Centralizacja władzy - Pojęcie odnoszące się do sytuacji, w której władza polityczna i biurokratyczna skupiona jest w rękach urzędników szczebla centralnego. Tak więc to „centrala” podejmuje najważniejsze decyzje, zarówno na szczeblu ogólnokrajowym, regionalnym czy lokalnym, zarówno pod kątem planowania i strategii, jak i szczegółowej realizacji wdrażanego projektu. Istnieją oczywiście rozmaite lokalne urzędy i agendy rządowe, jednak nie posiadają one samodzielności kompetencyjnej – ich kompetencje stanowią jedynie część kompetencji organów stojących ponad nimi. Innymi słowy: w przypadku centralizacji nie istnieje rozproszenie uprawnień i struktura administracyjna chroniona w swojej niezawisłości przez organy sądowe. Nie istnieją odrębne kompetencje, ani chronioną prawem odrębna osobowość prawna. Organy niższego rzędu stanowią zaledwie przedłużenie organów centralnych i podlegają im nie tylko w zakresie legalności (zgodności podejmowanych działań z obowiązującym prawem), ale także w zakresie treści realizowanych zadań.
Cenzura - Jest to instytucjonalna forma ograniczania wolności wypowiedzi, realizowana najczęściej przez organy państwowe, polegająca na kontrolowaniu przekazywanych przez media informacji w programach informacyjnych, filmach, widowiskach teatralnych, książkach i wszelkich innych formach publicznego przekazu. Cel cenzury może być odmienny w zależności od tego z jakim reżimem mamy do czynienia. Jeśli rozważamy kwestię cenzury w państwie totalitarnym, wtedy kontrola wynika z samego faktu, iż państwo to chce sprawować pełną kontrolę nad tym, co myślą i czynią jego obywatele. Jej celem jest wtedy odcięcie obywateli od wszelkich treści uznanych w świetle panującej ideologii za niewłaściwe bądź też mające charakter tajny i nie mogące być podawane do wiadomości publicznej. Rzecz jasna największa siła kontroli ujawnia się w przypadku treści o charakterze politycznym. Jeśli jednak myślimy o społeczeństwie demokratycznym, cenzura może być także narzędziem stosowanym przez redakcje gazet czy też organizacje partyjne, gdyż i one mają określony interes w nagłaśnianiu jednych, a uciszaniu innych treści. Pewna forma cenzury istnieje zatem zawsze – jest tak dlatego, iż nieustannie przyjmuje się jakieś założenia dotyczące wychowania i kształtowania w społeczeństwie określonych postaw. Przykładem mogą być treści programów nauczania w szkołach, które mają charakter uznaniowy i wynikający z określonych przekonań na temat właściwego bądź niewłaściwego rozwoju dziecka. Przykładem może być także istnienie kategorii wiekowych dla wyświetlanych w kinach filmów.
Wyróżnia się bardzo wiele rodzajów cenzury, choć najpowszechniej przyjęty podział mówi o cenzurze prewencyjnej i represyjnej. Pierwsza z nich to cenzura typowa dla systemów totalitarnych, realizowana jeszcze przed publikacją bądź emisją w odniesieniu do każdego materiału i stosująca wobec niego kryteria zgodności z panującą ideologią. Skutkiem niedostosowania jest zakaz upowszechniania części bądź całości dzieła (filmu, widowiska), a często jego fizyczna likwidacja. W dzisiejszej Polsce w oparciu o przepis prawny zawarty w art. 54 Konstytucji RP, ten rodzaj cenzury jest zabroniony. Pytanie jednak czy aby na pewno jest w pełni realizowany? Trzeba sobie zdawać sprawę, iż każdego dnia mamy do czynienia z cenzurą prewencyjną w oglądanych, słuchanych czy czytanych przez nas mediach. Dokonują jej bowiem (wbrew autorom jakiegoś programu) szefowie określonych redakcji, którzy zmieniają pierwotną jego treść na dostosowaną do linii polityczno – społecznej danego medium.
W państwach totalitarnych i dyktatorskich cenzura jest jednym z kluczowych elementów służących manipulowaniu społeczeństwem i pozwalającym utrzymać władzę. Ma ona ścisły związek z urzeczywistnianiem pewnej założonej wizji ustroju politycznego i kultury, poprzez odcinanie odbiorców od możliwie odmiennych głosów i ocen. W ten sposób tworzy się społeczeństwo homogeniczne pod względem pewnego sposobu myślenia i wyznawanych wartości.
Drugą formą cenzury jest ta, którą określa się jako represyjna. Polega ona na kontroli post factum, a zatem po ujawnieniu danej treści. Jest to cenzura wynikająca z wyroku niezawisłego sądu rozpatrującego sprawę na wniosek osoby przekonanej, że jej dobra zostały naruszone. Polega zatem na uznaniu przez sąd danej treści za niezgodnej z prawem (np. obrażającą moralność publiczną, określoną grupę społeczną, nawołującą do nienawiści na tle rasowym itp.) i skutkiem tego otrzymuje zakaz dalszego rozpowszechniania. Może także skutkować odpowiedzialnością osób propagujących ją (np. karną w przypadku treści faszystowskich bądź cywilną w przypadku naruszeniu czyjegoś dobrego imienia). Przykładem może być wyrok dotyczący obrazy uczuć religijnych – sąd może zakazać dalszej prezentacji jakiejś wystawy, jeśli uzna, iż ma ona w tej kwestii znamię niezgodności z prawem.
Wyróżniamy także inne, dodatkowe podziały cenzury, jak choćby cenzurę instytucjonalną (realizowaną przez wyspecjalizowaną do tego instytucję), prawną (wynika z określonych przepisów zabraniających publikacji określonych treści), wewnętrzną (dokonywaną w ramach okresowych instytucji – np. redakcji gazet), polityczną (wynika z zakazu publikacji określonych treści o charakterze politycznym) i wreszcie religijną (realizowaną przez instytucje danego związku wyznaniowego ze względu na zgodność z obowiązująca doktryną).
Cenzus - Jest to zespół warunków, jakie musi spełnić dana osoba, aby wziąć udział w głosowaniu. W historii mieliśmy do czynienia z wieloma cenzusami: majątkowym (mogło dotyczyć wysokości dochodu, posiadania określonej własności bądź płacenia podatków – na zasadzie głosują ci, którzy współfinansują państwo), wykształcenia (np. osoby posiadające wyższe wykształcenie), płci, rasy, wyznania, klasy społecznej (sojusz robotniczo – chłopski z czasów komunistycznych), zawodu oraz domicylu (miejsca zamieszkania). Jeszcze w XX wieku w wielu krajach europejskich (np. we Francji do roku 1944, w Szwajcarii do 1971 czy wreszcie w Portugalii aż do 1974) panował brak prawa wyborczego dla kobiet. Jest to o tyle szokujące, że np. w Turcji prawo to wprowadzono w roku 1930. Współczesne systemy wyborcze w krajach demokratycznych najczęściej korzystają z dwóch cenzusów: obywatelstwa oraz wieku. Należy przy tym wspomnieć, iż uprawnienie to można utracić na skutek ograniczenia pełni praw publicznych (np. na skutek choroby umysłowej), jednak nie ma to charakteru cenzusu..
W polskim prawie wyborczym cenzus wieku jest zróżnicowany w zależności od typu wyborów i związanych z nimi uprawniań. I tak czynne prawo wyborcze przewiduje ukończenie wieku 18 lat, bierne w przypadku rad dzielnic w dużych miastach 18 lat, do Sejmu RP, europarlamentu i pozostałych ciał kolegialnych samorządu – 21 lat, do Senatu RP 30 lat oraz na Prezydenta RP 35 lat.
Chadecja - Podobnie jak wszystkie partie polityczne, także te określane mianem chrześcijańsko-demokratycznych związane są z bardzo konkretnymi zasadami światopoglądowo. W ich przypadku są to zasady odczytywane z kart Ewangelii – świętej księdze chrześcijan, a także pozostałych części Nowego Testamentu (listów apostolskich). Niejednokrotnie słowo „chadecja” utożsamia się z doktryną społeczną Kościoła katolickiego, co tylko po części jest słuszne. Kościół rzymski od czasów encykliki Rerum Novarum prowadzi ciągłą aktywność w dziedzinie kwestii społecznych, stąd też istnieje jego wpływ na inspiracje programowe katolickich chadeków. Jednak nie oznacza to, iż partie chadeckie są wyrazem tylko tej linii myślenia, gdyż kościoły protestanckie w tej materii prowadzą własne nauczanie.
Idea chadecji – zakładająca szacunek dla demokracji i jej zasad – umiejscawia się jako opcja świata pluralistycznego i nie postuluje (mimo rodowodu religijnego jej aksjomatów) związku państwa i religii. Błędem jest zatem traktowanie partii chadeckich jako politycznych przybudówek któregokolwiek z Kościołów chrześcijańskich (np. rzymskiego bądź luterańskiego) – nie są to ani partie wyznaniowe, ani nawet religijne, gdyż zakładają pełną autonomię organizacyjną od Kościołów. Podstawą doktryny chadeckiej jest coś, co można by określić mianem chrześcijańskiego humanizmu, wśród którego kilka zasad jest szczególnie istotnych. Po pierwsze człowiek jest osobą, co stanowi o jego nienaruszalności i wyznacza rangę jego godności. Po drugie osoba ludzka jest istotą złożoną, mającą swój wymiar biologiczny, psychologiczny, intelektualny, społeczny i nadprzyrodzony. Po trzecie zasady życia społecznego wyznaczone są przez kategorię dobra wspólnego i zasadę solidaryzmu społecznego. Po czwarte rodzina uznana jest za najważniejszą grupą społeczną – zdrowie rodziny jako instytucji stanowi o zdrowiu społeczeństwa. I wreszcie po piąte podstawą ustroju gospodarczego jest wolny rynek, jednak państwo chroni najsłabszych poprzez ograniczone prawo ingerencji.
Początkiem tworzenia myśli chadeckiej (przynajmniej wśród chrześcijan Kościoła rzymskiego) była encyklika papieża Leona XIII Rerum novarum z roku 1891, jednak najwybitniejszym reprezentantem tego myślenia był papież Jan Paweł II ze swoją encykliką Laborem Exercens z roku 1981. To w niej po raz pierwszy w oficjalnej nauce Kościoła otwarcie zostało stwierdzone, iż wolny rynek jest najlepszym sposobem rozwoju społecznego i bogacenia się społeczeństw.
Choroby cywilizacyjne - Zwane też chorobami XXI wieku. Są to wszelkie schorzenia rozwijające się jako konsekwencja zmian zachodzących w cywilizacji – pewnego rodzaju efekt uboczny rozwoju. Rozwój cywilizacyjny to określone zmiany w sposobie życia (szczególnie ilość podejmowanej aktywności fizycznej), zmiany w technologiach produkcji żywności, zanieczyszczenie środowiska, wzrost hałasu, stres związany z szybkim tempem życia itp. Problem z tymi schorzeniami jest jednak taki, iż nie da się jednoznacznie określić czy dana choroba ma charakter cywilizacyjny czy nie. Uznaje się, iż chorobami cywilizacyjnymi są m. in.: cukrzyca, astma oskrzelowa i inne choroby alergiczne, otyłość, pewne formy raka czy choroby układu krążenia.
Cisza wyborcza - Jest to określony przepisami ordynacji wyborczej czas bezpośrednio poprzedzający wybory, w którym nie wolno prowadzić jakiejkolwiek agitacji na rzecz kandydatów. Jego istnienie uzasadnia się przekonaniem, iż wszystkie dane potrzebne do wyboru zostały już zaprezentowane, a czas poprzedzający wybory ma być przeznaczony na racjonalny i spokojny namysł. Istotną kwestią jest to, iż zakaz obejmuje nie tylko wszelkie formy przekonywania (manifestacje, audycje radiowe i telewizyjne, wystąpienia publiczne, publikacje prasowe na temat programów i kandydatów czy też wywieszanie plakatów), ale również prezentacje sondaży – wynika to z przekonania, iż sondaż ma moc sugerującą, mogącą podświadomie wpływać na wyborcę. W przypadku Polski cisza wyborcza zaczyna się o północy dzień przed datą wyborów, czyli nieco ponad dobę przed otwarciem lokali wyborczych, kończy zaś wraz z zamknięciem ostatniego z nich.
Common law - System prawa obowiązujący w Wielkiej Brytanii i państwach wyrosłych z jej byłych kolonii, w którym funkcję stanowienia prawa pełni instytucja precedensu. W systemie tym poszczególne przepisy prawne powstają w procesie tzw. praktyki prawodawczej, w której kluczową rolę odgrywają sądy. Sąd bowiem dokonując pierwszego rozstrzygnięcia w sprawie określonego typu ustanawia tzw. precedens, który staje się wzorcem dla kolejnych postanowień w takich samych sprawach. Sądy zatem korzystają z precedensu jak ze wzornika, który w systemach prawa stanowionego zawarty jest w aktach prawnych.
Cywilizacja - Jest to pojęcie, które w użyciu potocznym mylnie bywa uznawane za synonim pojęcia kultury. Jednak w przeciwieństwie do niego nie jest aż tak pojemne, odnosząc się przede wszystkim do dorobku materialnego, czy wręcz technicznego. Mówiąc zatem o cywilizacji podkreślać należy zagadnienia o charakterze naukowo – technicznym, mniej zaś symbolicznym i normatywnym. Cywilizacja to poziom, w jakim dana społeczność uniezależniła się od wpływu środowiska naturalnego – jego zmian, występujących w nim warunków klimatycznych, źródeł surowców itp.
Bywa jednak i tak, iż pojęcie cywilizacji używane jest w szerszym znaczeniu i wtedy jest bliższe pojęciu kultury. Mówiąc np. o cywilizacji Zachodu, mamy na myśli nie tylko poziom techniczny zamieszkujących go społeczeństw, ale także pewną historycznie ukształtowaną wspólnotę kulturową, której treścią dziedzictwa cywilizacyjnego jest całość spuścizny Greków i Rzymian, chrześcijaństwo (christianitas), a także wszelkie zmiany przypadające na okres nowożytności i współczesności. Będą zatem zaliczać się tutaj także określone wzorce wartości dotyczące człowieka i takich kwestii jak godność, wolność, własność, równość czy sprawiedliwość. W tym sensie mówiąc o Europie należy ją rozumieć całościowo jako cywilizację. Podzieloną granicami i zamieszkałą przez różne grupy narodowościowe i etniczne, jednak mające pewien wspólny pień. Stąd też do tego samego kręgu cywilizacyjnego należeć będą choćby te wszystkie kraje będące w przeszłości częścią dominium brytyjskiego, gdzie ujawniła się dominacja społeczności białej (Australia, Nowa Zelandia czy Stany Zjednoczone ale już nie Indie). Na zjawisko cywilizacji w takim ujęciu składać się będzie także panujący system społeczno – polityczny, jakość i charakter instytucji społecznych czy wreszcie dorobek architektury i organizacja życia w miastach.
Czwarta RP – IV RP - Jest to pojęcie oznaczające zespół określonych koncepcji ustrojowo – politycznych dotyczących Rzeczpospolitej Polskiej, zrodzonych z przekonania o zepsuciu polskiego życia publicznego i konieczności zmiany ustroju państwa. Przekonanie to było o tyle istotne, iż jego główne tezy zrodziły się z głębokiej, wieloletniej krytyki fundamentów, na jakich została zbudowana III Rzeczpospolita, a zatem państwo, którego ustrój określiła Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku. Krytycy owej III RP uznawali jednak, iż rzeczywisty powód zepsucia nie wynika z rozwiązania ukształtowanego w konstytucji, ale mającego bardziej ukrytą formę i sięgającą korzeniami do czasów, kiedy obalany był system komunistyczny. Do obrad okrągłego stołu. To wtedy miało dojść do nieformalnego porozumienia obozu rządzącego z częścią opozycji solidarnościowej (jej lewicowo – laickim odłamem), na skutek którego państwo polskie zostało zawłaszczone przez sieć nieformalnych układów na styku polityki, biznesu i mediów. W efekcie tych układów nie doszło nigdy do zrealizowania tak istotnych kwestii jak choćby dekomunizacja, a procedury prywatyzacyjne wielokrotnie budziły ogromne emocje i sprzeciw.
Słowo „układ” stało się zresztą słowem kluczem, a jego rozbicie głównym celem powołania nowej Rzeczpospolitej – Rzeczpospolitej bez układów. Przez wiele lat teoria ta (lansowana w środowisku związanym z Jarosławem i Lechem Kaczyńskimi) nie znajdowała zbyt wielu odbiorców, zaś samych twórców uważano za niepoważnych i sfrustrowanych polityków, którzy nie potrafiąc odnaleźć swojego miejsca w nowej rzeczywistości politycznej, werbalizowali swoje fobie w postaci wszelkich teorii spiskowych. Wszystko się jednak radykalnie zmieniło 27 grudnia 20o0 roku, kiedy w Gazecie Wyborczej został opublikowany tekst Pawła Smoleńskiego pt.: „Ustawa za łapówkę czyli przychodzi Rywin do Michnika”. Zaprezentowana w nim została próba przekupienia Adama Michnika (założyciela Gazety Wyborczej, jej ówczesnego redaktora naczelnego) przez Lwa Rywina; Rywin w zamian za łapówkę obiecywał odpowiednie rozwiązania prawne w ustawie medialnej, która umożliwiałaby Agorze (właścicielowi GW) przejęcie kontroli nad częścią mediów publicznych.
Rozpętane w efekcie tej publikacji śledztwa dziennikarskie, powołanie pierwszej w historii Polski sejmowej komisji śledczej i wychodzenie na jaw coraz liczniejszych nieformalnych powiązań świata polityki, mediów i biznesu spowodowało upadek rządu Leszka Millera oraz znaczący spadek zaufania do samej Gazety Wyborczej. Mogłoby się wydawać, iż rzeczywistość stanęła na głowie, gdyż będąc źródłem ujawnienia patologii, sama stała się ofiarą w nagłośnionej sprawie. Istniało jednak zbyt wiele pojawiających się wątpliwości na temat udziału związanych z nią osób w aferze, co nie pomagało w wyjaśnieniach. Najbardziej znaczącym przykładem były zeznania składane przed komisją śledczą przez Adama Michnika i fakt wycięcia części nagranej przez niego rozmowy z Lwem Rywinem, a także zasłanianie się w czasie przesłuchań tajemnicą dziennikarską.
Na kanwie formułowanej wtedy sanacji życia publicznego dokonało się całkowite przetasowanie na polskiej scenie politycznej. Odnosząca do tej pory sukcesy postkomunistyczna lewica straciła większość ze swojego poparcia, a na pierwszy plan wysunęły się dwa ugrupowania o biografiach opozycyjnych – Platforma Obywatelska (Olechowskiego, Płażyńskiego i Tuska) oraz Prawo i Sprawiedliwość (braci Kaczyńskich). Wtedy też doszło do spopularyzowania hasła IV Rzeczpospolitej.
Uważa się, iż jako pierwszy sformułował je znany politolog i publicysta Rafał Matyja już w roku 1998, jednak bez większego odzewu. Dopiero opublikowany 23 stycznia 2003 roku w Rzeczpospolitej tekst prof. Pawła Śpiewaka „Koniec złudzeń” doprowadził do jego faktycznego upowszechnienia. Hasło to stało się od razu sprawnym orężem debaty publicznej, w którym podział polityczny miał przebiegać na linii III RP – IV RP. Oczywiście głównymi rzecznikami stały się dwie partie: PO i PiS, a wizja ich ewentualnych wspólnych rządów tworzyła nadzieje opinii publicznej na prawdziwą odnowę. Szybko się jednak okazało, iż w czasie kampanii wyborczej doszło do poróżnienia między liderami przyszłego POPiS-u, a kiedy prowadząca we wszystkich sondażach Platforma przegrała zarówno wybory prezydenckie i parlamentarne, dawne marzenia o odnowie ustąpiły przed zwykłym pragmatyzmem władzy. PiS wszedł w koalicję z Samoobroną i LPR-em, a po dwóch latach odszedł w niesławie na skutek samorozwiązania parlamentu i przegraniu wyborów. Efektem tego było utożsamienie pojęcia IV RP z okresem rządów PiS i skompromitowaniem się samej idei, która w żaden sposób nie jest z tymi rządami tożsama. Trudno bowiem sobie wyobrazić aby jeden z jej twórców (wspomniany wcześniej Paweł Śpiewak) był bezpośrednim zwolennikiem rozwiązań stosowanych przez Jarosława Kaczyńskiego i jego polityczne zaplecze.
Czynne prawo wyborcze - Indywidualne prawo przynależące każdemu człowiekowi spełniającemu określone kryterium (cenzus wieku) do udziału w powszechnych formach wyrażania woli przez dane społeczeństwo bądź lokalną społeczność. W Polsce wiąże się z trzema rodzajami wyborów: na stanowiska samorządowe, do Sejmu i Senatu oraz na Prezydenta. Czwartym sposobem realizacji z tego prawa jest zabieranie głosu w rozstrzygnięciu referendalnym w istotnej dla państwa (wejście do Unii Europejskiej) bądź regionu (w sprawie odwołania prezydenta miasta) kwestii. Czynne prawo wyborcze jest jednolite we wszystkich wymienionych przypadkach i wynosi 18 lat. Prawny wiek osiągnięcia pełnoletniości.
Czynności prawne - Działanie podejmowane przez jakąś jednostkę (osobę fizyczną) bądź instytucję (osobę prawną) z intencją wywołania określonych skutków prawnych. Chodzi zatem o takie działania, w których określony skutek prawny jest ich intencją. Przykład: jakaś osoba zawiera umowę o pracę. Jej intencją jest to, aby w efekcie podpisania tej umowy powstał określony skutek prawny – ona będzie zobowiązana do wykonania określonych czynności, za co będzie jej przysługiwać określone wynagrodzenie i prawa pracownicze.
Czyny prawne - Są to zdarzenia prawne podejmowane bez intencji wywołania skutków prawnych. Skutek prawny ma w tym wypadku charakter niezamierzony. Przykładem może być choćby spowodowanie wypadku – osoba kierująca pojazdem nie miała na celu wpaść w poślizg, ani potrącić przechodzącej osoby. Tak jednak się stało i całe zdarzenie wywołało określony skutek prawny (osoba stanie przed sądem za spowodowanie wypadku, a potrącony – o ile był ubezpieczony – będzie mógł domagać się odszkodowania).
Czystki etniczne - Jest to pojęcie odnoszące się do zorganizowanych działań jakiegoś państwa, organizacji bądź grupy ludzi posiadających władzę polityczną, skierowanych przeciwko członkom określonej społeczności etnicznej lub narodowościowej i mających na celu ich fizyczną eliminację. Przy uszczegóławianiu pojęcia czystek etnicznych należy podkreślić, iż kluczowe znaczenie ma skala dokonywanych czynów. Realizowane w czasie II wojny światowej przez gestapo łapanki i rozstrzelania Polaków miały charakter zbrodni wojennych czy też zbrodni ludobójstwa, gdyż dokonywane były wobec bezbronnej ludności cywilnej, nie miały jednak znamion czystek etnicznych. Czystka etniczna jest bowiem pojęciem szerszym, odnoszącym się do zamierzonych i zaplanowanych działań nakierowanych na eliminację wszystkich członków danej społeczności. Stąd też dokonany w 1915 roku przez Turków mord na Ormianach czy zgotowany Żydom holocaust jest radykalnym przykładem czystki etnicznej. Podobnie rzezie na Wołyniu dokonane na Polakach przez UPA bądź też przez Serbów na bośniackich muzułmanach w czasie wojen na Bałkanach w latach 90-ych XX wieku. W przypadku czystek etnicznych kluczowym aspektem wykonania całej operacji (fizycznej likwidacji) jest wyłącznie wątek przynależności narodowej lub religijnej – inne powody są albo pomijane, albo na tyle nieistotne, iż nie bierze się ich pod uwagę.
Czytania sejmowe - Procedura związana z przebiegiem procesu legislacyjnego w Sejmie RP. Tytułowe trzy czytania nie odnoszą się do rzeczywistego odczytywania tekstu projektu ustawy z mównicy sejmowej, ale do poszczególnych etapów przechodzenia projektu ustawy przez izbę niższą polskiego parlamentu. Jest to zatem procedura będąca częścią procesu legislacyjnego, w trakcie której dokonywana zostaje w Sejmie szczegółowa analiza wniesionego do laski marszałkowskiej projektu ustawy. Zawiera w sobie pracę komisji sejmowej analizującej tekst projektu ustawy (I czytanie), sprawozdanie na forum Sejmu i dyskusję posłów nad projektem wraz z wprowadzaniem poprawek (II czytanie) oraz głosowanie (III czytanie).