodzić, a przychodząc po nią,

nie wolno jej od sądu odnosić, jaśniej jeszcze mówiąc, nie wolno było

sądom samym sprawiedliwości dla stanu tego przez przemoc cudzą

wymierzać. Gdy powszechny gmin ewangelicki kilkakroć sto tysięcy

obywatelów wynoszący, który prowincyją wielkopolską, a najszczegól-

niej miasta i miasteczka oraz wsie, w znacznej części i miasto War-

szawę, w rękodzieła z produktów krajowych wyrabiane pomnożył

i gdyby nie różne zawady, tedy ten sam użytek we wszystkich mia-

stach krajowych w prowincyi małopolskiej i litewskiej pustujących i też

same by rękodzieła rozkrzewił; ten więc gmin od kilku familij szlachec-

kich nieprawnie przez przemoc uciśniony, przez konsystorze, senioraty

i synody z kościoła od obrad kościelnych konsystorskich i synodalnych

rugowany, a nawet przez uzyskaną deklaracyją dnia 17 miesiąca decem-

bra w roku 1785 do Departamentu Interesów Cudzoziemskich w Radzie

Nieustającej podaną, od uczestnictwa traktatu roku 1768 odsunięty;

w takowym to znajdując się losie ten stan uciśniony udaje się do naj-

wyższej w kraju zwierzchności, Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Sta-

nów, z przełożeniem ucisku swego a z prośbą o zasłonę od przemocy,

aby Najjaśniejsze Rzeczypospolitej Stany, nad tym ludem sobie pod-

danym litość swą okazawszy, sprawiedliwość stanowi miejskiemu i rol-

niczemu wolnemu wymierzyć, od ucisków zasłonić i egzystencyją jego

zapewnić raczyły, a przez to część ludu ogólnego miejskiego i rolnicze-

go wolnego, już w państwach Najjaśniejszej Rzeczypospolitej zasie-

działego, samemu narodowi i prawom jego poddanego do znoszenia po-

trzebnych krajowi podatków, do pomnożenia rękodzieł obfitszym i zdol-

niejszym uczyniły, manufaktury powiększyły, miasta krajowe zalud-

• niły i otwarte każdemu przyjście do osiadania w państwach Najjaśniej-

| szej Rzeczypospolitej uczyniły.

| W tym więc przełożeniu swoim ten stan miejski i rolniczy, żadną

| ambicyją wygórowania nie nadęty, nigdy o zamieszanie w kraju nie

l posądzony, zawsze królom swym wierny i prawom posłuszny, zapew-

| niema tylko osób swych i majątku oraz mienia sprawiedliwości i opieki

z prawa a zasłony od ucisku pragnący, nieszczęsną egzystencyją swoją

cywilną i moralną ośmiela się przed Stanami Najjaśniejszej Rzeczy- j

pospolitej przełożyć i okazać wszystkie zawady, ten stan cisnące, a za

zniszczeniem tych zawad ogólne dobro dla kraju przynoszące.

PODZIAŁ, PIERWSZY

Z odgłosu powszechnego stanu miejskiego i rolniczego dysydenc-

kiego ucisku Najjaśniejsze Rzeczypospolitej Stany na sejm teraź-

niejszy zgromadzone raczyły jednomyślnie ogłosić prawo na dniu 29 mie-

siąca listopada 1788 roku w słowach: "Komisyja ani żadna komenda

wojskowa, quocunque titulo z procesów konsystorskich dysydenckich

lub synodalnych i seniorów lub w innym sądzie otrzymanych ze źrzódła

materyi religii i składek pieniężnych wymaganych lub narzucanych

wypływających, jako nigdy im nie pozwolonych, pomocy wojskowej

nie da dysydentom pod żadnym pretekstem, dlatego wszelkie ich kom-

planacyje w takowych okolicznościach wymuszone i dekreta prze-

mocnie wystarane, jeżeliby się jakie znajdowały, choć przez jednego

zaskarżone będą, przez sąd przyzwoity zniesione być mają". Za ogło-

szeniem i ustanowieniem tego prawa, pierwszy promyk szczęśliwości

dla stanu miejskiego i rolniczego przynoszącego, osoby stanu rycerskie-

go dysydenckiego niektóre chciały to uczynić wrażenie, nade wszystko

in corpore diplomatico, jakoby ta powszechna ustawa miała być prze-

ciwko osnowie traktatu roku 1768 zabezpieczającego dekreta iudicii

mixti, iż przez żaden sąd skasowane być nie mogą, ale owszem swoją

mieć egzekucyją.

Na te strwożenie się cudze o naruszenie jakoby traktatu stan miej-

ski dysydencki, nie w sposobie tłomaczenia prawa, bo ten stan jest obo-

wiązany słuchać prawa, ani nie w sposobie usprawiedliwienia tej ustawy,

której każdy winien swą podległość i z której nikt się nie usprawiedliwiać

nikomu nie jest winien, ale w sposobie odparcia mniemania cudzego

ł przekonania uprzedzonych o mniemanym tłumaczeniu prawa trak-

tatowego, daje swoją następującą eksplikacyją.

Traktat roku 1768 w artykule II, § VI, stanowiącym iudicium mix-

tum, mówi w słowach: "W takowym tedy sądzie wspólnym, czyli

in iudicio mixto (zachowując sądom zadwornym, trybunalskim, pod-

komorskim, ziemskim, grodzkim sprawy właściwe do nich należące

i żadnej koneksyi z religią nie mające), causae tam ex actoratu, quam

ex reatu cum religione et rebus ecciesiasticis connexionem habentes,

wprzód w grodzie czy ziemstwie definitive decisae, a stamtąd ex

appellatione vel remissione do tegoż wspólnego sądu przychodzące

mieścić się będą, mianowicie sprawy w przyszły czas między wszystki-

mi do Kościoła rzymskiego należącymi osobami, jako też Grekami nie-

unitami, dysydentami obojga konfesyj, duchownymi wszelkimi i świec-

kimi cuiuscungue status et conditionis, et e contra zwłaszcza ex calu-

mnio religii, zabójstwa duchownej osoby, wiolencyi osób duchownych,

kościołów, funduszów, szkół, szpitalów, cmentarzów, domów duchow-

nych etc. Słowem, wszystkie z religii i obrządków wypływające pacem

et tranquilitatem inter dissidentes wzruszające kontrowersyje iudicium

to mixtum per pluralitatem votorum roztrząsania, karania i definitiva

sententia sine appellatione decydowania mieć władzę będzie etc. Sami

także dysydenci duchowni i świeccy w sprawach natury wyżej nad-

mienianych in eodem foro sądzić się mają".

Z opisu tego prawa traktatowego roku 1768 wyraźnie się dowodzi

władza sądu wspólnego, czyli iudicii mixti, że sprawy wszystkie w tym

§ objęte ad iudicium mixtum należeć powinny.

To iudicium mixtum w roku 1768 postanowione, traktatem roku

1775 między Rosy ją zawartym do sądów asesorskich obojga narodów

2 taż samą władzą przeniesione zostało z dodatkiem tym, "że in casu

paritatis votorum in iudicio mixto w Asesoryi, tedy obstante paritate

sprawa taka do sądów Najjaśniejszego Króla Imci relacyjnych własnych

fine resolvendae paritatis odesłana i tam onej paritas rezolwowana

być ma".

Jakie zaś sprawy traktat roku 1768 synodom i konsystorzom dysy-

denckim pozwolił decydować, oto słowa traktatu tego, artykuł 2, § 5,

vol. 7, fol. 576: "A że żadna społeczność bez subordynacyi i dyscypliny

być nie może, wolność więc dysydenci obojga konfesyj mieć będą usta-

nowić konsystorze, miewać swoje kongregacyje synodalne do porząd-

ku tylko wewnętrznego religii ich ściągające się bez żadnej od nikogo

przeszkody i na nich sprawy regulujące się do ich nauki, do porządku,

do dyscypliny, do zwyczajów i postępków ich ministrów rozsądzać

i stanowić, casus dyspensy i rozwody inter coniuges dissidentes obojej

konfesyi ewangelickiej tamże rozsądzane i terminowane będą".

W tym udziale prawa traktatowego nie jestże wyraz aż nadto

jasny, jakie sprawy konsystorzom i synodom dysydenckim należą, że

tylko:

1) Synody być mają na to, aby wewnętrzny porządek religii, to jest

żeby był uniformis ritus jeden katechizm, jedne fundamenta wiary,

jeden strój duchowny i ich obyczaje.

2) Ze wolno stanowić konsystorze, a te mają sądzić sprawy do

ich nauki do zwyczajów i postępków duchownych dysydenckich regu-

lujące się.

3) Casus dyspensy i rozwody inter coniuges dissidentes rozsądzać.

To jest cała władza opisana konsystorzów i synodów dysydenckich,

stosownie do opisu prawami narodowymi konsystorzom religii panują-

cej katolickiej rzymskiej udzielona.

Bo wiadomo powszechności, że konsystorze religii panującej innych

spraw władzy sądzić nie mają sobie przez prawa udzielonej, wszela-

kie zaś sprawy cywilne wyraźnie do sądów cywilnych należeć powin-

ny i należą.

Mimo atoli te dwa przepisy tak jasne, żadnemu tłumaczeniu nie

podlegające, szlachta dysydencka pod hasłem kongregacyj synodal-

nych, które się do niczego więcej, jak tylko ad ritum et dogmatica

i do hierarchii kościelnej stosować miały, podgarnęła sprawy cywilne

pod władzą konsystorską i synodalną, poważyła się pisać prawo koś-

cielne, w którym przywłaszczyła sobie rozsądzać sprawy cywilne, roz-

dzielać majątkiem, sądzić konkursa, dodawać opiekunów i kuratorów,

rezelwować iura patronatus, zgoła wszystko, co jest cywilnością, są-

dzić, jednych tylko spraw kryminalnych przecież sobie nie przywła-

szczywszy.

I gdy także szlachcie dysydenckiej samej konfesyi auszburgskiej

[s] podobało się rozciągnąć tę swoją władzę na zgromadzenia miejskie

w roku jeszcze 1780, napisali tę książkę pod tytułem: "Prawo kościel-

ne dla ewangelików obojga wyznań w Polszcze i Litwie" 1.

To prawo mniemane kościelne gdyby tylko do samego porządku

wewnętrznego Kościoła ewangelickiego zastosowane było, jak mieć chce

traktat roku 1768, § 5, mieliby zasłonę przemagające w tym kościele

członki, ale że to prawo mniemane jest przeciwko prawom narodo-

wym, jest przeciwne prawom traktatowym roku 1768 i 1775 i prze-

ciwko systema [s] Kościoła protestanckiego; więc zdaje się, że Najjaś-

niejsze Rzeczypospolitej Stany inaczej na stanowicielów tego mniema-

nego prawa poglądać nie mogą, tylko jak na wzruszających wyraźnie

prawa ogólne narodu i formujących nowy stan w stanach Najjaśniej-

szej Rzeczypospolitej.

Codex ten mniemanego prawa kościelnego najwięcej przez 10 familij

ewangelickich, to jest invariatae Augustanae confessionis, szlachty

przyjęty, podpisany i po zgromadzeniach ogłoszony a przemocą wpro-

wadzony, zaskarżyły zgromadzenia miejskie, a konfesyja reformowa-

na, to jest druga konfesyja ewangelicka, nie tylko że tego prawa nigdy

nie przyjęła, ale owszem o skasowanie tego prawa mniemanego chcia-;

ła z stanem miejskim auszburgskiej konfesyi przeciwko szlachcie tejże |

konfesyi czynić in iudicio mixto, o co bardzo wiele przeciwko synodowi |

generalnemu węgrowskiemu Augustanae confessionis gwałtownie tej

książkę przez kilka familij szlacheckich w roku 1782 utwierdzające-j

1 "Prawo powszechne duchowne obolej konfesyi ewangelickiej dysydentów |

w Polszcze porządek kościelny, policyją i prawny postępek konsystorzów zaicie-l

rające". Warszawa, Du-four 1781.

iu2, zaraz do grodu liwskiego i warszawskiego manifestów zaniósł-

sy, mandaty do Asesoryi Koronnej iudicii mixti wydała.

Lecz przemocą taż szlachta Augustanae confessionis wytłumaczyła,

3 synodów dysydenckich najwyższa zwierzchność krajowa rozpoznawać

ie może, że dysydentom wolno co chcieć na synodach stanowić, że de-

retów synodalnych i konsystorskich najniesprawiedliwszych żaden

id krajowy rozpoznawać nie jest mocen, przeto wiele ucierpiawszy

rzemocy tak szlachta konfesyi reformowanej, jako i mieszczanie kon-

isyi auszburgskiej, gdy ci kilkotygodniową egzekucyją żołnierską tu,

r Warszawie, w czasie samego sejmu 1782 roku oprymowanymi byli,

rzymuszeni byli i od sprawy w Asesoryi in iudicio mixto rozpoczętej

dstąpić, i z tych ucisków i gwałtów w Metryce Koronnej dnia 4 mie-

.ąca lutego 1783 pokwitować, a dopiero pozbyli się z domów swych

systencyi żołnierskiej.

Tu małe zastanowienie uczynić przychodzi, co by to był za kraj,

sąd i panowanie, który by cierpiące w kraju poddanych w różnych

;anach, pozwalał im udzielnej legislacyi, stanowienia podatków, są-

zenia, ciemiężenia poddanych krajowych, a ci uciśnieni i- uciemiężeni

ie od swych panów, ale tylko od przywłaszczonych, jeszcze pod ha-

lem religii, zwierzchników nie mieliby mocy udać się po sprawiedli-

wość do narodu, a naród i jego magistratury nie miałyby mieć mocy

T bezprawia wglądać i na formujący się statum in statu obojętnym

oglądać okiem?

Po tych kwitach, po odstąpieniu szlachty konfesyi reformowanej

d związku politycznego z mieszczanami konfesyi auszpurgskiej do-

ieroż szlachta konfesyi auszpurgskiej zacząwszy od roku 1783 aż do

oku 1788 nie przestawała pod hasłem konsystorzów, pod hasłem religii

owej mniemanej książki uciskać stanu miejskiego i rolniczego.

Podług systema Kościoła ewangelickiego zwierzchność kościelna

owinna być gmtnowładna, z stanu szlacheckiego, duchownego i miej-

kiego, nawet rolniczego składana.

Ta zwierzchność, prima instancyja jest konsystorz, druga synod pro-

oncyjonalny, a ostatnia panujący, czyli sąd krajowy najwyższy, jaki

lieć chciały traktaty sub titulo iudicii mixti. Klasy zaś urzędów są

eniorowie stanów rycerskiego, duchownego i gminnego.

W tej formie Kościół polski ewangelicki w wieku XVI pod pano-

raniem Zygmunta Augusta w Polszcze się zaczął, którego forma naj-

ierwsza rozpoczęta była na pierwszym synodzie w Sendomierzu roku

* Por.: "Krótkie na Piśmie sw. i rozumie gruntujące się uwagi nad prawem

afcielnym w Węgrowie ułożonym dla ewangelików obojga wyznań w Polszcze

tSMwie znajdujących się", r. 1782.

1570 dnia 14 aprilis odbytym z trzech prowincyj narodowych, z dele-

gatów stanów szlacheckiego, duchownego i miejskiego, królowi Zyg-

muntowi Augustowi, Henrykowi i Stefanowi przez dysydentów po-

danym.

Zaraz wtenczas synod pierwszy i wszystkie po nim następne syno-

dy do roku 1730 złożone były z stanów rycerskiego, duchownego

i miejskiego.

W tym stanie w roku 1768 przyszli dysydenci do powrotu swej

egzystencyi w Polszcze i zyskując wolności w roku 1768 zasłaniali

się i próbowali swą prawną egzystencyją z przywilejów zgromadze-

niom miejskim przed rokiem 1569 nadanych, z konfederacyi 1573

i synodów swych od roku 1570 składanych.

W roku 1777 dnia 2 miesiąca maja w Sielcu w prowincyi mało-

polskiej po traktatach pokój dysydentom przywracających odprawił

się synod z szlachty, duchownych i zgromadzeń miejskich, na któ-

rym synodzie stan miejski do mienia swego seniora miejskiego i do

wysłania swych delegatów na synody przywrócony i jego prawa

w Kościele tym ocalone zostały.

W roku 1780 złożony był synod generalny w Węgrowie, na którym

owa książka powszechnego prawa kościelnego ewangelickiego przez

szlachtę konfesyi auszpurgskiej zaproponowaną była; na tym syno-

dzie generalnym zgromadzona wszystka szlachta dysydencka z Wiel-

kiejpolski, Małejpolski i W. Ks. Litewskiego obojej konfesyi, wszyst-

ko duchowieństwo trzech prowincyj i wszystkich zgromadzeń miej-

skich delegowani z obydwóch narodów przyjętymi do wspólnych obrad

i do wysyłania delegatów swych, zgromadzenia miejskie ulegalizowa-

ne zostały.

Na tym synodzie, jako się mówiło, książka prawa kościelnego pro-

ponowana przez konfesyją reformowaną wszystkich trzech prowincyj

i przez stan miejski obojej konfesyi ewangelickiej ad deliberandum

do synodów swych prowincyjonalnych wzięta była.

W roku 1781 odprawiły się synody prowincyjonalne: pierwszy

w Wielkiej-, drugi w Małejpolszcze, a trzeci w Litwie, na których

tej książki nie przyjęto, tylko każda prowincyj a, co mogła widzieć

w niej dla swych zgromadzeń użytecznego, jako z projektu niektóre

artykuły sobie wybrawszy, na swych prowincyjonalnych synodach przy-

jąła.

Znowu w roku 1782 złożony został synod generalny do Węgrowa

przez seniorów 3 stanów, tyluż prowincyj i 2 konfesyj ewangelickich,

na który zjechały się znowu 3 prowincyje, 2 konfesyje i 3 stany: ry-

cerski, duchowny i miejski.

Oprócz tych zgromadzeń wysłany był od J.K .Mci, Pana Miłościwe-

go, niegdy ur. Kaufman obersztleutenant jako mandataryjusz, a zaś

od j.w. grafa de Stackelberg posła w. rosyjskiego ur. Kónigsfeldt kon-

syliarz legacyi rosyjskiej jako delegowany na ten synod.

Usiłowano koniecznie tę księgę prawa powszechnego kościelnego

ewangelickiego przymusem na prowincyje narzucić.

Cała konfesyja reformowana z 3 prowincyj tej księgi nie przyjęła,

wszystkie zgromadzenia miejskie prowincyi małopolskiej podobnież

co i konfesyja reformowana uczyniły, wszyscy delegowani z 3 pro-

wincyj konfesyi reformowanej i stan miejski prowincyi małopolskiej

i księstwa mazowieckiego wyjechali z Węgrowa do grodu liwskiego

i ten synod zaskarżyli, i o uchylenie onego do Asesoryi iudicii mixti

zapozwali.

A gdy ich za pomocą żołnierską od sprawy tej popierania in iudicio

mixto wstrzymano, została się książka tego prawa duchownego tak,

jak ją w Węgrowie napisano.

1785 roku znowu w Warszawie synod prowincyjonalny sam mazo-

wiecki z samej konfesyi auszpurgskiej złożono, na którym znajdował

się ur. generał-Ieutnant Golcz, ur. ur. Unruhowie i oficyjerowie z re-

gimentów gwardyjów obojga narodów i abszejtowani pod imieniem

szlachty księstwa mazowieckiego.

Cztery zgromadzenia miejskie: Warszawa, Praga, Węgrów i No-

wodwór, do prowincyi księstwa mazowieckiego należące, wysłały swych

delegatów na ten synod.

Lecz gdy im znowu owe książkę prawa kościelnego ewangelickiego

okazano, aż tam seniorat stanu miejskiego, aż i deputatów od zgro-

madzeń miejskich uchylono, od obrad synodalnych stan miejski rugo-

wano, tylko oratorów sine voto zgromadzeniom miejskim zostawiono,

a gdy delegowani z stanu miejskiego na tym synodzie prowincyjonal-

nym księstwa mazowieckiego o udziałaną im w tej mierze krzywdę,

o skasowanie tyle synodów i praw stan miejski zabezpieczających do-

pominać się zaczęli, tedy pod pozorem spokojności żołnierzy marszał-

kowskich koronnych temu synodowi przystawiono i mieszczanów do

kościoła nie wpuszczano, w czym zdaje się, iż przeciwko traktatowi

roku 1768, § 5, dozwalającemu sprawować synody bez wszelkiej od

nikogo przeszkody, postąpiono. Kanony na tym synodzie, podatki do

kasy konsystorskiej obejmujące, przepisano i w tej mierze niby się do

konstytucyi roku 1784 grodzieńskiejs stosowano, proces i egzekucyją

przepisano i w każdej materyi za użyciem pomocy wojskowej egzekwo-

' "Ostrzeżenie względem rezolucyi Rady na sesyi nro 169 r. 1784, dnia

20 sierpnia wypadłej". Konstytucja sejmu grodzieńskiego 1784.

Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego 8

wać mieszczanów obiecano, wreszcie delegowanych od zgromadzeń

miejskich z tej obrady wyrugowano.

Tak pokrzywdzeni delegowani stanu miejskiego, zgromadziwszy

się nie tylko w delegatach, ale nawet i w członkach licznych gminu

warszawskiego, zanieśli najprzód publiczne manifesta do ksiąg grodu

warszawskiego, potem szukając sądu i sprawiedliwości podali memory-

jał do Rady Nieustającej pod dniem 25 miesiąca października roku

1785, całą historyją owego swego ucisku obejmujący, który i teraz,

tak jak był wydrukowany, przyłącza się4.

Na ten memoryjał żadna rezolucyja z Rady Nieustającej stanowi

miejskiemu dana nie była.

Ale niedługo potem na dniu 17 decembra tegoż roku podana zo-

stała nota przeciwko stanowi miejskiemu za szlachtą dysydencką w os-

nowie: "że stanu miejskiego dysydenckiego traktat roku 1768 nie

obejmuje tylko samą szlachtą", i że ten traktat tylko w cywilności

zapewnia mieszczanom egzystencyją, nie zaś w rządzie Kościoła ewan-

gelickiego, a gdy stan miejski nie reprezentuje stanu w Najjaśniejszej

Rzeczypospolitej Stanach, więc i do rządu Kościoła ewangelickiego

wpływać nie może, do Departamentu Interesów Cudzoziemskich w Ra-

dzie Nieustającej.

Na tę notę wydany został przez Radę Nieustającą na dniu 3 miesią-

ca stycznia roku 1786 uniwersał prawować się stanowi miejskiemu za-

braniający i tylko na tym, co mu z praw traktatowych udzielono, prze-

stawać nakazujący.

Na fundamencie tego uniwersału Rady, który przez konsystorz

ewangelicki tłomaczony był, że w żadnej sprawie już nie będzie mógł

być pozywany do sądu wspólnego, przedsięwziął dopiero niszczyć

mieszczanów warszawskich.

Zapozwał przed sąd swój konsystorski starszych zgromadzenia

o zdanie kalkulacyi, wystawiwszy za aktora Tannenberga śpiewaka

kościelnego, mimo już odbyte rachunki przez tychże starszych przed

całym zgromadzeniem i dany kwit onym przez całe zgromadzenie.

Starsi zgromadzenia stanęli przy tym w konsystorzu, wyłączając

się od tego sądu jako w sprawie cywilnej i tylko sądowi grodzkiemu

lub miejskiemu podległej, przecież konsytorz tego nie słuchał, owszem

papiery przez starszych w konsystorzu złożone zabrać kazał i sposobem

cywilnym na stawających banicyją ogłosił, a tak po trzykroć pro-

zekwując starszych, chociaż zawsze stawali, tylko sąd ekscypowali,

dekret in contumaciam na nich zaferował, nieprawnie kwit całego

4 Brak załącznika. Por.: "O teraźniejszych rozróżnieniach dysydenckich

w Polszcze i w W. Ks. Litewskim... Działo się w Warszawie, dnia 7 Februarii 1782".

zgromadzenia uchylił, a starszych do 20 000 złp. niesprawiedliwie

obłożył.

Od tego bezbożnego dekretu odwołali się starsi do sądu wspólnego

Asesoryi Koronnej i zapozwali tak konsystorz, jako i aktora Tannen-

berga śpiewaka kościelnego do tegoż sądu wspólnego, ale konsystorz

nie chcąc tego traktatem postanowionego sądu i słuchać, i poważać,

nim przyszła w tym sądzie sprawa, przedsięwziął swe dekreta do egze-

kucyi przyprowadzać i zapozwał po zyskanie dekretu executionis do

grodu warszawskiego.

Gród warszawski, wysłuchawszy stron obydwóch kontrowersyi,

mimo forsę szlachty dysydenckiej wydał sprawiedliwy dekret, gdy

napisał: "nie móc zyskać egzekucyi poty, póki sprawa ta w Asesoryi

in iudicio mixto rozpoznaną nie będzie", poszła więc sprawa nie egze-

kwowana do sądu wspólnego.

Roku 1786 dnia 28 miesiąca marca zapadł dekret w sądzie wspólnym

Asesoryi Koronnej, przy którym następujące zaszły okoliczności:

Po zapisaniu komparacyi w sądzie wspólnym tak przez zgromadze-

nie miasta Warszawy, jako i Tannenberga śpiewaka kościelnego, akto-

ra przez konsystorz wystawionego, tudzież przez konsystorz ewange-

licki warszawski, na którego czele znajdowali się ur. ur. Piotr Sztet-

tner podpułkownik w regimencie gwardyi pieszej koronnej, Chrystyjan

Fryderyk Friese, Jan Zygmunt Tolkemitt, ks. Karol Hemmerych pa-

stor warszawski, Jakub Ragge i Michał Krupiński asesorowie i Jan

Pac pisarz konsystorski, najprzód zaszło accessorium z strony zgro-

madzenia miejskiego, aby strona pozwana i konsystorz warszawski

złożyli dokumenta podczas sprawy w konsystorzu złożone, a przez

konsystorz przytrzymane. Sąd wspólny nakazał te dokumenta złożyć,

i złożone zostały, w czym już konsystorz uznał ten sąd wspólny być

swoim sądem, choć mówił konsystorz, że ten sąd wspólny tylko na

stronę katolicką przez dysydentów pozywaną, nie zaś na dysydentów

jest ustanowiony, i nie chciał zrozumieć ten konsystorz wyrazu w trak-

tacie 1768 jasnego: "że sami takoż dysydenci w sprawach natury wy-

żej wyrażonej in eodem foro sądzić się mają".

Po złożeniu przez konsystorz tych dokumentów tak Tannenberg,

jako i konsystorz zanieśli accessorium exceptionis fori, nie chcąc się

sądzić w tym sądzie.

Sąd ten złożony z asesorów połowy katolików i tyleż dysydentów

aa fundamencie traktatów i prawa roku 1784 przyznał forum unani-

mitate.

Po przyznaniu forum odstąpił konsystorz od komparycyi, a został

się aktor Tannenberg i z nim wprowadzona została cała sprawa. Po

której wprowadzeniu zaszła już była, jak publiczność głosiła, ostatecz-

na sentencyja w sądzie wspólnym, ale po tej sentencyi nie wiadomo,

co się stało, gdy został ogłoszony wyrok paritatis votorum et remissio-

nis tej sprawy na sądy relacyjne.

Po zaszłej tej remisie i równości zdań złożone zostały sądy rela-

cyjne, nim nawet wyszedł 4-niedzielny termin podług traktatu roku

1775 przepisany.

Ale zgromadzenie warszawskie było jednakże w przedsięwzięciu

sądzić się w tym najwyższym sądzie dufając dobroci swej sprawy

i już wydrukowało induktę swoją, którą i teraz przyłącza 5.

Lecz trzema dniami przed sądami relacyjnymi, przed induktami

i obronami stron szlachta dysydencka Augustanae confessionis i kon-

systorz tejże konfesyi warszawskiej dali się słyszeć po Warszawie,

jaki ma nastąpić dekret.

O którym dowiedziawszy się zgromadzenie przed sprawą wolało

się dać wzdąć niżeli- przy oczywistym dekrecie sprawę przegrać.

Gdy zaś przyszedł dzień sądów relacyjnych, przywołano sprawę,

a gdy zgromadzenie komparycyi nie zapisało, wypadało tylko za-

dyktować na zgromadzeniu kondemnatę. Przecież nie kondemnatę, ale

dekret zaoczny, mimo wszelką prawność bez konwikcyi poprzedzającej

prawem przepisanej, w tym sądzie napisano i dekretem nazwano, przez

którą dekreta oczywiste iudicii mixti, forum iudicii mixti uznając,

przeciwko prawom traktatowym skasowano, a sprawę cywilną do

konsystorza po rozsądzenie odesłano; w czym zdaje się, że zupełnie

traktat został naruszony przez same stronę przemocną, bo traktat

roku 1775 wyraźnie mówi, że sądy relacyjne w niczym nie mogą de-

kretów iudicii mixti 'kasować, tylko in casmm pan^aYYs w p\mkc\e ^m, l

in quo stetit paritas, dać rezolucyją, a tu przeciwnie się stało, bo niej

tn negotio puncti paritatis dano rezolucyją, ale dekret iudicii mixti|

agnitionis fori skasowano, który to dekret ten zaoczny sądów relacyj-s

nych, roku 1786 dnia 19 miesiąca kwietnia zapadły, przyłącza się6, j

Po tym dekrecie przeciwko traktatowi ferowanym dopiero konsy^

storz ucieszony w największej zawziętości egzekwował swoje dekret,

stradował biednych ludzi, mianowicie szlach. Janasza dziewięciorgie

dzieci obsypanego mieszczanina i innych do ostatniej przyprowad

nędzy.

Otóż pokazuje się jak najjaśniej, kto przestąpił traktat. Jeżeli t

traktat nie najpierw przestąpiony przez dysydencka szlachtę zyskując

notę roku 1785 dnia 12 decembra od Rady podaną, po wtóre pr

5 Brak włącznika,.

6 Brak załącznika.

uniwersał Rady na tę notę dnia 3 stycznia roku 1785 wyszły, a na osta-

tek przez dekret sądów relacyjnych zaoczny, dnia 19 kwietnia roku

1786 zapadły, dekret iudicii mixti uchylający.

Nie masz żadnej skargi od mieszczanów dysydentów na dekreta

iudicii mixti, gdyż te chciały zapobieżeć uciskowi, ale tylko jest skarga

na uniwersał i inne rezolucyje Rady oraz kondemnatę sądów relacyj-

nych wyżej wzmiankowaną, zdaje się więc wyraźnie, że nie dekreta

iudicii mixti, jako nigdy nie zaskarżone, są uchylone przez prawo te-

raźniejsze, ale tylko dekret sądów relacyjnych dnia 19 kwietnia roku

1786 in contumaciam, a bez konwikcyi na zgromadzeniu warszawskim

ad libitum strony dyktowany oraz dekreta i procesa konsystorskie

i synodalne uciążliwie na mieszczanach wyrobione.

Ale że z konstytucyi wyżej uchwalonej na sejmie teraźniejszym

w generalności te niesprawiedliwie dekreta uchylone, a nie wyszcze-

gólnione które, dlatego przemoc może sobie tłumaczyć te prawo na

swą stronę, a twierdzić będzie, że dekret kontumacyjalny sądów rela-

cyjnych nie uchylony i że rezolucyja Rady, roku 1784 dnia 24 mie-

siąca sierpnia wydana, i uniwersał Rady, dnia 3 miesiąca stycznia 1786

wyszły, nie zniesione; przeto przemoc zawsze znajdzie swe wybiegi

na pognębienie słabych. Więc zachodzi prośba najpokorniejsza z stro-

ny dysydentów mieszczanów, aby per specificum tak dekret sądów

relacyjnych zaoczny, jako i rezolucyja, i uniwersał Rady w tej mierze

wydane uchylone zostały, a sprawa po rozsądzenie, tak jak była roz-

poczęta przy dekrecie iudicii mixti dnia 28 miesiąca marca roku 1786,

aby do tegoż sądu odesłaną została i wszystkie po dekrecie relacyjnym

zapadłe w konsystorzach iudicata aby zniesione, a wyegzekwowane

niesprawiedliwie wydarte od mieszczan pieniądze aby właścicielom

powrócone zostały.

PODZIAŁ DRUGI

Przełożywszy cząstkę pokrzywdzeń dysydentów mieszczan w War-

| szawie, krzywdzonych od kościelnych zwierzchników, a minąwszy inne

|| uciążliwości, o które się zgromadzenie warszawskie w sądach przy-

zwoitych rozeprze, opuściwszy to, jak konsystorz ewangelicki karać

ważył się mieszczanów warszawskich za to, że będąc ewangelikami

ważyli się chrzcić dzieci swoje w kościele katolickim, minąwszy i to

j| Ł że ten konsystorz warszawski ważył się (rozsądzając sprawę rozwo-

|.Sową sobie właściwą) eksdywidować i rozsądzać majątek między mężem

g i żoną, przystępuje się tylko do użalenia z strony dysydentów w ogóle

||tak w Koronie, jak w Litwie zasiadłych przeciwko uciążliwościom

|" y ogóle stanowi temu udziałanych. Od roku 1775 do roku 1781 dysy-

H:denci mieszczanie i rolnicy byli szczęśliwi w całym kraju i prawdzi-

wym pokojem traktatem udzielonym cieszący się, rok zaś 1782 praw-

dziwie epoką nieszczęśliwości dla mieszczanów i rolników nazwać się

może, od którego czasu aż dotąd są uciemiężeni.

Opisać wszystkie szczegóły w całym kraju ich ucisku i one przed

Najjaśniejszemi Rzeczypospolite] Stanami jako naturalną i najwyższą

zwierzchnością przełożyć jest rzeczą niepodobną, przeto tyle tylko

Najjaśniejszym Rzeczypospolitej Stanom donosi się, co całą niszczy

powszechność dysydentów mieszczanów i rolników i co czyni zamknię-

cie nowego tychże do kraju w stanie miejskim i rolniczym napływu.

Nie wywodząc z odległości wieków praw stanu miejskiego w Ko-

ściele ewangelickim, dosyć powiedzieć, że od roku 1570, od pierwszego

synodu sendomirskiego, jest ich epoka i wpływanie w synodalne i kon-

systorskie obrady trzecim stanem do roku 1768 i 1775, i z tym. przyszli

do Najjaśniejszej Rzplitej Stanów dysydenci w roku 1768 tak szlachta,

duchowni, jako i mieszczanie i wszyscy pozyskali wolność cywilną

i moralną.

Nie zapomniał traktat roku 1768 o mieszczanach i chłopach, gdy

ich do ich praw cywilnych i kościelnych przywrócił.

Ale też ten traktat roku 1768 i drugi 1775 żadnej władzy ani cy-

wilnej, ani duchownej szlachcie pod hasłem zwierzchników religii nad

poddanymi kraju mieszczanami i rolnikami nie udzielił, którą sobie

od roku 1782 nad nimi przywłaszczono i dotąd po całym kraju roz-

ciągano.

A gdy w ogóle ten traktat roku 1768 wszystkim dysydentom cuius-

cunque status et conditionis wolność przywrócił do obrad, wszystkich

w równości szlachtę w równości stanu szlachty katolików, mieszczą-1

nów zaś w równości mieszczan katolików umieścił. To co do cywilnośd.|

Co do duchownej moralności żadnemu stanowi nad drugim panować |

nie dozwolił. |

Więc chciał ten traktat roku 1768 co do duchownego rządu utrzy-|

mać ściśle systema tego Kościoła, żeby każden stan w tym Kościele

miał swoją część i znaczenie, zwłaszcza gdy stawiane kościoły, szkoły

szpitale, utrzymywani duchowni, bakałarze, nauczyciele są przez zgr

madzenia miejskie, nie przez szlachtę; sprawiedliwość więc mów

każe, że na co kto swój majątek łoży i do czego się przykłada, ty

też zawiadywać powinien.

W tym więc rozumieniu traktatu roku 1768, gdy ten dopiero istoto

wziął egzekucyją w roku 1775, szlachta obojga konfesyj ewangeli|

kich i z duchowieństwem przedsięwzięli egzekwować traktaty in red

minę ecciesiastico. |

W latach więc 1776, 1777, 1778, 1779, 1780, 1781 przedsięwzi<

utworzyć hierarchią Kościoła ewangelickiego i rządu jego podług s;

mu początkowego w utworzeniu najwyższej kościelnej zwierzchności

w konsystorzach i synodach.

Otworzywszy więc takowe synody szlachta i duchowni zaraz we-

zwali zgromadzenia wszystkie w miastach koronnych i litewskich za-

siedziałe i też zgromadzenia formujące.

Na tych synodach w latach wyrażonych odbytych prowincyjonal-

nych stan miejski w trzecim głosie został przypuszczony, owszem za-

proszony i do dawnych praw kościelnych przywrócony.

Stan więc miejski tak po wszystkich prowincyjach zapewniony

pismami publicznymi, kanonami synodalnymi ad corpus ecciesiasticum

w trzecim głosie przyjęty, nie żałował z gorliwości każdemu względem

swej religii wpojonej swych majątków i nakładów udzielać, pomurował

po niektórych miastach kościoły, a ta gorliwość i hasło publiczne wol-

ności wyznawania podług swego przekonania religii ściągały znaczną

liczbę z zagranicy potrzebnych do kraju rękodzielników, między in-

nymi zgromadzenia warszawskie, wschowskie, poznańskie, międzyrzyc-

kie, w Wielkiejpolszcze Rawicz, Krotoszyn, Bojanów, Zduny, Leszno,

Ostrów celować, i tak miasta królewskie, jako i dziedziczne zaludniać

się obficie zaczęły, tak że i kraj, i dziedzice miast na tym nie szkodu-

ją, ale owszem korzystają.

Szlachta, widząc wzmagający się stan miejski, nie można zgadnąć

dla jakiej polityki, czyli dlatego, aby nad tym stanem przemagała,

czyli też dlatego, aby z tych potrzebnych rękodzielników kraj pozba-

wiwszy do przeniesienia się do innego kraju zniewoliła, cożkolwiek

bądź, czy stąd, czy z innego mniemania, przedsięwzięła stan miejski

uciemiężyć i uciemiężyła.

Najprzód, gdy książki prawa kościelnego w roku 1782 na syno-

dzie generalnym węgrowskim przez szlachtę Augustanae confessionis

przełożonej- konfesyja reformowana przyjąć nie chciała i nie przy-

jęła, tedy szlachta konfesyi auszpurgskiej zerwała związek z konfe-

syja reformowaną, a sama szlachta Augustanae confessionis panowanie

swoje nad stanem miejskim i rolniczym ułożyć sobie przedsięwzięła.

2e zaś na owym synodzie węgrowskim roku 1782 i miast delega-

ci szlachcie Augustanae confessionis się sprzeciwili i trzymać związek

polityczny z szlachtą konfesyi reformowanej chcieli, za to tedy urażona

szlachta Augustanae confessionis synody od roku 1776 do roku 1782

zapadłe, actmtatem stanowi miejskiemu na synodach przyznające,

przemocą uchyliła, seniorów stanu miejskiego skasowała, delegatów na

syaody od miast wysyłanych oddaliła, składkami i procesami uciemię-

żała, które w szczególe sądownie dowiedzione będą; wrażając to, jak

rię w pierwszym podziale nadmieniło.

1-mo. Że stan miejski jakoby nie był tylko in civilibus traktatem

objęty, a in regimine ecciesiastico do tego nie przypuszczony.

2-do. Ze nie może w Kościele ewangelickim mieć swej reprezen-

tacyi, ponieważ w Stanach Prawodawczych Na j j as. Rzplitej, tak jak

miasta Rzeszy Niemieckiej, angielskie, holenderskie, szwajcarskie

i szwedzkie swej nie mają reprezentacyi.

Na te dwa opaczne mniemania krótkie daje się wyłuszczenie. Ad

1-mum:

1-mo. Stan miejski w Polszcze że jest objęty traktatami in civilibus

et spiritualibus, jasne są wyrazy traktatu 1768 roku, chyba że tylko

stan szlachecki dysydencki chce być tych traktatów tłumaczem.

2-do. Jeżeli w tym traktacie roku 1768 nie jest napisano, tylko

w § 5, że wolność będą mieli dysydenci stanowić konsystorze i synody,

mają się rozumieć sama tylko szlachta dysydencka, a ten wyraz nie

obejmuje wszystkich jakiegokolwiek bądź stanu dysydentów, tedy niech

będzie i tak, niechajże sobie sama szlachta dysydencka ma swoje sy-

nody i konsystorze na samą szlachtę i duchownych szlachtę rozciąg-

nięte. A że tym traktatem nie ma szlachta dysydencka w swych syno-

dach i konsystorzach udzielonej władzy nad mieszczanami i rolni-

kami w miastach i wsiach królewskich, i w miastach i wsiach ziem- j

skich szlachty katolików dziedzicznych, przeto też żadnej władzy j

z swych synodów i konsystorzów tak moralnej, jak cywilnej róż-j

ciągać na nich nie powinna. |

A mieszczanie dysydenci, gdy ich traktat 1768 roku nie poddał|

władzy szlachty dysydenckiej ani synodom, ani konsystorzom, ani ich|

też ten traktat in ecciesiasticis nie objął, tylko in civilibus, przetc

przestają na prawie in civilibus onym służącym i za tę wolność iii

civilibus Najjaś. Rzplitej Stanom jak najgłębsze zanoszą dziękczynie-

nia. A że im in spiritualibus tej wolności ma nie dostawać, przeto jaB

najpokorniejsze do Stanów Najjaś. Rzplitej zanoszą prośby, aby Najjaa

Rzplitej Stany raczyły onych in spiritualibus nowym prawem wofl

ności wierzenia i w swej religii Boga chwalenia, swych seniorów miej|

skich, swych konsystorzów i synodów miejskich, swych kościołów i du|

chownych miejskich utrzymywania obdarzyć, żeby zupełnie porządej

w każdym kraju potrzebny in moralibus zachować mogli, a gdyby (|

te synody, konsystorze i senioraty wykroczyły, niechaj magistratui

krajowe karzą prawu nieposłusznych i wykraczających poddanyc

a tym sposobem bez protekcyi stanu szlacheckiego dysydenckiego sti

miejski i gmin rolniczy obejdzie się, gdy w magistraturach krajowy

sprawiedliwość od przemocy, a obronę w prawach narodowych znajdź

Ad 2-dum:

Dziwne szlachty tłomaczenie i stosowanie rządu duchownego do

rządu kraju politycznego zawstydzać ją powinno, bo rząd polityczny

każdego kraju funduje się na prawach narodu, a rząd i hierarchia ko-

ścielna funduje się na istotnym systemacie Kościoła, w czym jedno od

drugiego bardzo odległe; gdy zaś systema Kościoła ewangelickiego

gminnowładne, a to systema wraz z wyznawcami religii ewangelickiej

przez prawa traktatowe jest przyjęte i zabezpieczone, więc szlachta

wyraźnie się sprzeciwia w tej mierze traktatom.

Najprzód przestąpiła traktat roku 1768, gdy ten w § 5 pozwolił

miewać kongregacyje synodalne bez najmniejszej od nikogo przeszko-

dy, a taż szlachta wyrobiła najprzód reskrypt z kancelaryi koronnej

w roku 1782 dnia 6 miesiąca kwietnia na złożenie partykularnego sy-

nodu mazowieckiego.

Za tym reskryptem złożony synod partykularny w Warszawie

w miesiącu maju roku 1782 uciążył cały stan miejski prowincyi mało-

polskiej i księstwa mazowieckiego, o skasowanie którego tak synodu,

jako i złożenie reskryptu wyszły były mandaty ad iudicium mixtum

od konfesyi reformowanej prowincyi małopolskiej i księstwa mazo-

wieckiego, ale jak się wyżej rzekło, gwałtem od tego procesu i szlach-

tę reformowaną i stan miejski odepchnięto.

W roku 1782 po tym partykularnym mazowieckim synodzie synod

generalny węgrowski bardziej jeszcze całą powszechność mieszczanów

i rolników uciążył.

Roku 1783 dnia 29 miesiąca stycznia komplanacyja wymuszona

i kwity w Metryce Koronnej roku tegoż dnia 4 i 14 lutego zeznane

ścisnęły mieszczanów i rolników.

W roku 1783, 1784 i 1785 synody prowincyjonalne w Wielkie jpol-

gzcze i Litwie oraz księstwie mazowieckim odbyte ustawy prawnych

synodów od roku 1570 do roku 1781 odbytych uchyliły, a nawet to się

w Wielkiejpolszcze pokazało, że na synodzie 1784 r. tamże odbytym

z akt synodów poprzedniczych kanony i prawa, favore stanu miejskie-

go nastąpione, wyrżnięte, o co zaniesione są do grodu wschowskiego

manifesta.

' Zachodzi więc prośba od mieszczanów i rolników dysydentów, aże-

?ly synody: 1782 partykularny mazowiecki wraz z konwencyją tegoż

iNAu dnia 13 maja, synod generalny węgrowski roku 1782 wraz z książ-

Hą prawa kościelnego tamże postanowioną, 1783 roku dnia 29 stycznia

ttnnwencyja w Warszawie zawarta i dekreta komisy! synodalnej

||t..tymże roku w Warszawie ferowane oraz synody prowincjonalne w la-

|&Reh 1783, 1784 i 1785 przez konfesyją auszpurgską potworzono albo

chylone, albo po rozpoznanie ad iudicium mixtum odesłane zostały.

Ad 2-dum:

Dziwne szlachty tłomaczenie i stosowanie rządu duchownego do

rządu kraju politycznego zawstydzać ją powinno, bo rząd polityczny

każdego kraju funduje się na prawach narodu, a rząd i hierarchia ko-

ścielna funduje się na istotnym systemacie Kościoła, w czym jedno od

drugiego bardzo odległe; gdy zaś systema Kościoła ewangelickiego

gminnowładne, a to systema wraz z wyznawcami religii ewangelickiej

przez prawa traktatowe jest przyjęte i zabezpieczone, więc szlachta

wyraźnie się sprzeciwia w tej mierze traktatom.

Najprzód przestąpiła traktat roku 1768, gdy ten w § 5 pozwolił

miewać kongregacyje synodalne bez najmniejszej od nikogo przeszko-

dy, a taż szlachta wyrobiła najprzód reskrypt z kancelaryi koronnej

w roku 1782 dnia 6 miesiąca kwietnia na złożenie partykularnego sy-

nodu mazowieckiego.

Za tym reskryptem złożony synod partykularny w Warszawie

w miesiącu maju roku 1782 uciążył cały stan miejski prowincyi mało-

polskiej i księstwa mazowieckiego, o skasowanie którego tak synodu,

jako i złożenie reskryptu wyszły były mandaty ad iudicium mixtum

od konfesyi reformowanej prowincyi małopolskiej i księstwa mazo-

wieckiego, ale jak się wyżej rzekło, gwałtem od tego procesu i szlach-

tę reformowaną i stan miejski odepchnięto.

W roku 1782 po tym partykularnym mazowieckim synodzie synod

generalny węgrowski bardziej jeszcze całą powszechność mieszczanów

i rolników uciążył.

Roku 1783 dnia 29 miesiąca stycznia komplanacyja wymuszona

i kwity w Metryce Koronnej roku tegoż dnia 4 i 14 lutego zeznane

ścisnęły mieszczanów i rolników.

W roku 1783, 1784 i 1785 synody prowincyjonalne w Wielkiejpol-

szcze i Litwie oraz księstwie mazowieckim odbyte ustawy prawnych

synodów od roku 1570 do roku 1781 odbytych uchyliły, a nawet to się

w Wielkiejpolszcze pokazało, że na synodzie 1784 r. tamże odbytym

z akt synodów poprzedniczych kanony i prawa, favore stanu miejskie-

go nastąpione, wyrżnięte, o co zaniesione są do grodu wschowskiego

manifesta.

Zachodzi więc prośba od mieszczanów i rolników dysydentów, aże-

by synody: 1782 partykularny mazowiecki wraz z konwencyją tegoż

roku dnia 13 maja, synod generalny węgrowski roku 1782 wraz z książ-

ką prawa kościelnego tamże postanowioną, 1783 roku dnia 29 stycznia

konwencyją w Warszawie zawarta i dekreta komisyi synodalnej

w tymże roku w Warszawie ferowane oraz synody prowincjonalne w la-

tach 1783, 1784 i 1785 przez konfesyją auszpurgską potworzono albo

uchylone, albo po rozpoznanie ad iudicium mixtum odesłane zostały.

84 Kil

PODZIAŁ TRZECI

Usprawiedliwiwszy ucisk w moralności dysydentów, teraz krótkie

zachodzi przełożenie tychże co do zapewnienia w wolności cywilne]

w ogóle wszystkich mieszczanów, jeżeli Najjaś. Rzplitej Stany mają

w zamiarze zaludnić miasta i wprowadzić rękodzieła, które obfite

zyski z konsumpcyi krajowi i prywatnym dziedzicom dóbr ziemskich

przyniosą, a wywozu pieniędzy za granicę nie dozwolą. Tedy od tej

dopiero epoki zacznie się ogólne uszczęśliwienie kraju.

Zamiar pisma teraźniejszego nie jest tylko za dysydentami, ale jest

w ogóle za mieszczanami i miastami, a bardziej za dobrem ogólnym

kraju.

Nie chcą dysydenci mieć więcej wolności, swobód i prerogatywy nad

mieszczanów katolików, owszem z nimi tylko chcą być ze wszystkim

porównani, równe chcą mieć zabezpieczenie w wolności sprawowania

swojej religii i równą wolność i sprawiedliwość cywilną, odważyli się

więc mówić i Najjaś. Rzplitej Stanów błagać w ogóle za mieszczanami

o zapewnienie im wolności osobistej, pewności własnego majątku

i sprawiedliwości przeciwko uciskowi w sądach krajowych i w nich

protekcyi od przemocy.

Przypomnieć im więc przychodzi dawną egzystencyją i wielkość

miast polskich, które upadły za niedotrzymaniem onym praw, egzy-

stencyją im i wzrost dających, i wypuszczenie ich spod opieki rządu

krajowego, których upadek od roku 1569, czyli bardziej od śmierci |

Zygmunta Augusta ostatniego z linii jagiellońskiej dziedzica, liczyć |

można. |

Za wprowadzeniem prawa magdeburskiego do miast polskich pod j

panowaniem dziedzicznych Piastów i Jagiellonów wzmogły się miastaj

polskie królewskie, duchowne i dziedziczne w handel, rękodzieła i lud-j

ność, gdyż za hasłem wolności zabezpieczającej każdemu wolność oscH

bistą, pewność majątku i sprawiedliwość od przemocy lud woln^

z zagranicy się garnął, miasta i miasteczka, nawet wsie prawem teu|

tońskim lokowane zaludniał, handel, rękodzieła, rekruta i podatk

pomnażał.

Lokowanie miast prawem magdeburgskim lub chełmińskim był|

prawem majestatu i nie było nikomu wolno na gruntach dziedzicznyo

lokować miast, tylko za szczególnym przywilejem i łaską panującego

Tym więc sposobem pomnażały się i miasta królewskie, i mias|

dziedziczne, bo każdy wolny człowiek pod hasłem prawa wolność os|

bistą, pewność zapracowanego majątku i sprawiedliwość zapewniajj

cego, a nade wszystko władza najwyższa panującego broniąca nar

szenia danego przywileju każdemu miast, osiadał w nich i przez

mnażającą się ludność, handel i rękodzieła w każdym mieście bogac-

twa na kraj, do skarbu królów i do szkatuł dziedzicom miast wpły-

wały.

Po śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego dziedzica, pierwsze przy-

dłuższe bezkrólewie bez zasłony i sprawiedliwości, i sądów, bez pro-

tekcyi krajowej zwierzchności pierwszą jest epoką ogołocenia z miast

mieszkańców.

Panowanie Stefana króla i ustawa sądu trybunału głównego za

jego panowania i oddzielenie od sądów królewskich spraw ziemskich

uczyniły oddział od źrzódła sprawiedliwości ziemianów od mieszcza-

nów, przez co stały się miasta polskie i ich obywatele od obywatelów

kraju ziemian obcym niejako narodem i zaczęto poglądać na stan miej-

ski jak na obcy i wzgardzony.

Następni królowie chcieli, ile możności, protegować miasta, ale

każde bezkrólewie grzebało one w gruzach.

Prawo zabraniające pozywania z dóbr ziemskich do sądów królew-

skich przecięło drogę po sprawiedliwość iść chcącym miastom dzie-

dzicznym i nie zostawiło dla nich sądu w czasie złamania ich przywi-

lejów.

Rozdawane miasta królewskie i duchowne w posesyje dożywotnich

starostów i duchownych prałatów, za życia tylko swego z tychże miast

korzyści szukających, zniszczyło te miasta, a ostatnia ruina szwedzka

pod panowaniem Jana Kazimierza zupełnie miasta zniszczyła, od któ-

rej epoki widziemy miasta polskie bezludne i nieużyteczne, w ruinach

zagrzebane. Obywatele ich majętniejsi i oświeceńsi wynieśli się za

granicę, a nędzni pozostali w miastach i miasteczkach przemocą przy-

ciśnieni, Żydów postępami przytłumieni, bez przemysłu i edukacyi

zostawili swych potomków w ohydzie, niewiadomości, ucisku i ubóstwie.

Poznały ten upadek miast i ogołocenie onych z koniecznie potrzeb-

nych krajowi mieszkańców Najjaś. Rzplitej Stany na sejm konwoka-

cyjny w roku 1764 zgromadzone i chciały przez ustawę publiczną po-

dźwignąć miasta polskie, jakoż przez też konstytucyją roku 1764, vol.

VII, fol. 81, pod tytułem "Ubezpieczenie miast" miasta królewskie przy

prawach swych utrzymywane, sąd i sprawiedliwość onym przeznaczo-

ne zostały. Miastom nawet ziemskim dziedzicznym przywilej a za-

twierdzone zostały w słowach: "Miasta in fundis terrestribus haere-

, ^A ^ '^^Ś^S^ -^^S^a^ ^S^m ^^. ^Wi^&ft %&^

Culmensi lokowane aby w opisie tych wolności, które im iure originali

locationis pozwolono są, na zawsze zostawały, władzą teraźniejszej kon-

lederacyi postanawiamy".

Znając oraz też Najjaś. Rzplitej Stany, że potrzeba koniecznie

ludność krajową pomnożyć i wolność osobistą, i majątek każdego za-

teutów, przecież w tym rozumieniu są niektórzy dziedzice miast, że

mieszczanie tych miast są ich poddanymi, że na łasce ich dotrzymywać

im praw i kontraktów danych pozostaje i że im. wolno z miasta wieś

a z mieszczanów chłopów zrobić.

A przecież wiara publiczna, przywileja królów i dziedziców miast

konstytucyją roku 1764 zatwierdzono, kontrakty prawem kardynalnym

1768 roku zabezpieczone powinny by być twierdzą i zasłoną.

Konstytucyją roku 1764 prawa i przywileja miastom dziedzicznym

stwierdzająca, a prawo kardynalne 1768 kontrakty na grunta ziem-

skie z czynszu in emphiteusim dane zapewniające i ludziom wolnym

wolność osobistą zabezpieczające oraz traktaty 1768 i 1775 liberum

exercitium religionis protestantom dozwalające powinny były kraj

polski zupełnie zaludnić i rękodzieła powiększyć.

Jakoż za tym publicznym wolności osobistej, sprawiedliwości i włas-

ności majątku w prawach opisanym hasłem przybyło niemało z za-

granicy ludzi i zaludniło właśnie wszystkie miasta królewskie i dzie-

dziczne w województwach wielkopolskich i miasta Warszawę, Lublin

i niektóre w Małej Polszcze.

Najlepiej korzystali z ludności, handlu, rękodzieł i obfitości dzie-

dzice miast wielkopolskich, dotrzymujący swym miastom i ich obywa-

telom praw, przywilejów i kontraktów i nigdy do majątku własnego

mieszczanów i wolności ich osobistej nie interesujący się, mają więc

i miasta, i nawet wsie swoje po większej części ludem wolnym za-

ludnione.

Lecz znaczna część w województwach obydwóch prowincyj i w Wiel-

kim Księstwie Litewskim mających to uprzedzenie, że na ich woli

dotrzymać prawa miastom, na ich woli nazywać ich mieszczanami,

niedotrzymywanie praw i kontraktów, i wolności osobistej, gdy z tej

jedynie przyczyny, że potomkowie wolnego człowieka na jego poro-

dzili się gruncie, przeto są jego poddanymi i nie dozwala im nie tylko

wolnego przeniesienia się z jednego miasta do drugiego, ale zabrawszy

majątek, pokrzywdziwszy osobę, nie dotrzymawszy danego kontraktu,

jeszcze pokrzywdzony obywatel z krzywdzącym dziedzicem nie ma

sądu w kraju, jest więc rzeczą nieznośną dla cierpiącego przemoc, ale

to sprawuje niewiarę, odstręczanie od osiadania w tym kraju i wyno-

szenie się licznych mieszkańców z państw Rzeczypospolitej.

I tak zamiary z prawa roku 1764 i 1768 skutku swego mieć nie

mogą, gdy tylko zdają się łudzić wolnych ludzi, ale nie zapewniać,

bo Rzeczpospolita zapewniła prawa tych ludzi, ale nie napisała sądu

na nie dotrzymujących one. 6

I co przez rozbiór kraju powinno było przybyć do Polski ludzi, to

Owszem ich ubyło; wolą ludzie wolni za granicą ciężkie płacić podatki,

8-vo. Mieszczanie miast dziedzicznych, chociaż przywilejami od kró-

lów i swych respective dziedziców zdają się mieć zapewnienie własności

swych majątków i wolności osobistej, gdy im tych dziedzice nie dotrzy-

mują, nie mają z nimi sądu, bo rezolucyja Rady Nieustającej, roku 1781

dnia 9 miesiąca lutego nro 65 7 wydana, tym tylko miastom dziedzicz-

nym forum w Asesoryi zostawiła, które wyraźnie w swych przywile-

jach toż forum w Asesoryi ostrzeżone mają, a tu zapytanie zachodzi,

na co się zdały drugie przywileja królów i od dziedziców miastom

dziedzicznym nadane, i przez konstytucyją roku 1764 stwierdzone,

i konsensa emfiteutyczne prawem roku 1768 kardynalnym opisane,

gdy na rozpoznanie tych sądu między miastem a dziedzicem przepi-

sanego nie będzie, gdy dziedzic miasta na łasce tylko swej i politycz-

nym łudzeniu ściąga pod hasłem ludzi wolnych, a potem ich z wolności

osobistej i z majątku pozbawia. Od czego, że tylko dziedzice miast wo-

jewództw wielkopolskich są wolni, mają też i miasta ludne i intraty

pewne.

9-no. W Wielkim Księstwie Litewskim miasta królewskie wszystkie

właśnie są lokowane i przywilejami obdarzone przed unią przez dzie-

dzicznych królów i książąt litewskich.

Prawo unionis roku 1569 jak najuroczyściej uwieczniło przeduniowe

nadania i przywileja i zabezpieczyło, że nadań przeduniowych, które-

mukolwiek stanowi i miastom przed unią nadanych nawet stany sej-

mujące uchylać nie będą.

Od roku 1569 do roku 1776 liczne ustawy stanów sejmujących jak

najuroczyściej prawa miast litewskich wsparły i gdy dopiero w osno-

wie konstytucyj lat 1764, 1766, 1768 i 1775 miasta litewskie zaczęły

się zaludniać i wzrastać i cudzoziemcy mając zabezpieczoną i traktatem

religią i konstytucyjami pewność swych majątków i bezpieczeństwo

osób swych zapewnioną, aż z nagła w r. 1776 ustawa podatków w Wiel-

kim Księstwie Litewskim z zniesionych magdeburyjów obaliła wszyst-

kie tych miast przywileja, jak by nie można było podatku tego posta-

nowić jednowładnym stanom bez zniesienia przywilejów, a i podatek

mógł być postanowiony, chociaż dziś mało czyniący i miasta miastami

utrzymywane, a teraz ten podatek mało znaczący w proporcyją podat-

ków czopowego z miast koronnych do skarbu koronnego importowanego

wyniszcza z ludności przemysłu i publicznego użytku miasta litewskie^

koronne przecież za staraniem zwierzchności krajowej i usilnym prote-

gowaniem w Asesoryi Koronnej coraz wzrastają i coraz większy do-

chód skarbowi Rzeczypospolitej przynoszą. Jeżeli ustawa Wielkiego

7 "De foro miast dziedzicznych" (Zbiór rezolucyj Rady Nieustającej, cz. II,

177S-1782, Warszawa 1784).

[MAGISTRAT STAREJ WARSZAWY DO MAGISTRATU KRAKOWA]

Warszawa, 18 marca 1789

WAP Kr., Arch. M. Krakowa 1352 (oryginał).

Według Smoleńskiego na publice 14 marca 1789 "szlachetne porządki Starej

Warszawy skonkludowaly, aby do miast pryncy palnych, w Koronie i W. Ks. Li-

tewskim będących, rozpisane były listy względem przysłania na sejm teraź-

niejszy delegatów do poparcia interesów miast". Zdaniem tegoż autora "listu

do miast nie wysłano, pomimo tego że projekt jego czytano na publice 14 mar-

ca" ("Jan Dekert prezydent Starej Warszawy i sprawa miejska podczas Sejmu

Wielkiego", Warszawa 1912, s. 18). List do Krakowa z 18 marca obala to twier-

dzenie Smoleńskiego.

^IST MAGISTRATU WARSZAWSKIEGO DNIA 18 MARCA 17898

Szlachetni Mości Panowie, Przyjaciele i Sąsiedzi!

Chęć polepszenia losu wszystkich w powszechności miast koron-

nych i Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz patryjotyczne sentymenta

osób sejm teraz składających wprowadziły nas w tę determinacyją,

iżeśmy w imieniu wszystkich miast prośbę do Najjaś. Stanów Rzeczy-

pospolitej podali, którą w przyłączonej książeczce1 szlachetni W. Pa-

nowie Dobrodzieje wyczytacie.

Względna dla miast Najjaś. Króla, Pana Miłościwego, łaska oraz

oświadczenie w szczególności j.w. marszałków sejmowych i konfe-

deracyi rezolucyje, na ostatek przychylne wielu j.w. posłów w prywat-

ności wynurzone zdania każą się spodziewać, że ekspozycyje w tej ksią-

żeczce zawarte znajdą i Najjaś. Stanów Rzeczypospolitej konsyderacyją.

Że zaś żaden interes nie może być tak sobie łatwo obiecywany, aby

poparcia nie potrzebował, przedsięwzięliśmy więc przy oświadczeniu

szczerej chęci naszej żądać po szlachetnych W. Panach Dobrodziejach,

abyście spomiędzy urzędów swych wybrawszy delegatów onych w czasie

s-a Dopisek na marginesie.

1 Nr 10.

Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego 7

jak najprędszym do Warszawy wysłać zechcieli. Którzy by zniósłszy

się z nami i o interesach miast naradzenie uczyniwszy staranności swej

do wyrobienia uchwał na sejmie teraźniejszym dla miast pomyślnych

wspólnie przyłożyli.

Spodziewamy się, iż ta nasza odezwa, jako wspólne dobro miast

za cel mająca, względnie od Szlachetnych W. Panów Dobrodziejów

przyjętą zostanie i uskutecznioną będzie. W czym przy oświadczeniu

powinnej estymacyi jak najprędzej oczekiwać będziemy rezolucyi.

Szlachetnych W. Panów Dobrodziejów uprzejmie życzliwi przyja-

ciele i sąsiedzi

Jan Dekert prezydent swoim i całego magistratu imieniem.

(MAGISTRAT KRAKOWA DO MAGISTRATU STAREJ WARSZAWY]

Kraków, 21 marca 1789

WAP Kr., Arch. M. Krakowa 1322, s. 87-88 (kopia).

Nobiles ac Spectabiles Domini, Amici Honorandi!

Mile przyjmujemy odezwę listowną Szlachetnych W. Waćpanów

Dobrodziejów do nas z Warszawy pod dniem. 18 miesiąca i roku bie-

żących uczynioną i przy oświadczeniu powirmej za pamięć ich wdzięcz-

ności upraszamy Szlachetnych W. Waćpanów Dobrodziejów, abyście

się tam, w Warszawie, w tych wszystkich okolicznościach, które nad-

mieniacie, z jmci p. Filipem Lichockim syndykiem miasta naszego na

sejm teraźniejszy w interesach miasta delegowanym znosić i umawiać

raczyli, za co my w każdych żądaniach Szlachetnych W. Waćpanów

Dobrodziejów odwzajemniać Im tej pracy do uszczęśliwienia miasta

naszego dążącej nie przestaniemy, zostając Nobilium ac Spectabilium

Dominationum Yestrarum intimi amici et servi

; Praeconsul et consules urbis Cracoviae, metropolis Regni Poloniae.

PROŚBY MIAST LITEWSKICH DO NAJJAŚNIEJSZYCH STANÓW

RZEPLITEJ SEJMUJĄCYCH

[Pźe?'wsza polowa 1789 r.?]

B. TO. dr. i r. (Estreicher, t. XXV. s. 306).

Druk anonimowy. Hipotez co do autorstwa nie wysunięto. Autor powołuje

się na 8 punkt prawa o Komisji Wojskowej (oblata l XII 1788). Poza tym brak

elementów dotacji. Zakres spraw poruszonych w tej broszurze pozwala przy-

puszczać, że powstała przed wyłonieniem się sprawy podatków miejskich i przed

wielką kampanią o reformę miejską z drugiej polowy r. 1789.

PROŚBY MIAST LITEWSKICH DO NAJJAŚNIEJSZYCH

STANÓW RZEPLITEJ SEJMUJĄCYCH

Wiadomy pożytek z miast, a w nich obywatelów mieszkających

krajowi wynikający tak jest oczewisty, iż żadnych do okazania nie po-

trzeba przytaczać dowodów. Unieszczęśliwienie i zarzucenie stanu

miejskiego dotychczas praktykujące się, największą onych przyczyną

upadku będąc, powszechnej szkody stały się okazy j ą, donieść to Najjaś-

niejszym Stanom i prosić oddalenia ruiny i podżwignienia siebie miast

jest powinnością. Spodziewają się, iż w sprawiedliwych prośtiach

swoich wysłuchane będą. A Najjaśniejsze Stany świetnych dzieł swoich

liczbę pomnażając krajowi użytek przyniosą, obywatelstwu pomoc da-

dzą, sobie na sławę zasłużą, od ludu wielbienie i potomności wdzięcz-

ność winną odbierać będą.

1-mo. Ażeby Najjaśniejsze Stany Rzeczypospolitej zadecydować ra-

czyły, jakim prawem miasta sądzić się mają, statutl albowiem w roz-

dziale i artykule pierwszym nakazuje wszystkim książętom, panom,

baronom, szlachcie, miastom i wszystkim poddanym, tym, a nie innym

prawem sądzić się. Artykuł zaś 28 z róż. 4 pisze: "A mieszczanin pod

1 "Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego od najjaśniejszego hospodara króla

j.m. Zygmunta III na koronacyi w Krakowie r. 1588 wydany". W języku polskim

ukazało się do r. 1786 sześć wydań.

prawem magdeburskim żyjący przed miejskim sądem odpowiadać ma".

Z takowych wyrazów obojętne kwestyje najczęściej sąd zatrudniają,

a w sprawach apelacyi dopuszczających się z Saksonu sądzonych konfir-

macyja lub skasowanie z statutu nie z prawa magdeburskiego, decydo-

wane bywają.

2-do. Na ponabywanych placach różnymi prawami przez j.o.o., j.w.w.

posesorów w miastach ludzie siedlący się wszelkich użytków spokojnie

używając, a z przewinienia lub zadłużenia satysfakcyi nie chcąc czynić,

pod protekcyją dziedziców udawszy się, nie tylko dekretom i urządze-

niom nie są posłusznymi, lecz sąd pozywając, straty czasu i ekspensy

stają się przyczyną, ażeby odtąd jakiejkolwiek kondycyi ludzie han-

dlem, rzemiosłem, przekupstwem bawiący się, na czyimkolwiek placu

w mieście sytuowanym mieszkający pod żadnym pretekstem protekcyi

pańskiej lub żołnierskiej bez żadnej ekscepcyi nie zyskiwali, dekretom

i urządzeniom magistratowym ulegali, a to pod karą (jaka się Najjaśniej-

szym Stanom przyzwoitą być zda, tak na protegującego, jako i od

właściwej jurysdykcyi unikającego przepisaną) najściślej zachowywali

nakazania.

3-tio. J.o.o., j.w.w. posesorowie pałaców i dworów swoich, w mieście

nie rezydując, potrzeby egzekucyi urządzeń magistratowych, bezpie-

czeństwo ognia, reparacyi bruków, ochędostwo zalecających wiedzieć

nie mogą, a margrabiowie, rząd najczęściej utrzymujący, najmniej-

szego starania nie czyniąc, powszechnego nieszczęścia stają się przy-

czyną, urządzeń nie tylko dopełniać nie chcą, lecz pogardzając onymi,

urzędujących i egzekwujących pod różnymi pretekstami, jako gwał-

cicielów niby spokojności w domu każdego zabezpieczonej, do różnych

subseliów (mimo prawa dawniejsze i za panowania teraźniejszego

w r. 1764. 1766. stanowione, w sprawach etiam uczynkowych do nie-

właściwych subseliów magistraty i mieszczan pozywać zakazujące) po-

ciągają, a sądy arbitralne mimo ekscepcyją a foro rozprawę przyjmując,

egzekucyją nieprawnie rozciągać ważą się. Aby Najjaśniejsze Stany

takowych ewokacyj jak najsurowiej zakazawszy, karę na przestępu-

jących w tymże prawie pod tytułem: "Ubezpieczenie dla miast fori",

przepisaną utwierdziwszy, egzekucyją onych nieuchybną nakazały.

4-to. Aby posesorowie stanu szlacheckiego place swoje in cirćuitu

miasta mający, tak na swoich, jako też i na miejskich placach tudzież

gruntach miejskich ratuszowych po folwarkach, pod jakimkolwiek ty-

tułem posydowanych, browarów stawić pod karą nie ważyli się, pro-

pinacyi w pałacach, dworach i domach pod żadnym pretekstem mia-

rami utrzymywać nie mogli, gdyż i ten ostatni właściwy sposób użytku

mieszczanom przez przemoc i abusum praw odebrali. O przestępstwo

zaś takowego prawa, aby forum za illacyją, najprędszą rozprawą bez

żadnych dylacyj w sądach zadwornych j.k.mci asesorskich naznaczone

było, ukaraniem i zwrotem ekspensy zabezpieczone zostało.

5-to. Gdy prawo konstytucyi 1768. titulo: "Warunek miast i mia-

steczek kor. i W. Ks. Lit.", tak kupcom handlować, jako rzemieślnikom

rzemiosła sprawować nieosiadłym pod wolną konfiszkatą towarów

i samej osoby sekwestracyi w myśli zaludnienia i zabudowania miast

zakazało, Żydzi takowemu sposobowi tamę położyli, jedni biorąc kre-

dytę w towary, nie mający żadnej osiadłości lub bardzo małej wartości,

nie bojąc się rygoru praw, na posesyi rozciągnąć się mogącego, taniej

one przedają. Tym sposobem obywatele osiedli, podlegając kwatero-

waniu, podatkom publicznym i innym przypadkom, chcący się rzetelnie

zachować, niszczeć muszą. Drudzy samym tylko f aktorstwem i próż-

niactwem bawiąc się, a pod tym pretekstem oszukaństwem i kradzieżą,

czynią największą powszechności szkodę. Dwojako tym nieprzyzwoi-

tościom Najjaśniejsze Stany zapobiec mogą: raz - stanowiąc prawo,

iżby żaden Żyd ani chrześcijanin nie mógł handlu prowadzić zagra-

nicznego ani krajowego częściami, który by nie miał posesyi najmniej

6000 zł poi. wynoszącej, i to Żydzi za paktami z magistratem uczy-

nić się mającymi, stosując do prawa wyżej alegowanego. Drugi: podda-

jąc religii tej ludzi, jako obywatelów miejskich, pod prawo powszechne

jurysdykcyi magistratowej. Trafia się albowiem często, iż poścignieni

na wspólnym uczynku z chrześcijaninem, nie będąc uległymi sądowi

miejskiemu, trudnią ekspedyjowanie inkwizycyi, i gdy z chrześcijanina

najrychlej domierzyć by się mogła sprawiedliwość, przez przeciąg

czasu znajdują sposobność umknienia, przez co cała powszechność na

zyskaniu sprawiedliwości i satysfakcyi uszkodzona rzeczy traci. Sposób

zaś umniejszenia liczby w miastach chrześcijańską przenoszącej i obró-

cenia na użytek kraju, od wielu doskonałych, pracowicie wynajdowa-

nych, Najjaśniejszych Stanów, jako prawodawców o dobro kraju sta-

rających się, doskonałości zostawuje się.

6-to. Szlacheckiej kondycyi osoba przyjechawszy do miasta lub •

ustawicznie bez żadnego obowiązku przebywająca, w zdarzonej sobie

krzywdzie natychmiast odbiera satysfakcyją w jurysdykcyi nigdy nie

ustającej. Obywatelowi zaś mieszczaninowi by największa domierzona

została krzywda od szlachcica, zaniechaną być musi, bo intentowanie

tak przeciągłego w subseliach powiatowych procesu zniszczyłoby z ma-

jątku. Doświadczenie praktykujące się codziennie nieodbitą pokazuje

potrzebę proszenia, iżby Najjaśniejsze Stany sąd wyznaczyć raczyły,

który by z przybyłych lub bawiącej się w mieście szlachty rychłą

ukrzywdzonym przyśpieszał satysfakcyją.

7-mo. Ponieważ prawa konstytucyi 1768. pod tytułem: "Wzgląd na

ludzi conditionis civilis w Koronie i W. Ks. Lit.", dozwoliło stanowi

zupełnie onym miasta poruczając się, oddają. Stanowiąc prawa i za-

bezpieczając stan miejski Najjaśniejsze Stany dowiodą skutkiem, iż

stan rycerski będąc prawodawczym, jedynie dla dobra powszechnego

zebrany, o podźwignienie innych, a tym samym całego kraju usilnie

stara się.

Królu! Pod imieniem ojca powszechnie znany, dążący do uszczęśli-

wienia narodu, w opiekę i rząd od Najwyższego w zamiarze tymże po-

ruczonego, wiemy, iż łaskawie próśb wysłuchać raczysz, uprzedzasz

nawet myśli poddanych, poddani za to błagając nieba o najdłuższe

panowanie i najdoskonalsze zdrowie twoje do ostatniego tchu wiernymi

być nie przestaną.

USTANOWIENIE AKCYZÓW OD WIKTUAŁÓW PO MIASTACH

NIŻEJ WYRAŻONYCH

[Pierwsza połowa 1789 r. ?]

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XXXII, s. 83).

Projekt do prawa. Na podstawie diariusza nie udało się ustalić daty wnie-

sienia projektu. Wypowiada się przeciw niemu pismo Krafcowa (nr 20), które

datujemy na pierwszą połowę r. 1789.

USTANOWIENIE AKCYZÓW OD WIKTUAŁÓW "PO MIASTACH

NIŻEJ WYRAŻONYCH

Dochód publiczny od wiktuałów do miast pryncypalnych przywo-

żonych wynajdując, od tej jednak akcyzy zboża, mąki wszelakiego ro-

dzaju i sól na przedaż lub na własną potrzebę dostawiane oraz wiktuały

transeunter tylko przechodzące wyjmując, w miastach: Warszawa, Poz-

nań, Kraków, Lublin, Piotrków, Kalisz, Wschowa, Wilno i innych

tak w Koronie, jak i Wielkim Księstwie Litewskim miastach sądo-

wych, dwieście dymów przewyższających, w których ten dochód Komi-

syje Skarbowe jak najużyteczniej urządzą (wyjąwszy miasta dziedziczne

i do stołu J. K. Mci należące), w wyrażonych zaś akcyzę, to jest od

wołu na rzeź idącego złotych polskich sześć, od krowy złotych cztery,

od dwulatków zł dwa, od cielęcia groszy 15, od barana groszy 15, od

wieprza zł dwa, na Warszawę zaś trzecią częścią wyżej takową opłatę

podnosząc, ustanawiamy. A względem drobiu, jarzyn i innych rzeczy

do żywności należących, oprócz wyżej wyrażonej ekscepcyi, aby pro-

porcyjonalnie Komisyje Skarbowe instruktarz ułożyły, zlecamy.

BEFLEKSYJE WZGLĘDEM PROJEKTU O OBRÓCENIE PROPINACYI

NA SKARB KORONNY PODANEGO

[Pierwsza połowa 1789 r.?]

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XXVI, s. 154).

Pisane w imieniu miasta Warszawy. W sprawie projektów przejęcia propi-

nacji miejskiej na skarb zob. nr 18 (nota wydawców).

REFLEKSYJE WZGLĘDEM PROJEKTU O OBRÓCENIE

PROPINACYI NA SKARB KORONNY PODANEGO

Pominąwszy prawa i przywileje miastu Warszawie na propinacyją

wszelkich likworów wielorakimi konstytucyjami potwierdzone, nastę-

pujące uwagi Najjaśniejszej Rzeczypospolitej sejmującej podają się:

Propinacyją w mieście Warszawie jest jedynym żywiołem miesz-

kańców i z tej nie tylko komornicy żywią się, ale nawet gospodarze

domy mający przez najmowanie miejsca na szynki od swych domów

procent jeszcze jaki taki wybierają. A gdy monopolium Najj. Rzecz-

pospolita i na ten żywioł ustanowić by miała, odjęty by był sposób do

życia milionowemu ludowi i osiadłym po miastach mieszkańcom

z najmu pożytek mającym, nienadgrodzona stałaby się krzywda tak

dalece, że jedni, nie mający domów, przyszliby do ostatniego ubóstwa,

a drudzy, domy mający, niesposobnymi by w uiszczeniu się podatku,

jaki na nich włożony będzie, stali się.

Obszerniej miasto Warszawa zagrożone sobie w tym sposobie niesz-

częście z wywodów prawa przed Najj. Stanami sejmującej Rzeczy-

pospolitej wyjustyfikuje. I przeświadczona jest publiczność, że od tej

klęski uwolniona zostanie.

Jest inny rodzaj podatków, który ani mieszkańca, ani osiadłego po

miastach nie zrujnuje, owszem każdemu w poszukiwaniu do życia spo-

sobu zabezpieczy.

A naprzód podymne i półpodymne po miastach znoszone jest pew-

niejszym aniżeli propinacyją funduszem. Do tego podymnego i pół-

102

podymnego gdyby Na j j. Rzeczypospolita na komorników generalnie

wszystkich po miastach pogłówne ustanowiła, zapewne intracie z pro-

pinacyi ten podatek zrównałby się, który by skarbowi koronnemu ani

zatrudnienia, ani też ekspensy znacznie na strażników powiększyć by

się mającej nie sprawił.

Wprawdzie jest, że osobliwie w Warszawie propinacyja, samym

mieszczanom z opisu praw przynależna, odebrana jest zupełnie przez

neofitów, którzy wszelkimi sposobami tak ustawicznie przemysłem

wrodzonym zabiegają, że najpryncypalniejsze miejsca w miastach osiadł-

szy jedna osoba po kilka i kilkanaście szynków trzyma, i można do-

wodami okazać, że w całej Warszawie ledwie tylko kilkunastu miesz-

czan tym bawi się, a reszta szynków neofici i dworscy służący prak-

tykują. !

Trzeba i o tym donieść Na j j. Stanom sejmującej Rzeczypospolitej, ;

iż każdy neofita tak do ciężkiego, jako i lekkiego rzemiosła nie udaje i

się, ale na propinacyja każdy spuszczając się obiera sobie sposób jak |

najlżejszej pracy i ogołaca dawnych mieszkańców z sposobu do życia. ;

Ten gatunek ludzi w żadnym miejskim nie jest obywatelstwie,

żadnej osiadłości nie ma i zebrawszy majątek wynosi się, gdzie chce, |

tak dalece, że ani go zwierzchność żadna nie obchodzi, ani żaden po-

datek nie dotyka, a zatem byłoby rzeczą sprawiedliwą, iżby neofici

pogłówne podwójne, a chrześcijanie komornicy jedno opłacali.

Popis ludzi po miastach może być magistratom zalecony, wybiera-

nie zaś pogłównego tymże magistratom najprzyzwoiciej aby było i

zlecone, a na egzekwowanie retentów żołnierza Na j j. Rzeczypospolitej f

iżby dodanego mieli. |

Gdy zaś najlepiej magistraty o gatunku ludzi i majątku ich są "

wiadomi, więc przy popisie komorników po miastach na trzy klasy ;

ludzie podzieleni być zdają się, a to z tej okoliczności.

W miastach generalnie wszystkich komornik zasiedziały, z pracy

rąk żyjący, nie może mieć tyle majątku, wiele ten ma, co z kapitału ^

żyje, a między kupcami i rzemieślnikami są majętniejsi i ubożsi. Dla- •,

czego dystynkcyja w ustanowieniu pogłównego przez magistraty może |

być łatwo uczyniona, do którego i służący ludzie, chociaż na małą jaką |

kwotę rocznie obcenieni, należeć gdy będą, wtenczas podatek bez ucią- i

żenią każdego dotknie, skarb koronny znacznie powiększy i ubogich j

ludzi z sposobu do życia przez ustanawianie monopoli! z propinacyi nie

ogołoci. ?

[PROŚBA KRAKOWA W SPRAWACH SKARBOWYCH]

[Pierwsza polowa 2789 r.]

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XX, s. 211, pod nie istniejącym tytułem "Prośba

wiernych poddanych").

W piśmie mamy wzmiankę, że przed dwoma laty król byt w Krakowie

(1787), a więc datować należy to pismo na r. 1789. W memoriale z września 17S9

(nr 35) powołuje się Kraków na memoryjał przed kilku miesiącami podany, co

odnosi się do "Prośby". Sprawa przejęcia na skarb propinacji miejskiej, z czym

polemizuje "Prośba", byla poruszana w sejmie w pierwszych miesiącach 1789 r.

(zob. nr 18 - nota wydawców).

Najjaśniejszy Królu, Panie nasz miłościwy!

Prześwietne Skonfederowane Rzplitej Stany!

Kraków, którego starożytność dorównywa prawie początkowi imie-

nia Polaków, Kraków - stolica kraju, siedlisko niegdyś królów, Kra-

ków - skład zaszczytów panowania i popiołów, rządzących dawniej

bogactwem swoim, a wiernością dla kraju i królów równie jak klęska-

mi dla ojczyzny wsławione, a dziś do upadku nachylone, stawa przed

Tobą, Najjaśniejszy Królu, stawa przed Wami, Prześwietne Stany,

wierność swoją wiekami doświadczoną wystawia, zniszczenie swe zbli-

żone dowodzi, pomocy i wsparcia wzywa.

Miasto to, zawsze za stolicę kraju poczytane, zachęcało do zaboru

to nieprawnych korony właścicielów, to przemocnych najezdników,

to zgoła ten obywatel, który radosnym okrzykiem najprzód witał

króla, we krwi własnej pluskać się za jego obronę musiał. A ta cho-

rągiew, która lud wesoły zbierała, przewodniczyła szczękowi krwią

własną rumienionej broni.

Każde prawie panowanie liczyło Kraków to za wzór szlachetnej

cnoty, to za łup nieprzyjaciela; ginął majątek, przywileja królewskie

zaświadczały, lecz nie nadgradzały straty.

Na koniec Wisła, prując dziedziny polskie od Galicyi rozdział smut-

ny kraju, tamę założyła handlowi. A tak to miasto, którego moc, znacze-

nie i bogactwo w rzędzie szanownym anseatycznym umieszczało miast

105

A zatem skarb nie odebrał wydanych talerów . . 57 000 000

Podług rachunku j.p. Hertzberga ministra król pruski

. .przez ten czasu przeciąg na zasilenie fabryk i inne we-

wnętrzne porządki dał około talerów ...... 50 000 000

A zatem król jeszcze dodał ........ 2 000 000

Ten sam albowiem rzemieślnik, ten sam obywatel, któren tak wiel-

: kim obarczony był ciężarem, w szczodrocie króla, jeżeli nie całkowitego

wrócenia straty, to w części musiał szukać nadgrody.

Takowy obraz z usprawiedliwienia pana de Launay wyjęty, a w księ-

dze VI "Uwag nad monarchią pruską" objaśniony3 okazuje, czego

Rzplita spodziewać się może z ustanowienia akcyz.

W ustanowieniu akcyz konieczne są surowości najmniejsze, acz

mimowolne; utajenie ciągnie za sobą, jeżeli nie większą, to przynaj-

mniej konfiskaty karę.

Byłożby to godne światłych prawodawców, aby ściśniona wolność

kupowania i przedawania produktów albo przestępstwa, albo smutne

dozierających strażników mnożyła ofiary. Pozwól, Najjaś. Miłoś. Królu,

pozwólcie, Najjaś. Stany, aby ucisk, zniszczenie familiów, ustawna

bojaźń rządowej woli wykonywaczów, słodycz domowej spokój ności,

ustawna napaścią nie przerywana, zniewoliły litość nad tym ludem,

któren podlegając Waszemu panowaniu, bezpieczeństwo poczytuje za

; zaszczyt, spokojność za szczęście.

ZABÓR PROPINACYI

Z bojażnią zasłyszało miasto Kraków, jakoby dla pomnożenia do-

chodów Rzplitej propinacyje miast miały być zabrane. Badało przyczyn.

s Odgłos je upowszechnił, że Rzplitej wolno, że przychód pomnoży się,

że na złe bywa użytą ta intrata.

Wątpi miasto Kraków, aby w sobie samym upadające przyczyny

' takowe mogły znaleźć zastanowienie się u W.K.Mci i Najjaś. Rzpitej

Stanów, lecz kiedy przez zasadę rządowych ustaw ani o czasie tako-

; wych przełożeń wiedzieć nie może, ani upoważnionym jest decyzyje

s najwyższe narodu do czasu tłumaczenia się zastanowić, zna obowiązek

? swój uprzedzić szkodliwe dla siebie zapędy.

| Znasz to, Najjaś. Panie, znacie, Najjaś. Stany, że każda rzecz ma

i swoje prawidło, Bóg ma swe prawo, człowiek, zbiór ludzki, rzecz,

| nawet żywotnym nie władana duchem, ma stosowne do jestestwa

; swego prawidła, Rzpita, acz samowładna, nie rumieni się wyznać,

l że nic innego nie jest, tylko zwierzchnością, tej zamiar jest i był

I-

| ' Zapewne H. G. Ri¹ueti comte de Mirabeau, "De la monarchie Prussienne

g sous Frederic le Grand", t. VIII, Londyn 1788.

106

bezpieczeństwa mieszkańcowi opatrzenie i sprawiedliwości wymiar.

Ten to święty rządzącego władzy z podległością rządzonego związku

warunek zawsze był i jest celem sprawiedliwości woli najwyższej,

w której ufność pokładać obywatel każdy dla siebie poczytuje zaszczyt.

Ta to sama ręka nadawała Krakowowi własność, która dobra

dziedziczne szlachcie w darze udzielała. Własność więc miejska jest

tak święta, jak własność tych, którym prawa krajowe zaszczyt pra-

wodactwa udzieliły. Odebraną więc propincyja być nie może, tylko

albo zrzeczeniem się własności, albo od niej odsądzeniem. Zrzec się

Krakowowi nie wolno, odsądzać równie bez słuchania obrony nie moż-

na. Nadto czyżby przystało rzutem jednym pióra liczny szereg ustaw

sejmowych, przywilejów oraz najwyższych wyroków niszczyć.

Przychód miasta opłaca podatki, funduszem jest wierzycielów; jakże

mieszkającego pomnażać ciężary, jakże niszczyć wiarę publiczną, na

której zagruntowany pożyczał pieniędzy właściciel?

Intrata miast przeznaczona jest ulepszeniu swemu, za ulepszeniem

idzie ich wzrost, z wzrostem pomnaża się handel i łatwiejszy sposób

zbycia produktów, zgoła z pomyślnością miast majątku obywatelów

następuje pomnożenie, złe zażycie (jeżeli jakie jest) nie odejmuje

prawa własności. Chlubne miastu Krakowowi wyznać, że zostaje

pod rządem światłego kanclerza4, pracowitej Komisy! Porządkowej,

styrem j.w. wojewody krakowskiego5 zaszczyconej. Jeżeli jest jakowy

nieporządek, ten zapewne poprawionym zostanie.

Cóż na koniec będzie świętego, kiedy w księdze prawa bezpieczeń-

stwa swego obywatel nie ujrzy, kiedy ustawy Rzpitej niknąć mogą

za każdym zapędem? Któż [z] cudzoziemców własne siedliska, groby

ojców swoich końcem przenoszenia się do Polski opuszczać odważy

się, kiedy kilkaset lat ciągiem ubezpieczone przywileje, zaręczone

wolności zniszczonymi by były?

Najjaś. Królu, Twoich to poprzedników było dziełem ta świetność,

której tylko dojrzałeś, Miłościwy Panie, u nas przed dwoma latys

szczątku, cieniom tych ludu swego dobroczyńców wdzięcznej wonności

poświęcamy kadzidło, a Ciebie, Miłościwy Królu, widząc na tym tro-

nie, którego Leszek Czarny, pierwszy obszernych swobód naszych

twórca, był ozdobą, Kazimierz Wielki zaszczytem, Zygmunt ojciec

z synem wsparciem, Stefan nieprzyjaciół pogromem. Dalsi następcy

zabezpieczeniem mogli w ocaleniu własności naszych nosić cechę

panowania Twego.

Ginie to miasto, Najjaśniejsze Rzplitej Stany, a Waszych to po-

4 Jacek Małachowski.

5 Piotr Małachowski.

6 Odwiedziny Stanisława Augusta latem 1787.

107

myślności, to klęsk najcelniejsze mając wspólnictwo. Warn nowe (iż

użyjemy tego wyrazu) chcemy być winni jestestwo.

Miasta pograniczne w rządnych krajach uważane są w systemacie

celnym za obce, a towary od opłat celnych uwolnione. Żąda tego do-

brodziejstwa miasto Kraków. Skarb nie uszkodzony, rozwaliska w ob-

szerne przemienione budowy, ludność i rękodzieła pomnożone, obywa-

tel zasilony - dziełem będą tej ustawy, która nam wdzięczności,

a Warn, Najjaœ. Miłościwy Królu i Prześwietne Stany, sławy świetny

uczynią udział. A powszechność uzna, czy celne ustawy ożywiają, czy

uszkadzają handel.

Miasto wrócić dawnej postaci, handel zamnożyć skutkiem zapewne

będzie Waszej, Najjaś. Panie i Prześwietne Stany, pieczy. Dozwólcie,

abyśmy ufnością w waszych względach ośmieleni, złożyć odważyli się

prośby, aby w ciągu lat 20 miasto Kraków czopowe na siebie trzyma-

ło, a dziś dawaną do skarbu sumę wypłacać zawsze będzie.

Gdyby Najjaś. Sejmujące Stany ustawą swoją skład generalny win

węgierskich (bo tymi największą ma sposobność Kraków jeszcze hand-

lować) oznaczyły w mieście Krakowie i na cłach krajowych, iżby gdzie

indziej ekspedyjowane nie były, nakazały, a stąd dopiero na kraj

cały rozwożone, na mocy przywilejów najjaśniejszych królów: Kazi-

mierza r. 1354, Władysława r. 1387, Kazimierza 1475, Zygmunta 1589,

Michała 1670, Jana III 1685 mianych, wielorakimi konstytucyjami

stwierdzonych, jako same konstytucyje świadczą r. 1372, 1380, 1387,

1473, 1565.

STĄD WYNIKŁYBY 3 POŻYTKI

1. Obywatele zamożniejszymi by się stali i w czasie do podjęcia

podatków sposobniejszymi byliby.

2. Gmach miasta tego okazałego nie upadałby, owszem by się

odnawiał w doskonalsze porządki, boby go brukowego i mostowego

wspierała intrata.

3. I kraj polski zysk z tego czułby, bo co teraz zagraniczni wę-

gierscy rozwożą wina furmani, już potem w kraju naszym najmowani

być by musieli.

Ten to jest zbiór próśb, które miasto Kraków przed tron W.K.Mci

i Prześwietnych Rzpitej Stanów składa, słuszność próśb naszych, a Wa-

sza sprawiedliwość wieńczącego skutku żądania nasze oczekiwać każe.

Każde miasto tym się chlubić może, że te samo żelazo, które wiej-

ski osadnik łonu ziemi wydziera, mieszczanin dla wspólnego nieprzy-

jaciela odporu sposobi. Miasto zaś Kraków tym chlubi się zaszczytem,

że w okręgu murów swoich, na wieńcach sławą uwitych przodków spo-

Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego 8

GŁOS MIAST I MIASTECZEK LITEWSKICH

DO NAJJAŚNIEJSZYCH SEJMUJĄCYCH STANÓW

[Kwiecień-czerwiec 1789 ?]

. B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XVII, s. 185).

Druk anonimowy. Hipotez co do autorstwa nie wysunięto. "Głos" pisze

o mającej nastąpić nowej lustracji starostw i postuluje zalecenia sejmu

w związku z jej wyznaczeniem. Z dużym więc prawdopodobieństwem możemy

datować to pismo między 6 IV 1789 (oblata konstytucji o podwójnej kwarcie

i zapowiedzią nowej lustracji) a 22 VI 1789 (oblata konstytucji wyznaczającej

nową lustrację).

GŁOS MIAST I MIASTECZEK LITEWSKICH

DO NAJJAŚNIEJSZYCH SEJMUJĄCYCH STANÓW

Wyprowadzać użyteczności miast, czyli mieszkańców w miastach

dla ogólności krajowej nie potrzeba, bo rzecz za sobą mówi; każdy

to poznaje, iż taki jest związek między rolnikiem, mieszczaninem

i innymi stanami, iż jeden od drugiego odłączywszy lub nadto uci-

snąwszy, inne koniecznie szkodować by na tym musiały, i tak co

rolnik z płodów ziemi in crudo wypracuje, to mieszczaninowi albo do

konsumpcyi, albo do przerobienia na rękodzielny efekt odprzeda. Mie-

szczanin zaś, kupiec i rzemieślnik, towar krajowy za granice wywiózł-

szy, albo inne zagraniczne dla wygody krajowej w zamian towary,

albo gotowe pieniądze sprowadza, lub tenże towar w inny kształt prze-

robiony, dogadzając użytkowi krajowemu, na odwrót innym stanom

odprzedaje, przez co w każdym kraju społeczności cząstką nader uży-

teczną stając się, wszędzie opieki prawodawczej i rządowej istotną

jest materyją. Zasilać zatem i rozkrzewiać ten stan interesem jest

prawodawcy i rządu, a to przez zabezpieczenie temuż stanowi osobi-

stej własności, pewnej i najprędszej sprawiedliwości, od których za-

miarów iż są mieszczanie w miastach i miasteczkach litewskich od-

sunięci, rzecz widoczna.

W roku 1776, kiedy na sejmikach przedsejmowych pod obcą bronią

GŁOS MIAST I MIASTECZEK LITEWSKICH

DO NAJJAŚNIEJSZYCH SEJMUJĄCYCH STANÓW

[Kwiecień-czerwiec 1789 ?]

B. m. dr. i r. (Estreicher, t. XVII, s. 185).

Druk anonimowy. Hipotez co do autorstwa nie wysunięto. "Głos" pisze

o mającej nastąpić nowej lustracji starostw i postuluje zalecenia sejmu

w związku z jej wyznaczeniem. Z dużym więc prawdopodobieństwem możemy

datować to pismo miedzy 6 IV 1789 (oblata konstytucji o podwójnej kwarcie

z zapowiedzią nowej lustracji) a 22 VI 1789 (oblata konstytucji wyznaczającej

nową lustracje).