Publikacje nauczycieli

› awans zawodowy › publikacje nauczycieli › autorzy › kontakt

Maria Juroszek,   Szkoła Podstawowa nr 1 w Jaworzynce
Style wychowania
Funkcje wychowawcze spełniane przez rodzinę zostają realizowane w rozmaity sposób, każdą rodzinę cechuje też określony styl wychowania, decydujący o ilości i jakości oddziaływań na psychikę dziecka. Używa się terminu „styl”, nie zaś - jak często spotyka się w literaturze przedmiotu - „system” lub „metody” wychowania. W procesie wychowania naturalnego, jakie zachodzi w rodzinie, nie można często odnaleźć cech, które pozwoliłyby ująć oddziaływanie wychowawcze w jakiś system. Styl wychowania charakterystyczny dla danej rodziny jest jakby wypadkową sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny. W rodzinach małych, dwupokoleniowych, o stylu tym decydują przede wszystkim rodzice, gdyż oni właśnie sprawują funkcje wychowawcze. Na styl wychowania wpływają wówczas poglądy rodziców na to, jak dziecko powinno być wychowywane, jak należy wpływać na nie w różnych okresach jego życia oraz do czego zmierzają różne formy i środki kierowania jego postępowaniem. Poglądy te bywają mniej lub bardziej skrystalizowane i opierają się przeważnie na własnych doświadczeniach rodziców, wyniesionych z ich rodzin macierzystych, oraz na obserwacjach różnych sposobów rozwiązywania problemów wychowawczych w życiu codziennym przez innych ludzi. Ze względu na to, kto kieruje czynnościami rodziny, M. Przetacznikowa wyodrębnia cztery typy rodzin: najwyższym autorytetem w rodzinie jest ojciec i on sprawuje przede wszystkim funkcje kontroli; funkcje te przypadają matce, obdarzonej z tej racji wysokim autorytetem; zachodzi równowaga między mężem, a żoną w zakresie władzy i kontroli w rodzinie; rodzina wybiera drogę pośrednią między równowagą a dominacją męża lub żony. Zdarza się, że małżonkowie nie dochodzą do porozumienia w sprawach wychowania dzieci. Prowadzi to do stylu wychowania niejednolitego: rodzice stawiają dzieciom różne, niekiedy przeciwstawne wymagania, inaczej je oceniają, za to samo zachowanie stosują odmienny układ kar i nagród. Takie postępowanie ma ujemne konsekwencje dla rozwoju osobowości dziecka: brak jednolitego stylu wychowania w rodzinie może wywołać u niego zachwianie równowagi emocjonalnej, objawy nadpobudliwości lub zahamowania psychoruchowego, poczucie zagrożenia i lęki. Aby przystosować się do trudnej sytuacji, dziecko ucieka się też często do kłamstwa lub pochlebstwa albo uczy się wykorzystywać różnice zdań między rodzicami na swoją korzyść. Niejednolitość wymagań oraz sposobów oceny i kontroli zachowania się dziecka może cechować postępowanie każdego z rodziców albo jednego z nich: ojca lub matki. Styl wychowania w rodzinie jest wówczas niekonsekwentny - charakteryzuje go zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko. Wychowanie niekonsekwentne wiąże się z brakiem sprecyzowanych zasad postępowania wobec dziecka i swoistą biernością pedagogiczną matki i ojca. Wychowanie doraźne, wyłącznie od okazji do okazji i to za pomocą przypadkowych, często niewłaściwych metod, prowadzi do tego iż dziecko traci szacunek dla rodziców, którzy przestają być dla niego autorytetem, lecz także czuje się osamotnione i bezradne nie znajdując stałego oparcia, życzliwej pomocy u najbliższych osób. U niektórych dzieci doprowadza to do poczucia niepewności siebie maskowanej agresywnymi formami zachowania się. Najlepiej poznana i dokładnie opisane w literaturze psychologicznej i pedagogicznej są style wychowania: autokratyczny, zwany autorytatywnym i demokratyczny. Autokratyczny styl wychowania przeważał w rodzinach patriarchalnych, ma on więc charakter, ma on więc charakter konserwatywny i jest oparty na tym rodzaju autorytetu, który został nazwany autorytetem przemocy lub pedantyzmu. Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się wszelkim poleceniom i nakazom rodziców a zwłaszcza ojca. Decyzje w sprawach rodziny i dzieci podejmują rodzice lub jedno z nich, będące nosicielem autorytetu - bez porozumienia z innymi członkami rodziny, nie pytając ich o zgodę ani nie uzasadniając swych poczynań i postępowania. Wyjaśnień udzielają rodzice dzieciom wówczas, gdy uważają to za stosowne. W rodzinie autokratycznej dziecko zna jednak swe prawa i obowiązki, wie dobrze, czego mu nie wolno czynić a na co może sobie pozwolić. Kary, nagrody i inne stopnie wychowawcze stosuje się konsekwentnie i dziecko zdaje sobie sprawę, że nie ma od nich żadnego odwołania. Wie też, że rodzice kontrolują jego postępowanie i żadne wykroczenie nie ujdzie ich uwadze. Istnieją różne odmiany autokratycznego stylu wychowania: od surowego nadzoru, ostrych środków represji i stawiania wymagań przekraczających nieraz możliwości dziecka, do racjonalnego ograniczania jego swobody, stawiania przed dzieckiem zadań i wymagań dostosowanych do jego cech indywidualnych i rozwojowych. Autokratyczny styl wychowania, zwłaszcza w jego postaci skrajnej, nie sprzyja na ogół osiąganiu pozytywnych efektów w dziedzinie kształtowania osobowości dziecka. Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego posłuszeństwa, a darzące rodziców uczuciem przejmują często ich wzorce postępowania, zachowują się despotycznie i okrutnie wobec młodszych lub słabszych kolegów, na których mogą wywierać presję. Inne są zastraszone i uległe, niezdolne do samodzielnego działania i myślenia, przywykłe tylko do wykonywania rozkazów i poleceń z zewnątrz. Jeszcze inne buntują się przeciw ustawicznemu przymusowi i stają się agresywne w sposób jawny lub ukryty, bądź też stawiają bierny opór otoczeniu, przyswajają normy zachowania w sposób powierzchowny, bez zrozumienia, co utrudnia ich internalizację i przekształcenie wewnętrzne zasady i wzorce postępowania. Za najbardziej korzystny dla rozwoju osobowości dziecka uważa się zwykle demokratyczny styl wychowania. Istotną jego cechą jest dopuszczanie dziecka do współudziału w życiu rodziny. Dziecko wraz z rodzicami i innymi członkami rodziny omawia i dyskutuje rozmaite sprawy codzienne, planuje i organizuje sposób spędzania wolnego czasu, rozrywki czy wakacje, zastanawia się, jak rozwiązać kłopotliwe problemy, wypowiada swoje zdanie i przyczynia się do podjęcia określonej decyzji, uczy się także liczyć ze zdaniem innych i ich interesami oraz współdziałać z rodzicami czy rodzeństwem przy każdej okazji i udzielać im pomocy w razie potrzeby. Daje to pole do rozwijania własnej inicjatywy oraz kształci postawy pro społeczne. Dziecko zna zakres swoich obowiązków i zadań, nie zostały mu one jednak narzucone, lecz dobrowolnie je przyjęło, czasami z własnej chęci, a niekiedy dlatego, że wyjaśniono mu sens i konieczność podjęcia się ich dla dobra całej rodziny. Więź emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, przeważają zdecydowanie uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość. Od autentycznie demokratycznego stylu wychowania, stymulującego rozwój społeczno - moralny i uczuciowy dziecka, trzeba odróżnić pozory demokracji we wzajemnym układzie stosunków rodzinnych. Formalno- demokratyczne kierowanie sprawami rodziny polega na tym, że dziecko zostaje wprawdzie dopuszczone do udziału w nich, lecz rodzice nie liczą się faktycznie z jego zdaniem i sami o wszystkim decydują, pozostawiając mu swobodę jedynie w drobiazgach. Tego rodzaju taktyka prowadzi dość szybko do wytworzenia się atmosfery zakłamania i nieszczerości. Zdarza się też, że dziecko buntuje się przeciw pozornej swobodzie, domagając się faktycznych praw, jakie mu w rodzinie przyrzeczono. Dochodzi wówczas do zachowań opornych i agresywnych i do zerwania pozytywnej więzi emocjonalnej z rodzicami. Oprócz opisanych stylów wychowania w rodzinie, z których dwa - autokratyczny i demokratyczny - wydają się najważniejsze i najbardziej typowe, należy wspomnieć jeszcze o stylu liberalnym, również dość często obserwowanych we współczesnych rodzinach małych. Styl liberalny przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. Różni się jednak zasadniczo tym, że takie postępowanie z dzieckiem jest w pełni świadome i zamierzone, rodzice przyjmują słuszne w ich mniemaniu założenie, że dziecku należy pozostawić całkowitą swobodę, nie trzeba hamować jego aktywności i spontanicznego rozwoju, wystarczy stworzyć mu odpowiednie warunki do zabawy, a potem do nauki, zaspokoić potrzeby materialne i uczuciowe, tj. otoczyć dziecko czułością i miłością a zainteresowanie jego sprawami okazywać wtedy, gdy samo tego zażąda. Interwencja w zachowanie się dziecka przy przyjęciu przez rodziców liberalnego stylu wychowania następuje tylko w wyjątkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszania norm społecznych. Nawet wtedy restrykcje są słabe i łagodne, a rodzice usprawiedliwiają przed otoczeniem postępowanie dziecka tym, że nie dorosło ono jeszcze do zrozumienia istoty swego czynu i jego konsekwencji. Wpajanie norm i zasad moralnych zaczyna się w tym stylu wychowania późno, opóźniony jest także proces socjalizacji dziecka. Przywykłe do tego, że rodzice zaspokajają niemal wszystkie jego zachcianki i niczego mu nie zabraniają, dziecko niełatwo wyzbywa się swego egocentryzmu i z trudem przystosowuje się do grupy rówieśniczej. Scharakteryzowane główne style wychowania w rodzinie przeważnie nie występują w rzeczywistości w postaci czystej, jeden z nich jednak zwykle dominuje, wpływając na swoistą atmosferę życia rodzinnego. Ponadto trzeba pamiętać o tym, że jakkolwiek styl wychowania w rodzinie jest ważnym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka, nie jest to czynnik jedyny. Dopiero w powiązaniu z postawami rodziców wobec dzieci, z emocjonalną więzią łączącą członków rodziny i z ogólną atmosferą w niej panującą, czynnik ten nabiera właściwego znaczenia. Bibliografia Przetacznikowa M., Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza. Początek formularza Dół formularza Tej samej Autorki: Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze
Publikacja dodana do Archiwum Internetowego Serwisu Oświatowego AWANS.NET 25 stycznia 2005 r.	do góry

Copyright © 2005 AWANS.NET

---