Słowniczek pojęć z WOSu
Słownik pojęć z wiedzy o społeczeństwie :
Opracował Tomasz Merta
Sprawdź czy znasz wszystkie pojęcia?
ADMINISTRACJA PUBLICZNA - tworzą ją wszystkie instytucje i urzędy, których zadaniem jest bezpośrednie, praktyczne zarządzanie różnymi dziedzinami życia społecznego. W Polsce administrację publiczną rządowa ma dwa poziomy: centralny (rząd) i wojewódzki (wojewodowie). Administrację samorządową tworzą wzajemnie niezależne władze wykonawcze samorządów gminnych, powiatowych i wojewódzkich.
ANARCHIA (anarchizm) - brak rządu. Anarchiści uważają, że ludzie są z natury dobrzy i mogą sami kierować swoimi sprawami, wszystkie decyzje podejmując jednomyślnie. Zdaniem anarchistów państwo jest złe i niepotrzebne, bo ogranicza wolności stosuje przymus. W języku potocznym anarchia znaczy tyle, co bezład, chaos wynikający z braku władzy.
AUTORYTARYZM - ustrój polityczny oparty na władzy mniejszości (jednostki) oraz odrzuceniu demokracji i parlamentaryzmu. Państwo autorytarne odmawia obywatelom większości praw politycznych, nie wtrąca się jednak w ich życie prywatne. Dla zwolenników państwa autorytarnego najważniejsza jest silna i stabilna władza, niezależna od opinii ogółu obywateli.
BEZROBOCIE - sytuacja, gdy osoby zawodowo czynne (tzn. w wieku od 18do65 lat), które chcą pracować, nie mogą znaleźć żadnego zajęcia. Poziom bezrobocia w danym kraju (województwie, mieście) wyraża stopa bezrobocia, którą oblicza się, dzieląc liczbę bezrobotnych przez liczbę ludzi zawodowo czynnych (tzw. siła robocza). Niewielkie bezrobocie jest stałą cechą gospodarki wolnorynkowej ¬wynika z ruchliwości ludzi, którzy np. sami rezygnują z pracy, poszukując bardziej opłacalnego czy ciekawego zajęcia albo zmieniając miejsce zamieszkania. Znacznie groźniejsze jest bezrobocie wysokie (powyżej 10%), będące poważnym problemem społecznym, któremu państwo stara się zaradzić, prowadząc odpowiednią politykę (np. finansując kursy, na których bezrobotni mogą zdobyć nowe kwalifikacje).
BUDŻET - plan dochodów i wydatków. Roczny budżet państwa przygotowuje rząd, a uchwala parlament. Z deficytem budżetowym mamy do czynienia, jeśli suma planowanych wydatków państwa jest wyższa od sumy jego dochodów. Nadwyżka budżetowa powstaje z kolei wtedy, gdy dochody państwa są wyższe od jego wydatków. Budżet gminy (powiatu, województwa) przygotowuje zarząd, a uchwala rada gminy (rada powiatu, sejmik wojewódzki).
CENZURA - urzędowa kontrola różnych rodzajów wypowiedzi (książki, gazety, filmy, programy telewizyjne i radiowe, teksty piosenek) pod względem ich zgodności z ideologią głoszoną przez władzę lub powszechnie uznawanymi zasadami religii czy moralności. Jeśli do takiej kontroli dochodzi przed upowszechnieniem wypowiedzi, mówimy o cenzurze prewencyjnej, jeśli po jej opublikowaniu ¬o cenzurze represyjnej. Szczególnie silna była cenzura prewencyjna w państwach totalitarnych ¬nie tylko nie dopuszczała ona do rozpowszechniania treści niegodnych z obowiązującą ideologią, ale w dodatku zabraniała zaznaczania miejsc, w których nastąpiła cenzorska ingerencja. We współczesnych państwach demokratycznych stosowanie cenzury prewencyjnej jest zabronione. Dozwolona jest natomiast cenzura represyjna ¬ sąd może nakazać wstrzymanie dalszego rozpowszechniania wypowiedzi z powodu naruszenia obowiązujących norm prawnych czy obyczajowych (np. wypowiedzi antysemickiej bądź obrażającej uczucia religijne).
CONSENSUS - powszechna zgoda co do tego, która droga postępowania w danej sytuacji jest najlepsza. W odróżnieniu od kompromisu osiągnięcie konsensusu nie wymaga wzajemnych ustępstw. Najczęściej słowa consensus używamy w odniesieniu do ważnych zagadnień polityki państwowej.
CZYNNIKI WYTWÓRCZE - wszystko to, czego używa się, aby wytworzyć różnego rodzaju dobra i usługi. Wyróżniamy trzy podstawowe kategorie czynników wytwórczych: zasoby ludzkie (np. liczba pracowników, ich wykształcenie, umiejętności, stan zdrowia, poziom motywacji), zasoby naturalne (np .ropa naftowa, węgiel, ziemia, lasy) i zasoby kapitałowe (np.maszyny, budynki, drogi).
DEMOKRACJA - dosłownie: władza ludu (z greckiego demos ¬ lud, kratos ¬władza). W swoim podstawowym znaczeniu demokracja oznacza typ ustroju, w którym władzę sprawuje całe społeczeństwo, a decyzje podejmowane są zgodnie z wolą większości. Demokracja bezpośrednia, z którą mieliśmy do czynienia w starożytnych Atenach, polegała na bezpośrednim udziale wszystkich obywateli rządzeniu. Jest ona jednak możliwa tylko w małych grupach. We współczesnych państwach obywatele wybierają swoich przedstawicieli, którzy sprawują władzę w imieniu wyborców ¬ ten typ demokracji nazywamy pośrednią albo przedstawicielską. Obecnie często mówiąc o demokracji, mamy na myśli nie tyle ustrój, w którym decyduje większość (demokracja wyborcza lub elektoralna), ile złożony system społeczno-polityczny, charakteryzujący się specyficzną kulturą demokratyczną (aktywny udział obywateli w życiu publicznym, wysokie standardy etycznego (polityków) i zapewniający konstytucyjną ochronę praw jednostki. Bardziej precyzyjnie taką demokrację należałoby nazywać konstytucyjną bądź liberalną.
DYKTATURA - władza jednostki lub grupy, zdobyta zwykle przemocą i dzięki niej też utrzymywana.
W dyktaturze nie ma wolnych wyborów partii politycznych, a prawa człowieka i obywatela są często łamane.
EKONOMIA - często używa się tego słowa zamiennie z pojęciem gospodarka" ¬ wtedy oznacza tę dziedzinę życia społecznego, która zajmuje się wytwarzaniem dóbr i usług oraz ich podziałem i wykorzystywaniem. Ekonomia to jednak także nauka badająca prawa rządzące produkcją i podziałem dóbr, a także
stale poszukująca bardziej efektywnych rozwiązań gospodarczych.
EKSPORT - sprzedaż za granicę towarów i usług (np.bankowych, transportowych, turystycznych, ubezpieczeniowych czy pocztowych) wyprodukowanych w danym kraju.
FEDERACJA - związek państw, które wspólnie powołują rząd federalny i przekazują mu część swoich kompetencji. Władze poszczególnych krajów wchodzących w skład federacji zachowują jednak bardzo dużo uprawnień i w pełni autonomicznie zarządzają sprawami wewnętrznymi. Przykładami państw federacyjnych są: RFN, Szwajcaria, Stany Zjednoczone i Kanada.
GMINA - najmniejsza jednostka podziału terytorialnego państwa. Termin ten oznacza zarówno określony obszar, jak i zamieszkujących go ludzi. W Polsce gmina jest wspólnotą mieszkańców i podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Władze sprawują w niej przedstawiciele ogółu mieszkańców.
Gmina poza zadaniami własnymi wykonuje także zadania zlecone przez państwo i pozostaje pod jego nadzorem.
GOSPODARKA CENTRALNIE STEROWANA - w tym systemie gospodarczym zasadniczą rolę odgrywają własność państwowa i centralne planowanie.Wła-
dza, a nie samodzielni producenci decyduje o tym, kto, ile i jakich dóbr powinien wytwarzać, lekceważąc zwykle obiektywne prawa ekonomii, co prowadzi najczęściej do niedoborów rynkowych i ukrytego bezrobocia.
GOSPODARKA TRADYCYJNA - system ekonomiczny, w którym decyzje gospodarcze podejmowane są zgodnie z tradycją, a więc z wzorcami zachowań wypracowanymi przez poprzednie pokolenia. Współcześnie system ten nie występuje nigdzie w stanie czystym, jego elementy są jednak wciąż obecne w wielu krajach Afryki i Azji.
GOSPODARKA WOLNORYNKOWA - podstawą tego systemu gospodarki są prawo własności i wolny rynek, na którym dokonuje się swobodna wymiana różnych dóbr i usług. Gospodarka wolnorynkowa pozwala wszystkim na podejmowanie inicjatywy
ekonomicznej. Współcześnie nie traktuje się jednak rynku jako doskonałego mechanizmu regulującego działalność ekonomiczną i dlatego państwo w mniejszym czy większym stopniu modyfikuje i kontroluje życie gospodarcze.
IMPORT - zakup towarów i usług zagranicą i sprowadzenie ich do kraju.
INFLACJA - wzrost przeciętnego poziomu cen w gospodarce danego kraju. Inflację oblicza się zwykle w skali roku (czasem miesiąca) i wyraża procentowym wskaźnikiem zwanym stopą inflacji. Bezpośrednim skutkiem inflacji jest spadek realnej wartościm (siły nabywczej) pieniądza. Inflację niską nazywamy inflacją pełzającą, dość wysoką (i oczywiście znacznie bardziej szkodliwą) ¬ galopującą, a bardzo wysoką (powyżej 50% miesięcznie) ¬ hiperinflacją. Zjawiskiem odwrotnym do inflacji jest deflacja¬ oznacza ona spadek przeciętnego poziomu cen w całej gospodarce.
INTERESY - cele, do których dana jednostka czy grupa dąży, albo potrzeby, których realizację chce sobie zapewnić. Interesy mogą być bardzo różne ¬najczęściej mówimy jednak o interesach ekonomicznych i politycznych.
KAMPANIA WYBORCZA - okres przed wyborami, który kandydaci (partie polityczne) wykorzystują na zdobycie poparcia wyborców. Ogłaszają swoje programy, organizują spotkania i wiece, występują w telewizji itp. Kampania wyborcza może mieć charakter pozytywny (promowanie własnej partii czy kandydata) albo negatywny (dążenie do zmniejszenia poparcia dla konkurentów np. poprzez ujawnianie kompromitujących faktów z ich przeszłości).
KOALICJA - porozumienie się kilku osób czy organizacji, mające doprowadzić do realizacji wspólnych dla nich celów. Warunkiem utworzenia koalicji jest przezwyciężenie różnic między jej uczestnikami ¬to, co ich dzieli, musi zostać przez nich uznane za mniej istotne od tego, co ich łączy. W polityce mówimy o koalicjach wyborczych (porozumienie zawarte w okresie przedwyborczym, którego efektem jest wspólna lista wyborcza, albo też nieformalne współdziałanie, będące wstępem do współpracy w parlamencie) i koalicjach parlamentarnych (współpraca klubów parlamentarnych). Specyficzną formą koalicji parlamentarnej jest koalicja rządowa ¬ sojusz klubów parlamentarnych, które tworzą rząd, wypracowują program i wspierają jego działania.
KOMISJA PARLAMENTARNA - organ pomocniczy parlamentu zajmujący się jedną z ważnych dziedzin polityki państwowej (np. sprawami zagranicznymi, rolnictwem, zdrowiem i opieką społeczną). W skład komisji wchodzą zarówno posłowie koalicji rządowej, jak i reprezentanci opozycji. Komisja przygotowuje i opiniuje projekty ustaw, może też kontrolować pracę ministra odpowiedzialnego za sprawy będące przedmiotem jej zainteresowań. Oprócz komisji stałych parlament może powoływać komisje nadzwyczajne i śledcze do zbadania konkretnych spraw.
KOMPROMIS - porozumienie stron konfliktu (często w efekcie negocjacji), które polega na wzajemnych ustępstwach: każdemu udaje się zrealizować niektóre swoje cele, z osiągnięcia innych musi jednak zrezygnować.
KONSERWATYZM - styl politycznego myślenia, nieufny wobec radykalnych zmian. Konserwatyści uważają, że społeczeństwo jest podobne do żywego organizmu, rozwija się stopniowo i samoistnie, a kluczową rolę w jego funkcjonowaniu odgrywa przywiązanie do tradycji i religii. Podstawą życia społecznego nie jest jednostka, ale tradycyjne wspólnoty, w których żyją ludzie ¬ np. parafia, wspólnota lokalna, naród. Najważniejszą spośród nich jest dla konserwatystów rodzina. Obiektem ataków współczesnego konserwatyzmu są między innymi: konsumpcyjny styl życia, kultura masowa, upadek autorytetów, erozja moralności, kult przeciętności.
KONSTYTUCJA (ustawa zasadnicza) - podstawowy akt prawny, stanowiący fundament systemu prawnego w danym kraju. Konstytucja definiuje strukturę i kompetencje władz, określa prawa przysługujące obywatelom, wyznacza też cele, które dane państwo chce realizować. Konstytucja powinna być trwała, dlatego jej zmiana jest znacznie trudniejsza niż uchwalenie ustawy zwykłej.
KONSTYTUCJONALIZM - współczesna koncepcja prawno-polityczna, zgodnie z którą dobre państwo powinno charakteryzować się:
1. rządami prawa;
2. podziałem władz;
3. istnieniem sądu konstytucyjnego, który ocenia zgodność działań władzy ustawodawczej i wykonawczej z konstytucją;
4. ograniczeniem prawa większości do podejmowania decyzji przez konstytucyjne zagwarantowanie praw
5. mniejszości;
6. akceptacją międzynarodowych aktów prawnych, definiujących prawa człowieka.
KOSZT ALTERNATYWNY - najlepsza spośród możliwości utraconych w wyniku dokonania wyboru ekonomicznego, nieuniknionego w warunkach rzadkości dóbr. Koszty alternatywne dotyczą zarówno działalności poszczególnych osób, grup czy przedsiębiorstw, jak i całych państw.
KWORUM (quorum) - liczba członków jakiegoś zgromadzenia niezbędna do podjęcia wiążących decyzji.
W Sejmie RP kworum wynosi 50%wszystkich posłów.
LEWICA - zaliczamy do niej te siły polityczne, które głoszą hasło sprawiedliwości społecznej i uważają,
że państwo powinno podejmować czynne działania w celu ochrony interesów ludzi słabszych i biedniejszych (np. tworzyć rozbudowane programy socjalne, utrzymywać bezpłatną służbę zdrowia i edukację). W sferze wartości lewica opowiada się za świeckim modelem państwa, zasadami równości i tolerancji, ostro sprzeciwia się natomiast wszystkim formom dyskryminacji.
LIBERALIZM - styl politycznego myślenia, który uznaje wolność jednostki za wartość podstawową i dąży do takiego ukształtowania zasad życia politycznego i gospodarczego, które by tę wolność w jak najmniejszym stopniu ograniczały. Liberałowie opowiadają się za prawem każdego człowieka do samodzielnego kształtowania własnego życia i dążenia do na własny sposób zdefiniowanego szczęścia. Uważają, że rola państwa powinna się ograniczyć do pilnowania porządku i spokoju obywateli oraz zapewnienia ochrony praw jednostki, a przede wszystkim prawa własności. Współcześnie ruch liberalny jest podzielony: jedni liberałowie uważają za niezbędną aktywną rolę państwa, bo ich zdaniem tylko zwiększenie równości pozwoli wszystkim ludziom na rzeczywiste korzystanie z dobrodziejstw wolności, inni kategorycznie odrzucają interwencjonizm państwowy i koncepcję państwa opiekuńczego.
LOBBING - próby nieformalnego oddziaływania przez grupy interesu na decyzje władz różnych
szczebli. W Stanach Zjednoczonych lobbing stał się sformalizowaną praktyką polityczną, w Polsce przybiera on formy mniej zinstytucjonalizowane, np. prywatnych spotkań z parlamentarzystami, wysyłania
do nich listów i zbiorowych petycji.
MONARCHIA - kraj, w którym głową państwa jest monarcha (najczęściej dziedziczny król). W monarchii absolutnej król dysponuje pełnią władzy. We współczesnej monarchii konstytucyjnej (np. Wielka Brytania, Szwecja, Holandia) król pełni jedynie funkcje reprezentacyjne, natomiast władza pozostaje w rękach
rządu i parlamentu.
NACJONALIZM - postawa społeczno-polityczna zakładająca wyższość swojego narodu nad innymi i uznająca interesy narodowe za najważniejszą wartość. Skrajnego nacjonalistę, odczuwającego nienawiść wobec innych narodów, nazywamy szowinistą.
NARÓD - duża, niesformalizowana grupa społeczna, którą łączy tradycja, kultura, historia i która samą
siebie postrzega jako wspólnotę o jednej tożsamości. Członkowie narodu posługują się zwykle jednym
językiem i mają wspólne pochodzenie ¬warto jednak wiedzieć, że są narody, które mówią różnymi językami (Szwajcarzy) i których nie łączy wspólne pochodzenie (Amerykanie).
NATO (Sojusz Północnoatlantycki) - pakt militarny utworzony w 1949 r. przez Stany Zjednoczone, Kanadę i państwa Europy Zachodniej. Intencją założycieli było zwiększenie bezpieczeństwa państw członkowskich przez stworzenie jednolitego systemu obrony i powołanie wspólnego dowództwa wojsk Sojuszu. Uzasadnieniem tych poczynań była przede wszystkim agresywna postawa Związku Radzieckiego i jego satelitów. Po 1989r.wiele z państw dawnego obozu komunistycznego rozpoczęło starania o przyjęcie do NATO, które stało się najważniejszym gwarantem pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Polska, Czechy i Węgry zostały przyjęte do NATO w roku 1999.
NEGOCJACJE - sposób osiągania porozumienia przez strony o sprzecznych interesach. W negocjacjach strony dążą do znalezienia takiego rozwiązania konfliktu, które byłoby maksymalnie zadowalające dla wszystkich uczestników sporu. Osiągnięcie kompromisu jest uzależnione przede wszystkim od tego, czy strony są przekonane, że porozumienie przyniesie im więcej korzyści niż kontynuacja konfliktu.
NIEZAWISŁOŚĆ SĘDZIOWSKA - konstytucyjna zasada państwa prawa, zgodnie z którą sędzia, rozpatrując konkretną sprawę, podlega jedynie władzy konstytucji i obowiązującym ustawom, powinien być natomiast wolny od wszelkich nacisków ze strony przedstawicieli władzy.
OBYWATELSKIE NIEPOSŁUSZEŃSTWO - działania obywateli, które naruszają otwarcie normy prawne, po to, by zwrócić uwagę władz na niesprawiedliwość jakiegoś prawa i wymusić jego zmianę. Obywatelskie nieposłuszeństwo zakłada działanie bez użycia przemocy.
OBYWATELSTWO - stosunek prawny łączący jednostkę z państwem. Każde państwo ustala swoje zasady nabywania obywatelstwa ¬ obowiązują dwie podstawowe drogi uzyskiwania go: prawo ziemi (decyduje miejsce urodzenia) oraz prawo krwi (decyduje obywatelstwo rodziców). W Polsce stosuje się tę drugą zasadę, przy czym inne przypadki nabycia obywatelstwa określa ustawa. Obywatele danego państwa mają określone (zazwyczaj zapisane w konstytucji) prawa i obowiązki.
OPINIA PUBLICZNA - wyrażane publicznie poglądy obywateli dotyczące istotnych problemów społecznych i politycznych. Najczęściej za głos opinii publicznej uznajemy stanowisko zajmowane przez większość obywateli. Jeśli znaczące grupy obywateli mają odmienne poglądy w tej samej sprawie, mówimy, że opinia publiczna jest podzielona. Opinia publiczna ma w państwie demokratycznym wyjątkowo duże znaczenie i politycy muszą przy podejmowaniu decyzji zawsze brać ją pod uwagę.
OPOZYCJA - ugrupowania polityczne, które dążą do przejęcia władzy w państwie. Najistotniejszą rolę od- grywa opozycja parlamentarna, która może bezpośrednio wpływać na decyzje podejmowane przez parlament, a także kontrolować i oceniać pracę rządu i popierającej go koalicji, próbując równocześnie przekonać obywateli o wyższości własnych kompetencji i programu. Niekiedy mówi się także opozycji radykalnej, domagającej się zasadniczych zmian systemu politycznego, i o opozycji antysystemowej, która za dopuszczalne uważa dążenie do władzy metodami niedemokratycznymi (np. terroryzm polityczny).
ORDYNACJA WYBORCZA - ustawa określająca sposób przeprowadzenia wyborów (w tym zasad prowadzenia kampanii wyborczej) i obliczania ich wyników.
ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ) - organizacja międzynarodowa zrzeszająca większość państw z całego świata (obecnie liczy 187 członków). Utworzona została w1945r. na konferencji w San Francisco. Jej zasadniczym celem jest organizowanie współpracy międzynarodowej we wszystkich istotnych dziedzinach: pokoju i bezpie- czeństwa światowego, gospodarki, praw człowieka, kultury itp. Sześć głównych organów ONZ to: Zgro- madzenie Ogólne, do którego kompetencji należy podejmowanie najistotniejszych decyzji (tworzą je obra- dujący wspólnie przedstawiciele wszystkich krajów członkowskich), a także Sekretariat (kieruje bieżącą pracą ONZ ¬ na jego czele stoi sekretarz generalny), Rada Bezpieczeństwa (zajmuje się sprawami pokoju i bezpieczeństwa na świecie), Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Rada Społeczno-Gospodarcza i Rada Powiernicza (jej zadaniem jest administrowanie tzw. terytoriami powierniczymi ¬ obecnie jejdziałalność została zawieszona).
ORGANIZACJE (ang. non-governmental organizations: NGO's) - organizacje nie związane z żadną władzą państwową i nie korzystające z rządowej pomocy finansowej. Wiele z nich zajmuje się obroną praw człowieka w różnych krajach (Komitety Helsińskie), działaniami na rzecz uwolnie nia więźniów politycznych ( Amnesty International), pomocą humanitarną (Polska Akcja Humanitarna), inne ¬ działalnością oświatową (SpołeczneTowarzystwo Oświatowe) czy edukacją obywatelską (Centrum Edukacji Obywatelskiej).
PAŃSTWO - organizacja polityczna społeczeństwa, posiadająca suwerenną władzę i określone terytorium. Słowo suwerenność oznacza zwierzchnictwo, a suwerenny charakter władzy państwowej przejawia się w tym, iż jest ona najwyższą i niezależną od innych państw władzą na danym obszarze. Państwo działa w ramach stanowionego przez siebie prawa. Więź jednostki z państwem ma charakter sformalizowany i powstaje w wyniku nabycia obywatelstwa. Podstawową cechą państwa jest jego prawo do użycia w określonych sytuacjach przymusu( przemocy), np. w sytuacji, gdy ktoś naruszy normę prawa.
PARTIA POLITYCZNA - organizacja, której celem jest dążenie do zdobycia i wykonywania władzy państwowej, po to, aby móc zrealizować swój program polityczny. Partie rywalizują ze sobą w wyborach parlamentarnych i samorządowych. Sędziami "są zaś obywatele; to oni ostatecznie rozstrzygają, której z nich należy powierzyć sprawowanie rządów. Partia, która wygrała wybory ¬ samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami ¬ tworzy rząd, obsadza najważniejsze stanowiska i określa kierunki polityki w państwie.
PATRIOTYZM - postawa społeczno-polityczna oparta na miłości do swego kraju i jego tradycji przy równoczesnym poszanowaniu innych tradycji narodowych i kultur. Patriota czuje się odpowiedzialny za swój kraj i jest przywiązany do jego tradycji,ale jego uczucia nie wynikają z poczucia wyższości wobec innych narodów.
PODATKI - przymusowe płatności na rzecz państwa (niekiedy także na rzecz władzy lokalnej) pobierane od ogółu obywateli, jakiejś ich grupy, przedsiębiorstw itp. Podatki są podstawowym źródłem dochodów budżetu państwa. Rozróżniamy podatki pośrednie (gdy opodatkowana jest sprzedaż towarów) i bezpośrednie (gdy opodatkowany jest dochód). W Polsce najważniejszymi podatkami pośrednimi są podatek od wartości dodanej (VAT) i akcyza (podatek od sprzedaży towarów luksusowych ¬ alkoholu, papierosów czy paliw). Najważniejszym podatkiem bezpośrednim jest podatek dochodowy od osób fizycznych podstawą opodatkowania jest suma zarobionych przez daną osobę pieniędzy, pomniejszona o poniesione przez nią koszty uzyskania tego dochodu. Podatek zmniejszyć można także korzystając z ulg podatkowych, to znaczy możliwości odliczenia od podatku kwot przeznaczonych na jakiś konkretny, wskazany w ustawie cel. Ulgi podatkowe są jednym z instrumentów, za pomocą których państwo może wpływać na poczynania obywateli, np. ulga na budowę domów może przyczynić się do rozwoju budownictwa. Podobne możliwości daje państwu prawo ustalania różnych stawek podatku VAT, np. stawka podatku VAT w przypadku sprzedaży książekwynosi0%.
PODZIAŁ WŁADZ - powszechnie akceptowana w krajach demokracji konstytucyjnej zasada, zgodnie z którą władza państwowa nie powinna być skupiona w jednym ręku. Przekonanie o niebezpieczeństwie kryjącym się w koncentracji władzy doprowadziło do powstania koncepcji trójpodziału władz:na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, które powinny nawzajem równoważyć się i kontrolować.
POLITYKA - dziedzina życia społecznego związana ze sprawowaniem władzy. Różne grupy społeczne, partie polityczne organizacje dążą do realizacji swojej wizji państwa i zaspokojenia własnych interesów przez sprawowanie władzy politycznej albo zdobycie na nią wpływu. Tak rozumiana polityka jest sferą nieustannych sporów i konfliktów. Dobre funkcjonowanie państwa uzależnione jest jednak od tego, czy istnieją w nim sposoby rozstrzygania sporów i procedury podejmowania decyzji (w demokracji np. decyzje podejmowane są zgodnie z wolą większości) tak więc polityka może być także definiowana jako sztuka rozwiązywania konfliktów oraz podejmowania decyzji w ramach gry o władzę i procesu jej sprawowania.
POWIAT - jednostka podziału terytorialnego, obejmująca swym zasięgiem obszar kilku gmin. Powiat to także samorządowa wspólnota mieszkańców, która samodzielnie realizuje określone zadania publiczne.
Organami władzy powiatu są rada powiatu i zarząd, na którego czele stoi starosta.
PRAWA - prawa i wolności przysługujące każdej jednostce ludzkiej (np. prawo do życia, wolności i własności). Prawa te wynikają z przyrodzonej godności ludzkiej i są niezbywalne,
istnieją niezależnie od jakiejkolwiek władzy ¬władza nie może ich nikomu nadać czy odebrać. Jednym z podstawowych zadań państwa we współczesnej demokracji jest ochrona tych praw i wolności. Specjalnym rodzajem tych praw są prawa dziecka.
PRAWICA - zaliczamy do niej te siły polityczne, które uważają, że należy chronić i wspierać tradycyjne wartości, takie jak religia, tradycja, naród, rodzina. Prawica uważa, że w polityce zasadnicze znaczenie mają racja stanu i interes narodowy. Bywanie ufna wobec różnych działań integracyjnych i ponad narodowych jako stanowiących zagrożenie dla suwerenności państwa. W sferze gospodarczej prawica opowiada się za gospodarką wolnorynkową, obniżką podatków i ograniczeniem programów socjalnych. Obecnie często zdarza się, że partia jest prawicowa pod jednym względem, pod innym zaś centrowa bądź nawet lewicowa: może np. bronić tradycyjnych wartości, a równocześnie opowiadać się za silnym interwencjonizmem państwowym.
PRAWO - zbiór norm (reguł postępowania) stworzonych przez państwo i obowiązujących na jego terytorium. Podstawowym celem prawa stanowionego przez państwo jest regulacja stosunków społecznych. Obywatel nie przestrzegający prawa może zostać przez państwo ukarany.
PRAWO ADMINISTRACYJNE - zespół norm prawnych regulujących stosunki obywateli z organami administracji publicznej. Prawo administracyjne definiuje także strukturę administracji publicznej, wyznacza jej zadania i kompetencje oraz określa środki, jakie może ona wykorzystywać.
PRAWO CYWILNE - dziedzina prawa zajmująca się stosunkami między równoprawnymi osobami fizycznymi i prawnymi (reguluje między innymi sprawy własności, umowy sprzedaży, najmu, ubezpieczenia). W skład prawa cywilnego wchodzą: prawo rodzinne, handlowe, spadkowe, autorskie itp. Pod ochroną prawa cywilnego pozostają także dobra osobiste, takie jak dobre imię czy zdrowie.
PRAWO KARNE - zespół norm prawnych określających, jakie czyny uznawane są za przestępcze i jakie kary grożą za ich popełnienie. Sąd, stwierdzając winę oskarżonego, może wymierzyć mu karę pozbawienia lub ograniczenia wolności albo karę grzywny. Istnieją także kary dodatkowe ¬ np. pozbawienie praw publicznych na określony czas albo zakaz prowadzenia samochodu.
PREZYDENT - osoba stojąca na czele państwa, zwana też głową państwa. Prezydent symbolizuje jedność kraju i gwarantuje ciągłość władzy państwowej. Stanowi część władzy wykonawczej. Jego uprawnienia są odmienne w różnych państwach: w Niemczech prezydent jest słaby i wypełnia jedynie funkcje reprezentacyjne, cała realna władza pozostaje zaś w gestii rządu; w Polsce prezydent jest silniejszy, bo dysponuje wieloma realnymi uprawnieniami. We Francji jego władza ma większy zakres niż władza premiera.
PRODUKT KRAJOWY BRUTTO(PKB) - wartość rynkowa produkcji (dóbr i usług) wytworzonej w danym kraju w ciągu roku. Przy obliczaniu PKB bierze się pod uwagę wyłącznie produkcję finalną, tak aby uniknąć kilkakrotnego liczenia tej samej wartości. Nie uwzględnia się więc osobno wartości ziarna, mąki, pracy rolnika, młynarza i piekarza, lecz jedynie wartość finalnego produktu ¬ bochenka chleba¬ w której zawiera się już wartość materiałów i pracy zużytej do jego wytworzenia. PKB jest najważniejszym wskaźnikiem gospodarczego rozwoju. W porównaniach siły gospodarki różnych państw używa się często produktu krajowego brutto per capita ¬ jego wielkość otrzymuje się, dzieląc wartość PKB przez liczbę ludności kraju.
RADA EUROPY - utworzona w 1949 r. organizacja zrzeszająca wszystkie demokratyczne państwa europejskie. Za główny swój cel Rada Europy uważa organizowanie współpracy krajów przestrzegających zasad praworządności i działających na rzecz ochrony praw i wolności obywatelskich. Stałą siedzibą organizacji jest Strasburg. Polska została przyjęta do Rady Europy w 1991r.
RATYFIKACJA - wyrażenie przez odpowiedni organ władzy państwowej (prezydenta lub parlament) woli związania się jakąś umową międzynarodową. Nakłada to na państwo obowiązek dokonania zmian w prawie wewnętrznym, tak aby dostosować je do postanowień ratyfikowanej umowy międzynarodowej.
REDYSTRYBUCJA - powtórny podział dochodów dokonywany przez państwo w imię zasady równości, sprawiedliwości społecznej i przekonania o konieczności wspomagania najsłabszych i najbiedniejszych. Państwo, chcąc doprowadzić do bardziej równomiernego podziału dochodów, jako swoje narzędzie wykorzystuje najczęściej proporcjonalny podatek dochodowy o wzrastającej progresji (każdy człowiek płaci podatek w wysokości jakiegoś procentu ¬ np. 20% ¬ od osiągniętych przez siebie dochodów, jednak procent ten rośnie wraz ze wzrostem owych dochodów ¬ za 1997roknajbogatsi w Polsce płacą podatek w wysokości44%).W ramach działań redystrybucyjnych państwo organizuje i finansuje system opieki społecznej, wypłaca zasiłki dla bezrobotnych, ustala wysokość płacy minimalnej. Należy jednak pamiętać, że wraz ze zrównaniem dochodów słabnie motywacja najbogatszych i najbardziej przedsiębiorczych do prowadzenia działalności gospodarczej (po co mają się starać, skoro i tak ich pieniądze zostaną przekazane komuś innemu?) ¬ państwo prowadzące zbyt rozbudowaną działalność redystrybucyjną może doprowadzić do gospodarczego zastoju.
REFERENDUM - bezpośrednie głosowanie ogółu obywateli. W Polsce referendum ogólnokrajowe może być przeprowadzone w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, np. w sprawie zatwierdzenia lub odrzucenia projektu ustawy. Referendum wśród mieszkańców gminy zarządzić można w sprawie odwołania rady gminy, samoopodatkowania się mieszkańców na cele publiczne oraz w innych ważnych dla gminy kwestiach.
REPUBLIKA - res publica (łac.) znaczy rzecz ogółu".
Polskim odpowiednikiem republiki jest rzeczpospolita. Republika to takie państwo, które obywatele uważają za swoje wspólne dobro. Obywatel republiki ma zatem na celu nie tylko osobiste dobro, ale czuje się zobowiązany do działania na rzecz dobra wspólnego. Czasem spotykamy się z innym rozumieniem słowa republika ¬ jako takiej formy państwa, w którym głową państwa jest nie król ,lecz obieralny prezydent.
RYNEK - mechanizm umożliwiający nieustanną konfrontację konkurujących ze sobą sprzedawców oraz
nabywców różnych towarów i usług, którzy deklarują, co i za jaką cenę gotowi są sprzedawać bądź kupować. W efekcie gry rynkowej ustalane są ceny towarów, a pośrednio regulowana jest cała działalność gospodarcza. Terminu rynek" używa się zarówno w znaczeniu ogólnym ¬ oznacza on wtedy wszystkie transakcje kupna i sprzedaży razem wzięte ¬ jak i w odniesieniu do poszczególnych dziedzin gospodarczej wymiany (np. rynek złota, zboża, paliw).
RZADKOŚĆ DÓBR - brak równowagi między nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi możliwościami ich zaspokojenia. Sytuacja ta nie jest wyjątkiem, lecz regułą ¬ nawet w najbogatszym państwie nie można wytworzyć wszystkich dóbr i usług, których mogliby potrzebować jego obywatele.
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH(ombudsman) - organ powoływany do ochrony wolności i praw obywateli. Rzecznik działa w odpowiedzi na wnioski obywateli lub z własnej inicjatywy. Nie może on samodzielnie zmieniać decyzji innych władz, ma jednak prawo występować do różnych organów państwa (np. do Trybunału Konstytucyjnego), domagając się wnikliwego rozpatrzenia sprawy lub zmiany decyzji.
RZĄD - podstawowy organ władzy wykonawczej państwa. W jego skład wchodzą ministrowie, kierujący pracą różnych ministerstw (resortów) ¬ na przykład minister spraw zagranicznych, minister gospodarki, minister sprawiedliwości. Na czele rządu stoi premier, jego zadaniem jest kierowanie pracą całego gabinetu.
SAMORZĄD TERYTORIALNY - organizacja mieszkańców określonego rejonu, których łączą wspólne sprawy i interesy wynikające z bliskiego sąsiedztwa. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina.
SAMORZĄDNOŚĆ - zdolność grupy do samodzielnego i rozumnego kierowania swoimi sprawami. Samorządność dotyczyć może różnych grup¬ mieszkańców jakiegoś rejonu, grupy zawodowej (np. samorząd lekarski) czy uczniowskiej (samorząd klasy albo szkoły). Samorządność zakłada pewien zakres realnej władzy ¬ muszą istnieć sprawy, co do których samorząd może podejmować samodzielne, swobodne decyzje.
SKARGA KONSTYTUCYJNA - prawo każdego obywatela do zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności z konstytucją aktu prawnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji wydał decyzję, naruszającą zdaniem tego obywatela jego uprawnienia.
SOCJALIZM - styl myślenia politycznego, w którym za zasadniczy cel działań politycznych uważa się zmianę systemu społecznego i usunięcie nierówności między ludźmi przez uspołecznienie własności oraz sprawiedliwy podział dóbr i dochodów dokonywany przez państwo. Gospodarka w socjalizmie miała podlegać kontroli państwa i rozwijać się zgodnie z założeniami centralnego planowania (tzw. gospodarka centralnie sterowana). Najpotężniejszym nurtem, który uformował się wewnątrz ruchu socjalistycznego, był komunizm ¬ ideologia oparta na filozofii marksistowskiej i głosząca konieczność rewolucyjnego obalenia kapitalistycznego państwa. Rewolucje komunistyczne doprowadziły jednak nie do realizacji socjalistycznego ideału sprawiedliwego społeczeństwa równych ludzi, lecz do powstania państw totalitarnych. Współczesną, umiarkowaną postacią socjalizmu jest socjaldemokracja, która wyrzekła się idei rewolucji i dąży do realizacji swej koncepcji państwa opiekuńczego (promującego równość dzięki bardzo daleko idącemu systemowi redystrybucji dochodów) w ramach istniejących struktur i procedur państwa demokratycznego.
SPOŁECZEŃSTWO - duża społeczność (najczęściej państwowa), która żyje na określonym obszarze. Życie poszczególnych członków społeczeństwa toczy się głównie w jego ramach ¬ tu nawiązują oni kontakty z innymi ludźmi, uczą się języka, norm obyczajowych i moralnych, tutaj zaspokajają swoje potrzeby. Człowiek funkcjonuje w społeczeństwie za pośrednictwem różnych zbiorowości, takich jak kręgi towarzyskie czy sąsiedzkie, grupy, zbiorowości etniczne, terytorialne, klasy i warstwy społeczne.
SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE - taki rodzaj społeczeństwa, w którym występuje duża aktywność społeczna. Instytucjami społeczeństwa obywatelskiego są spontanicznie i dobrowolnie tworzone przez obywateli stowarzyszenia i organizacje. Nie muszą one być skonfliktowane z władzami państwowymi, działają jednak niezależnie od nich. Można powiedzieć, że społeczeństwo obywatelskie dotyczy wzajemnych stosunków obywateli, a nie ich relacji z władzą.
SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA - grupa ludzi zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo niewielkie terytorium (osiedle mieszkaniowe, parafia). W społeczności lokalnej silne jest poczucie więzi społecznej wynikające ze wspólnoty interesów i potrzeb oraz dużej liczby osobistych kontaktów tworzących ją mieszkańców.
STOWARZYSZENI - prawna forma zrzeszania się obywateli, którzy pragną wspólnie dążyć do osiągnięcia jakiegoś celu. Przynależność do stowarzyszeń ma charakter całkowicie dobrowolny. Cele stowarzyszenia i struktura jego władz muszą zostać zapisane w statucie i zaakceptowane przez sąd.
SPÓŁKA - porozumienie dwóch lub więcej osób za warte dla zrealizowania wspólnego ekonomicznego celu. Spółki dzielą się na cywilne i handlowe. Spółka cywilna nie posiada osobowości prawnej, jest jedynie umową wspólników, którzy decydują się wspólnie prowadzić działalność gospodarczą. Dochody uzyskane przez spółkę cywilną stają się wspólną własnością wspólników. Wspólna jest także odpowiedzialność za długi spółki ¬ wspólnicy odpowiadają nie tylko majątkiem spółki, ale także majątkami osobistymi. Najważniejszymi typami spółek handlowych są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne. W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (z o.o.) udziałowcy nie odpowiadają za długi prywatnym majątkiem (wyjątkiem są zobowiązania podatkowe spółki) ¬ granicę jej odpowiedzialności finansowej wyznacza kapitał zakładowy wniesiony przez wspólników. Spółka z o.o. posiada osobowość prawną¬ jej założenie wymaga dokonania przez sąd wpisu do rejestru handlowego. Spółka akcyjna gromadzi albo powiększa swój kapitał, sprzedając akcje. Kupujący akcje staje się właścicielem małej cząstki spółki, jednak nie ma żadnego wpływu na zarządzanie spółką (do tego potrzebny jest pakiet kontrolny akcji)¬ może za to liczyć na dywidendę, czyli wypłatę proporcjonalnej cząstki rocznego zysku spółki. Może też mieć nadzieję, że jeśli spółka okaże się dochodowym przedsięwzięciem, cena jej akcji wzrośnie i będzie je można z zyskiem sprzedać na giełdzie papierów wartościowych.
SUWERENNOŚĆ - zwierzchnictwo. Suwerenność państwa ma dwa aspekty: zewnętrzny i wewnętrzny. Suwerenność zewnętrzna oznacza niezależność państwa od władzy innych państw, suwerenność wewnętrzna wskazuje natomiast na to, że władza państwowa jest najwyższą władzą w danym kraju. Ponad suwerenną władzą państwową nie ma już nikogo, kto mógłby ją ograniczyć. Władza suwerenna może jednak dobrowolnie przyjąć na siebie pewne zobowiązania, rezygnując z części swej suwerenności (np. Polska, podpisując Europejską Konwencję Praw Człowieka, zgodziła się, by decyzje podejmowane przez polskich urzędników czy sądy mogły być zaskarżane do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu). Często używa się także wyrażenia suwerenność narodu, które wskazuje na to, że w demokracji prawdziwym zwierzchnikiem wszelkiej władzy i podmiotem polityki jest naród, czyli ogół obywateli.
SYSTEM PARLAMENTARNY - system polityczny, w którym rząd jest powoływany i odwoływany przez parlament. W systemie tym rząd jest ściśle podporządkowany parlamentowi, który na bieżąco kontroluje poczynania ministrów bądź nawet bezpośrednio narzuca im swoją wolę. Prezydent w systemie parlamentarnym nie odgrywa większej roli, wybierany jest przez parlament, a jego uprawnienia mają charakter formalny i honorowy. Odmianą systemu parlamentarnego jest system parlamentarno-gabinetowy, w którym rząd ma bardziej samodzielną pozycję i większe uprawnienia, w dalszym ciągu jednak jego istnienie uzależnione jest od poparcia większości parlamentarnej.
SYSTEM PARTYJNY - mechanizm rywalizacji bądź współpracy partii politycznych uczestniczących w walce o zdobycie władzy i jej utrzymanie. Sys temy partyjne najczęściej klasyfikuje się ze względu na liczbę partii obecnych na scenie politycznej w da nym kraju. Wyróżniamy zatem system wielopartyjny, w którym działa wiele silnych partii, a władzę najczęściej zdobywa koalicja kilku z nich, i system dwupartyjny, w którym o władzę konkurują jedynie dwie partie, a zwycięstwo jednej z nich w wyborach jest równoznaczne z samodzielnym sprawowaniem rządów. System jednopartyjny jest z demokratycznego punktu widzenia anomalią ¬ występuje w krajach totalitarnych, a czasem także autorytarnych.
SYSTEM PREZYDENCKI - system polityczny, w którym prezydent jest nie tylko głową państwa, ale pełni równocześnie funkcję premiera (tak dzieje się w Stanach Zjednoczonych). Prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych i dysponuje realną władzą. W systemie prezydenckim dochodzi do jednoznacznego rozdzielenia władzy u stawodawczej i wykonawczej: zadaniem parlamentu jest stanowienie prawa, jego wpływ na bieżące poczynania rządu jest natomiast bardzo ograniczony. Rząd odpowiada za swe działania przed prezydentem, a nie przed parlamentem. Gdy prezydent ma duże, realne uprawnienia, ale nie pełni funkcji szefa rządu, mówimy o systemie półprezydenckim ¬ obecnie występuje on we Francji i Rosji.
ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU (mass media) - zaliczane są do nich wszystkie sposoby przekazywania informacji na wielką skalę (przede wszystkim prasa, radio i telewizja). Odgrywają one ważną rolę społeczną i polityczną, zbierają bowiem i rozpowszechniają informacje dotyczące istotnych problemów życia politycznego, kształtują opinię publiczną i kontrolują poczynania organów władzy. O ich potędze najlepiej świadczy to, że często nazywa się je czwartą władzą".
TOTALITARYZ - ustrój państwa, które posiada pełną władzę nad życiem i działaniami swoich obywateli. W państwie totalitarnym działa i rządzi jedna dominująca partia, wszystkie dziedziny życia znajdują się pod kontrolą służb bezpieczeństwa, policji i wojska. Państwo jest właścicielem wszystkich środków masowego przekazu i wykorzystuje je do propagowania totalitarnej ideologii.
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJN - sąd powołany do badania zgodności ustaw i aktów prawnych niższej rangi (np. rozporządzeń rządowych). W nowej Konstytucji RP zapisano zasadę ostateczności orzeczeń Trybunału ¬ oznacza to, że ustawa uznana przez Trybunał za niezgodną z konstytucją musi zostać uchylona.
UNIA EUROPEJSKA - związek państw europejskich dążących do integracji (zjednoczenia), utworzony na mocy traktatu podpisanego w 1992r.w Maastricht. Unia Europejska jest zarówno unią polityczną (oznacza to ścisłą współpracę w dziedzinie bezpieczeństwa i polityki zagranicznej, spraw wewnętrznych i sprawiedliwości), jak i ekonomiczno-monetarną (zniesienie wewnętrznych barier handlowych i wprowadzenie wspólnej waluty). Wszyscy obywatele państw- sygnatariuszy traktatu z Maastricht otrzymali obywatelstwo Unii Europejskiej, dające między innymi prawo swobodnego poruszania się, osiedlania, zatrudnienia i prowadzenia interesów we wszystkich krajach członkowskich Unii. Polska prowadzi obecnie negocjacje w sprawie warunków swojego przystąpienia do Unii.
USTAWA - akt prawny uchwalany wyłącznie przez parlament stanowiący władzę ustawodawczą. W hierarchii aktów prawnych zajmuje drugie miejsce konstytucji ¬ oznacza to, że parlament może na drodze ustawowej regulować wszystkie sprawy zgodnie ze swoją wolą, jednak uregulowania te nie mogą być sprzeczne z konstytucją. Ustawy po uchwaleniu i opublikowaniu stają się obowiązującym prawem, którego wykonywanie jest powinnością przede wszystkim rządu i całej administracji publicznej.
WIĘŹ SPOŁECZNA - wszelkie stosunki, podobieństwa i zależności łączące członków zbiorowości. Istnienie różnych rodzajów więzi społecznych umożliwia wyodrębnianie grup społecznych i wspólnot, z których każdej odpowiada inny rodzaj więzi (np. więź rodzinna, więź narodowa itp.). Więź społeczna łączy ludzi ze sobą, jest podstawą poczucia przynależności do grupy oraz gotowości do współdziałania i wywiązywania się ze swych obowiązków.
WŁADZA SĄDOWNICZA - stoi na straży sprawiedliwości. Sądy rozstrzygają spory (prawo cywilne) i wymierzają kary za popełnione przestępstwa (prawo karne). Sędziowie, aby mogli wypełnić dobrze swoje zadania, muszą być niezawiśli, to znaczy być wolni od nacisków i wydawać orzeczenia, kierując się jedynie obowiązującym prawem i własnym sumieniem. Specjalne znaczenie w systemie władz państwa odgrywają Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu, który sprawdza, czy sprawujący władzę nie naruszyli prawa.
WŁADZA USTAWODAWCZA(legislatywa) - jedna z centralnych władz państwa, której zadaniem jest stanowienie prawa w formie pisemnych ustaw. W demokracji współczesnej władza ustawodawcza należy do parlamentu (jedno- lub dwuizbowego), wybieranego przez ogół obywateli w wyborach powszechnych. Do uprawnień władzy ustawodawczej w Polsce należy także kontrola nad finansami państwa (uchwalanie budżetu) i pracą rządu (wotum nieufności).
WŁADZA WYKONAWCZA (egzekutywa) - jedna z centralnych władz państwa, której zadaniem jest wykonywanie ustaw i bieżące zarządzanie s prawami państwowymi. W Europie władza wykonawcza należy najczęściej zarówno do prezydenta, jak i do rządu. Możliwe jest także inne rozwiązanie: w Sta nach Zjednoczonych głowa państwa jest zaraze szefem rządu.
WŁADZE GMINY - najważniejszą rolę w gminie odgrywa rada gminy, organ władzy pochodzący z wyborów, w których uczestniczyć mogą wszyscy dorośli mieszkańcy gminy. Rada gminy jest władzą stanowiącą (uchwałodawczą), która podejmuje najistotniejsze decyzje (np. plany zagospodarowania terenu i rozwoju gminy, decyzje finansowe). Zarząd gminy, powoływany przez radę, jest organem władzy wykonawczej i ma za zadanie wprowadzanie w życie uchwał rady gminy. Na czele zarządu stoi¬ zależnie od wielkości gminy ¬ wójt, burmistrz albo prezydent miasta.
WSPÓLNOTA - grupa społeczna, której członków łączą silne i trwałe więzi emocjonalne. Podstawą więzi wspólnotowej są najczęściej wspólną historia, tradycje, obyczaje bądź wartości. Z przynależnością do wspólnoty wiąże się zwykle poczucie odpowiedzialności za nią i obowiązek pomagania jej członkom.
WYBORY - metoda wyłaniania przedstawicieli społeczeństwa (np. parlamentarzystów) lub kandydatów na urzędy publiczne (np. prezydent miasta). Szczególnym rodzajem wyborów są wybory powszechne, w których mogą wziąć udział wszyscy obywatele.
W państwie demokratycznym mówi się czasem o wyborach pięcioprzymiotnikowych", gdyż są one powszechne, tajne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne. W Polsce wybory parlamentarne i samorządowe odbywają się co cztery lata, a prezydenckie co pięć lat.
ZBIOROWOŚĆ - grupa ludzi, których łączy chwilowa, nietrwała więź społeczna wynikając a najczęściej z faktu wspólnego przebywania w jakimś miejscu (można więc na przykład mówić o zbiorowości plażowiczów). Czasem pojęcia zbiorowości używa się także w innym sensie ¬ określając tym mianem ludzi, którzy mają pewne wspólne cechy, na przykład wykonują ten sam zawód.
ZWIĄZEK ZAWODOWY - organizacja zrzeszająca pracowników, stawiająca sobie za cel ochronę ich interesów. W negocjacjach z pracodawcami związki zawodowe starają się zapewnić swoim członkom jak najlepsze warunki pracy i jak najwyższe płace. Ostatecznym środkiem nacisku, jaki mogą zastosować, aby wymusić spełnienie swych postulatów, jest strajk, to znaczy przerwanie pracy i wstrzymanie produkcji.
ZYSK - dochód uzyskany w wyniku działalności gospodarczej, pomniejszony o koszty poniesione w trakcie jej prowadzenia. Jeśli koszty są wyższe ni
12