Wielość specjalizacji nauczycielskich uniemożliwiają wyczerpujący opis kompetencji potrzebnych do pracy pedagoga. Opis ten zawsze jest nie pełny, tzn. wybiórczy - odnoszący się tylko do wybranych kompetencji i złożeniowy - prowadzony wedle jakiejś koncepcji ludzkiego doświadczenia, które przesądza o tym, jakie w ogóle kompetencje wyodrębniamy, jakie bierzemy do opisu, uznając za podstawowe i za pomocą jakich kategorii je opiszemy.
I tu R. Kwaśnica wyróżnia dwa rodzaje wiedzy:
wiedza praktyczno- moralna to doświadczenie, które nabywamy w praktyce komunikacyjnej w trojaki sposób; z niego czerpiemy wizje świata, dzięki czemu rozumiemy świat i siebie samych, potrafimy odróżnić to co dla nas ma znaczenie od tego co nie jest przez nas akceptowane;
wiedza ta określa reguły i dostarcza zasad moralnych ustalających nasz stosunek do siebie i do innych ludzi, normuje nasze postępowanie; wiedza to umożliwia nam dialogowe porozumiewanie się z innymi ludźmi. Wiedz ta dzięki temu jest ciągle poddawana krytyce i rewizji (przestrzeganie zasad etyki mowy).
wiedza techniczna to doświadczenie ukazujące świat (rzeczy, innych ludzi, nas samych), jako przedmiot naszych sprawczych oddziaływań. Wiedza ta okazuje się użyteczna w trojaki sposób:
wskazuje cele, które należy osiągnąć (cele rozumiane są przez tę wiedzę w sposób techniczny - jako zamierzone skutki działania). Dostarcza wiadomości o metodach rozumianych, jako sprawdzone i powtarzalne sposobu osiągania celów. Określa środki i warunki, od których zależy możliwość skutecznego posługiwania się nimi.
Stosownie do rodzajów wiedzy możemy wyróżnić dwa rodzaje kompetencji:
Kompetencje praktyczno - moralne. W skład tych kompetencji wchodzą:
kompetencje interpretacyjne - to zdolność rozumnego odnoszenia się do świata ( do innych ludzi, siebie, do rzeczy, w aktach samorefleksji), stałej interpretacji rzeczywistości, ale nie jako przedmiotu sprawczych oddziaływań, które trzeba technicznie opanować.
kompetencje moralne - to zdolność prowadzenia refleksji moralnej- namysłu nad moralną zdolnością własnych zachowań ( autorefleksja)- jak powinienem postępować?, jaki powinienem być?, by nie być w sprzeczności z samym sobą, a z drugiej strony by nie ograniczać wyboru innym ludziom.
kompetencje komunikacyjne - to zdolność bycia w dialogu z samym sobą i innymi. Jest to rozmowa z innymi przełamująca anonimowość wypowiedzi, będąca próbą rozumienia siebie i tego co nas wspólnie ogarnia ( poszukiwanie sensu ludzkiej egzystencji i świata). W strukturę tych kompetencji wchodzą:
zdolność do krytyki, przesłanek cudzych i własnych poglądów, przekonań i zachowań;
zdolność empatycznego rozumienia i bezwarunkowa akceptacja drugiej osoby;
postaw niedyrektywna, nakazująca przedstawić własny punkt widzenia jako ofertę myślową, a nie jako gotową i zamkniętą, jedną z możliwych odpowiedzi.
Kompetencje techniczne, do których należą kompetencje:
postulacyjne ( postulować - wskazywać pożądany stan rzeczy) - umiejętność opowiadania się za instrumentalnie pojętymi celami, umiejętność identyfikowania się z nimi
metodyczne - to umiejętność działania według reguł określających optymalny porządek działania. Treścią reguł jest przepis mówiący co i w jaki sposób, w jakiej kolejności należy wykonać, aby osiągnąć skuteczność działania.
realizacyjne - to umiejętność doboru środków i tworzenie warunków sprzyjających realizacji celów ( w dydaktyce np. w trakcie opracowania programu nauczania, organizowania czasu uczestników procesu dydaktycznego w taki sposób, aby zapewnić skuteczność działania.
Każdy z nas ma kompetencje pierwszego i drugiego typu, z tą różnicą, że mogą one być różnie rozbudowane i powiązane ze sobą. Najczęściej za kompetencje zawodowe uznawane są kompetencje techniczne, a praktyczno- moralne jako kompetencje osobowe. Pierwsze należą do kształcenia zawodowego, drugie do doświadczenia prywatnego. W przypadku nauczyciela kompetencje jedne i drugie trzeba uznać za zawodowe. Pozycję nadrzędną wg Kwaśnicy zajmują kompetencje praktyczno- moralne. Kompetencje praktyczno- moralne i kompetencje techniczne pozostają ze sobą w ścisłym związku. Kompetencji moralnych nie można przekazywać w taki sam sposób jak kompetencje techniczne.
Kompetencje praktyczno- moralne wymagają zupełnie innej pedagogiki niż kompetencje techniczne - radykalnej zmiany komunikowania się z nauczycielem czy kandydatem na nauczyciela. Jedynie pedagogika krytyczno- hermeneutyczna podejmuje pytania właściwe dla dialogu.
Kompetencje jakie powinien mieć nauczyciel według nas:
Kompetencje praktyczno- moralne
Wszechstronność - obiektywność
Przekazywanie rzeczywistego świata
Przekazywanie zasad moralnych (kształtowanie postaw społecznie pożądanych)
Umiejętność słuchania ze zrozumieniem
Posiadanie wiedzy
Cierpliwy, sprawiedliwy, opanowany, spontaniczny, tolerancyjny, empatyczny, z wyobraźnią, konsekwentny, twórczy
Otwarty dla ucznia
Kultura osobista
Mający dobro ucznia na uwadze
Współpraca środowiskowa ucznia i nauczyciela
Autorytet dla ucznia
Nauczyciel z powołania
Kompetencje techniczne
Przekazywanie wiedzy
Realizacja celów
Łączenie teorii z praktyką
Aktualizacja wiedzy
Wykształcony
Systematyczność, planowość, zorganizowanie
Utrzymujący odpowiednią atmosferę
Specjalista w swojej dziedzinie
Dobry organizator
Potrafiący udzielać wsparcia i rady dla wychowanka
Odpowiednio dobierający metody
Koncepcja (idea) lifelong i learing ( całożyciowe uczenie się).
Podkreśla się w niej potrzebę przygotowania i zachęcania wszystkich dzieci do nauki przez całe życie już od wczesnego wieku. Koncepcja ta ukierunkowuje działania w ten sposób, by zapewnić odpowiednie możliwości wszystkim ( osobą dorosłym, pracującym, bezrobotnym, osobą, które muszą się przekwalifikować lub podnieść swoje kwalifikacje). Kształcenie odbywa się w trzech formach:
formalne (instytucjonalne)
nieformalne (kursy)
intencjonalne (środowisko).
Cele tego kształcenia:
aby edukacja przekazywała nowe podstawowe umiejętności dla wszystkich (techniczne umiejętności komunikowania się w językach obcych, umiejętności interpersonalne)
zwiększenie inwestycji w zasoby ludzkie (uczeń, student, pracownik, itd..)
innowacyjne metody nauczania i uczenia się (strategie multimedialne, krytyczne, samodzielne rozwiązywanie problemów)
aby wartościować efekty uczenia się (akredytacje uczelni wyższych, certyfikaty, uznanie wykształcenia)
przewartościowanie w dziedzinie orientacji i poradnictwa zawodowego
uczenie się bliżej domu.
1.Cele kształcenia w szkole współczesnej.
Cele opisują zmiany jakie chcemy uzyskać w uczniach. Opisują zamierzone i zaplanowane właściwości uczniów.
1.Sposoby formułowania celów.
a)ogólne - wskazujące kierunki dążenia (ideały) Zalety: są bogate znaczeniowo, akcentują ważne wartości społeczne, są perswazyjne, zwięzłe (w tym sensie, że niewiele słów ogarnia szeroką dziedzinę). Wady: wieloznaczność, nieokreśloność, założenia idealizujące, deklaratywność (sformułowanie dobrze brzmi dzięki przymiotnikom jak indywidualny, trwały, itp.), niejasny adresat.
b)operacyjne - konkretne, wymierne, zakładane efekty pracy wychowawczej. Stanowią opis wyników, które mają być uzyskane. Opis powinien być na tyle dokładny aby możliwe było sprawdzenie wyników. Zalety: są jednoznaczne, wskazują sposób zademonstrowania iż cel został osiągnięty, odnoszą się wprost do ucznia, mobilizuje ucznia i nauczyciela. Wady: względne ubóstwo znaczenia, rozłączenie poznania i motywacji, poszatkowanie przedmiotu, pracochłonność.
2.Taksonomia celów kształcenia - zespół zasad porządkujących cele dydaktyczne. Najbardziej popularną taksonomię celów kształcenia opracował zespół amerykańskich psychologów pod kierownictwem B.S. Blooma. Obejmuje ona trzy dziedziny: poznawczą, emocjonalną i praktyczną, a w ich obrębie wiele szczegółowych celów.
Hierarchiczność taksonomii polega na tym, że wyższe kategorie mieszczą w sobie kategorie niższe, a więc osiągnięcie celu wyższego mówi nam, że cel niższy został także osiągnięty.
3.Operacjonalizacja celów.
Jest to zamiana celu ogólnego na równoważny zbiór celów operacyjnych. Aby realizacja celów ogólnych nie “zawisła w próżni” trzeba je sprecyzować, uszczegółowić, skonkretyzować. Operacjonalizacji powinni dokonywać nauczyciele choć jest to trudne ponieważ wymaga dobrej znajomości zewnętrznych i wewnętrznych warunków kształcenia. Potrzebna do tego jest także precyzja językowa i wyobraźnia. Ponadto brak nauczycielom przygotowania do takich działań.
2.Treści kształcenia.
Pojęcie treści - dla realizacji celów dydaktyczno wychowawczych konieczna jest odpowiednia treść kształcenia, składa się na nią całokształt podstawowych wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, techniki, kultury, sztuki, oraz praktyki społecznej, przewidziany do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole.
Autorem pierwszej próby zbudowania teorii planów i programów nauki szkolnej był niemiecki pedagog G.Kerschensteiner ( początek naszego stulecia). Jego zdaniem teoria powinna ustalać:
- optymalną liczbę przedmiotów oraz ich rozkład w pełnym cyklu nauczania w szkole określonego typu i szczebla;
- łączny wymiar godzin nauczania dla każdego przedmiotów w pełnym cyku nauki w szkole danego typu i szczebla, a także w skali roku i tygodnia;
- kryteria doboru treści nauczania dla objętych programem przedmiotów;
- optymalny układ tematów i podtematów w obrębie każdego przedmiotu;
- wzajemne związki poszczególnych przedmiotów ( oraz ich składników).
Uważał on, że należy co pewien czas je modyfikować, ponieważ zmieniają się warunki.
Cele kształcenia ogólnego, zawodowego i politechnicznego - aby móc ściśle sprecyzować zadania dydaktyczne i wychowawcze szkoły a tym samym ułatwić dobór treści kształcenia należy skonkretyzować cele wychowania i nadać im operatywny charakter. Próbę takiej konkretyzacji podjął m.in. J. Szczepański i podzielił całokształt życia społeczeństwa na następujące zakresy: (wymagania społeczne, zawodowe i kulturowe)
działalność polityczna - uczniowie powinni zdobyć podstawy wiedzy, która:
- przygotuje do udziału w rządzeniu państwem
- umożliwi im jako robotnikom, rolnikom, inteligentom pracującym, itp. skuteczne wykonywanie określonych zadań
polityka ludnościowa
- przygotowanie do życia w rodzinie
- planowanie rodziny
- wychowywanie dzieci
- współpraca z placówkami opiekuńczo-wychowawczymi
działalność gospodarcza
- zapewnić wykształcenie zawodowe
- zapewnić wysoki poziom kultury technicznej
- ukształtować postawy racjonalizatorskie
- wyrobić poczucie odpowiedzialności za efekty wykonywanej pracy
działalność kulturalna
- tworzenie warunków umożliwiających poznawanie dóbr kultury
W każdej z wyżej wymienionych dziedzin uczniowie poza opanowaniem odpowiednich treści rozwijają swoje cechy osobowościowe: silna wola, odpowiedzialność, wrażliwość. Ponadto wychowankowie rozwijają swoje aspiracje i wdrażają się do samokształcenia. Jak stąd wynika cele i treści kształcenia w dużym stopniu zależą od potrzeb społecznych.
Cele wychowania i kształcenia.
Cele wychowania
Przygotowanie dzieci i młodzieży do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym.
Przygotowanie uczniów do pracy zawodowej.
Przygotowanie młodego pokolenia do czynnego udziału w życiu kulturalnym.
Zapewnienie dzieciom i młodzieży wszechstronnego rozwoju intelektualnego, moralnego, fizycznego i estetycznego.
Cele kształcenia
Zaznajomienie dzieci i młodzieży z podstawami usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i kulturze.
Rozwinięcie zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów.
Kształtowanie u młodego pokolenia podstaw akceptowanego społecznie systemu wartości i związanych z nim postaw.
Wdrażanie dzieci i młodzieży do systematycznego kształcenia.
Zaznajomienie uczniów z naukowymi podstawami produkcji oraz wyrobienie u nich umiejętności posługiwania się najprostszymi narzędziami pracy.
Czynniki wpływające na dobór treści do programów szkolnych.
- szybki przyrost informacji (w związku z tym istnieje niebezpieczeństwo starzenia się programów, aby temu zapobiec trzeba weryfikować programy co umożliwia zastąpienie treści nieaktualnych aktualnymi)
- czynnik psychologiczny (mówiąc najogólniej chodzi o dostosowanie treści do możliwości uczniów do ich poziomu rozwoju psychofizycznego - wyróżniamy następujące okresy: młodszy wiek szkolny (6-11 lat), wiek dorastania (12-15 lat), wiek wczesnej młodości (15-18 lat))
- czynnik dydaktyczny - wynikający z konieczności przestrzegania postulatów systematyczności i korelacji:
a)systematycznym nazywamy układ treści wykazujący zgodność z logiką wewnętrzną danej gałęzi wiedzy
b)korelacja - polega na eksponowaniu związków zachodzących między poszczególnymi przedmiotami szkolnymi.
Zgodnie z postulatami systematyczności i korelacji wyróżniamy obecnie układy treści nauczania:
a)liniowy - układ, w którym poszczególne partie materiału tworzą ciąg ściśle ze sobą powiązanych ogniw, realizowanych zazwyczaj tylko jeden raz w ciągu okresu nauki szkolnej;
b)koncentryczny - jest wtedy, gdy te same treści powtarza się co pewien czas, rozszerzając stopniowo ich zakres, wzbogacając o nowe składniki oraz pogłębiając omawiane związki i zależności;
c)spiralny - układ, którego cechą jest to, że nie traci się z pola widzenia problemu wyjściowego, a stopniowo wzbogaca się zakres informacji go dotyczących oraz pogłębia jego treść.
c)czynnik naukowy (dostosowanie treści do kryteriów nauki)
Teoria doboru treści kształcenia.
materializm dydaktyczny (encyklopedyzm) - tw. F. W. Doerpfeld. Zwolennicy tej teorii uważali, że trzeba uczniom przekazać jak największą ilość materiału z możliwie różnych dziedzin nauki. Encyklopedyści sądzą, że proporcjonalnie do opanowanego materiału kształtować się będzie stopień zrozumienia określonego fragmentu rzeczywistości odzwierciedlonej za pomocą tego materiału. Wady: Brak korelacji między programami nauczania, programy obejmują obszerny materiał, wykazują przeładowanie wiadomościami, realizacja takiego programu zmusza do pośpiechu, praca uczniów jest mało efektywna.
Materializm funkcjonalny, którego twórca był W. Okoń. Oprócz wiedzy kładł on nacisk na umiejętność posługiwania się nią w procesie przekształcania rzeczywistości. U podnóża tej teorii leży założenie o integralnym związku poznania z działaniem. Zgodnie z tym założeniem podstawowym kryterium doboru i układu treści programu powinny być względy światopoglądowe a w materiale nauczania należy eksponować ich idee przewodnią, należy umożliwić wykorzystanie zdobytej wiedzy do przekształcania poszczególnych wycinków rzeczywistości.
Formalizm dydaktyczny - tw. E. Schmid oraz A. A. H. Niemeyer. Treści kształcenia są środkiem służącym do rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów. Celem pracy szkoły jest zaś pogłębianie, rozszerzanie i uszlachetnianie tych zdolności i zainteresowań. Głównym kryterium doboru treści powinna być wartość kształcąca danego przedmiotu, jego przydatność do kształcenia i rozwijania sił poznawczych uczniów.. Zalety: zwrócenie uwagi na potrzebę rozwijania uwagi i zainteresowań. Wady: w programach nauczania zbytnio faworyzuje się przedmioty instrumentalne.
Utylitaryzm dydaktyczny głosił J. Dewey w USA, a w Europie G. Kerschensteiner. Pojmują oni kształcenie, jako ciągłą rekonstrukcje doświadczenia, a proces kształcenia utożsamiany jest z jego cele. Istotnym czynnikiem w zakresie korelacji określonych przedmiotów szkolnych jest indywidualna i społeczna aktywność ucznia. W skutek tego jedynym sposobem uświadomienia dzieciom i młodzieży społecznego dziedzictwa jest danie im możliwości wykonania tych samych, fundamentalnych typów zajęć, które uczyniły cywilizację tym, czym ona jest (np. droga pierwszych maszyn włókienniczych do współczesnych technologii włókiennictwa). Przy doborze treści należy więc koncentrować się na zajęciach ekspresyjnych i konstrukcyjnych. Czynności te powinny umożliwić uczniowi uczenie się zgodne z idealnym programem, w którym nie ma żadnej kolejności i następstw przedmiotów. Jak z tego wynika rekonstrukcja społecznych doświadczeń ludzkości jest podstawowym kryterium doboru treści kształcenia.
Budowali oni program nauczania na zasadach:
- problemowego podejścia do treści kształcenia, eksponująca potrzebę grupowania treści w układy interdyscyplinarne, a zarazem takie, których realizacja wymaga wysiłku zespołowego;
- kształtowania umiejętności praktycznych w toku rozwiązywania określonych problemów;
- łączenia pracy z zabawą wtedy, gdy są one funkcjonalnie związane z założonymi do osiągnięcia celami;
- aktywizowania uczniów, podkreślająca nieodzowność zdobywania wiedzy i umiejętności;
- włączania uczniów w nurt życia środowiska lokalnego ( wycieczki do muzeów, zakładów pracy, obserwacja środowiska naturalnego i zmian zachodzących w nim).
Zgodnie z założeniami tej teorii zapewniono uczniom maksymalną swobodę w doborze przedmiotów nauczania i dostosowano pracę dydaktyczną i wychowawczą do indywidualnych potrzeb ucznia i nadano jak najbardziej naturalny charakter nauczania.
Teoria problemowo- kompleksowa B. Suchodolski. Głównym założeniem jest wykształcenie ogólne, które stanowi konieczny składnik wykształcenia zawodowego, ale jego treść nie może być wyznaczana tylko przez potrzeby przyszłej pracy zawodowej lub studiów, ponieważ stanowi ona podstawę pozazawodowego życia ludzi. Treści powinny dotyczyć problemów współczesnego świata (techniki, socjologii, kultury, itd.). Układ treści w programach szkół podstawowych powinien być jednolity, natomiast zróżnicowanie należy wprowadzić na poziomach ponadpodstawowych. Można by zatem nauczać kompleksowo.
Strukturalizm. K. Sośnicki. Pierwszą przesłanką było stwierdzenie, że programu są przeładowane wiadomościami i nie można ich zredukować- pominąć niektórych wiadomości, gdyż jest to sprzeczne z rozwojem naukowym. Należy włączyć do programu trwały dorobek każdej z nauk, nawiązując do jej historycznych źródeł i osiągnięć najnowszych. Zatem należy budować programy odzwierciedlające system wiedzy poszczególnych nauk, jak i ich całokształtu. Programy powinny zapewnić poznanie teoretyczne, jak również poznanie realnej rzeczywistości. Przy budowie takiego programu mogą okazać się zasady: strukturalność, nowoczesność, życiowości i kultury logicznej, a najbardziej łączenie teorii z praktyką. Twórca uważa, że należy dzielić treść każdego przedmiotu na elementy podstawowe o trwałej wartości naukowej i kształcącej oraz elementy wtórne.
Egzemplaryzm (opracował M. Wagenschein, a upowszechnił H. Scheuerl). wychodzą oni z założenia, że konieczna jest redukcja programu nauczania dla różnych typów szkół. Aby uniknąć zubożenia obrazu świata odzwierciedlanego w świadomości uczniów opracowano następujące sposoby nauczania:
a)pragmatyczne - uczeń powinien poznać tyle, ile jest bezwzględnie konieczne, aby mógł wytworzyć sobie poprawny obraz zagadnienia przewidzianego tematem - jego istotę. Nie przestrzega się rygorystycznie chronologicznego porządku, a nauczyciel ma swobodę wyboru określonych tematów spośród innych, zawartych w programie.
b)egzemplaryczny układ treści - zamiast przekazywania wiedzy w sposób ciągły należy operować jej egzemplarzami tematycznymi, przy czym każdy egzemplarz powinien być reprezentatywny dla danego tematu. Opracowanie wiadomości na temat jednego egzemplarza umożliwi scharakteryzowanie całego pojęcia, tematu itp. Wadą Egzemplaryzm jest to, że koliduje z zasadą systematyczności, co w przedmiotach o liniowym układzie treści jest nie do przyjęcia.
Proces nauczania.
Pojęcie proces nauczania zbiega się z pojęciem nauczanie. Nauczanie szkolne jest działalnością społeczną, w której nauczyciel kierując grupą uczniów umożliwia im osiągnięcie określonych celów dydaktyczno wychowawczych, tj. opanowanie systemu wiedzy, umiejętności posługiwania się nią w życiu, zdobycie podstaw naukowego poglądu na świat, rozwinięcie zdolności i zainteresowań poznawczych oraz chęci do dalszej pracy nad sobą.
Elementy procesu nauczania.
1.nauczyciel jako kierownik pracy dydaktyczno wychowawczej - kierownicza rola nauczyciela wypływa z dwóch czynników: odpowiednie przygotowanie do pracy pedagogicznej, odpowiedzialność nauczyciela za wyniki pracy dydaktycznej. Aby dobrze kierować procesem nauczania nauczyciel musi gruntownie poznać prawidłowości tego procesu i stale się troszczyć o to by uczniowie poprawnie pokonywali występujące trudności
2.klasa szkolna - występująca jako niezorganizowane skupisko uczniów bądź pod wpływem nauczyciela przekształcające się w dobrze działający zespół współpracujący z nim w osiąganiu celów dydaktyczno wychowawczych. Wszelkie przemiany w procesie nauczania dotyczą przeważnie uczniów gdyż to oni pod wpływem nauczyciela mają zdobyć wiedzę i umiejętności wzbogacając swoją osobowość
3.materiał nauczania - to jest środowisko wychowawcze, programy nauczania określające cele dydaktyczno wychowawcze oraz zasób wiedzy i działań, które uczniowie mają opanować, podręczniki oraz pomoce szkolne
Ogniwa procesu nauczania.
uświadomienie uczniom celów i zasad nauczania - tylko wówczas można uczniów odpowiednio zachęcić do dbałości o dobre wyniki nauczania, a jednocześnie stworzyć dobrze współpracujący ze sobą zespół. Bez nastawienia i chęci uczącego się rezultaty naszej pracy będą niewielkie. To co uważamy za mało istotne szybciej zapominamy, zatem motywacja odgrywa tu kluczową rolę. Uświadamiamy uczniom jedynie cele poznawcze, a nie wychowawcze (np. zaproponowanie uczniom poszanowania demokracji wywoła jego opór psychiczny. Uczeń musi się wewnętrznie utożsamić z takim celem.).
A)Zaznajomienie uczniów z nowym materiałem - nowe rzeczy, zjawiska, procesy uczeń poznaje prawidłowo wówczas gdy: proces uczenia się oparty jest na poznaniu zmysłowym; proces uczenia się przygotowuje uczniów do procesu uogólniania (stwarza odpowiedni grunt do przyswajania pojęć i sądów ogólnych; wymaga aktywności i samodzielności uczniów). Podanie materiału może opierać się na:
- bezpośrednim zetknięciu się z danymi zjawiskami, rzeczami itp.
- poznanie może przebiegać za pomocą mniej lub więcej zbliżonych do rzeczywistości środków zastępczych (np. modele)
- poznanie przebiega za pomocą słowa mówionego lub pisanego
Dobór odpowiedniego sposobu podania materiału zależy od tego czy sposób ten jest konieczny z punktu widzenia rozwoju ucznia, od właściwości materiału, od wymagań teorii poznania. Duże znaczenie ma tu także poprawne przeprowadzona obserwacja
B)kierowanie procesem uogólniania nowego materiału - stanowi drugą część procesu nauczania. Jest to niezmiernie ważny moment procesu nauczania, gdyż dopiero on warunkuje zdobycie wiedzy. Nasza wiedza opiera się na pojęciach, które odbijają sobie ogólne i najistotniejsze cechy rzeczy i zjawisk. Proces przyswajania pojęć polega na wytężonej pracy ucznia kierowanej przez nauczyciela. W naszej wiedzy odzwierciedlenie znajdują również sądy odbijające podobnie jak pojęcia rzeczywistość przy czym charakterystyczne dla nich jest to, że zbudowane są z pojęć. Do sądów uczniowie dochodzą także na podstawie uogólnienia
Zasady kształcenia.
Pojęcie - są to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania, zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania, oraz wdrażać do samokształcenia.
Różne typologie zasad nauczania.
Szkoła współczesna.
a)zasada poglądowości. Opiera się ona na tym aby cała nauka szkolna opierała się na poznawaniu rzeczywistości (konkretnych rzeczy i zjawisk), by stosować w nauczaniu pomoce naukowe. Zasada ta pełni w nauczaniu następujące funkcje: reprezentatywną (pozwalającą na uzupełnienie znajomości konkretnej rzeczywistości reprezentując jej fragmenty poprzez środki poglądowe tj. okazy, modele, obrazy itp. ; symbolizującą (ułatwia zrozumienie i zapamiętanie uogólnień, praw poprzez graficzne lub symboliczne przedstawienie abstrakcji.) poglądowość może być ilustratywna (wspomagająca kojarzenie rzeczy i słów oraz polegająca na pokazywaniu uczniom rzeczy.); operatywna (wspomaga kojarzenie poznania z działaniem, opiera się na działaniu samych uczniów)
W myśl tej zasady poznawana rzecz powinna być udostępniana uczniom w środowisku naturalnym, ewentualnie w środowisku sztucznym (np. jako preparat), lub też za pomocą zastępnika (np. model). Bezpośrednie poznanie powinno być punktem wyjścia pracy dydaktycznej w tym większym stopniu im uczniowie mają niższy zasób spostrzeżeń i wyobrażeń.
b)Zasada przystępności w nauczaniu. Wymaga metodycznego uszeregowania problemów: - od spraw bliskich do dalszych; -od łatwych do trudnych; - od znanych do nieznanych. Ponadto przewiduje się tu dostosowanie metod i środków do możliwości poznawczych ucznia oraz uwzględnienie różnic w tempie pracy i zaawansowaniu w nauce poszczególnych uczniów. W nauczaniu trzeba zwracać uwagę na zróżnicowanie w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów.
c)Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się. Przejawia się to w świadomym stosunku uczniów do celów uczenia się, świadomym i aktywnym udziale uczniów w nabywaniu wiadomości i umiejętności, w świadomej i aktywnej samokontroli i samoocenie wyników czy wreszcie dążności do samodzielnego rozwiązywania problemów. W procesie nauczania uczniowie powinni być aktywni we wszelkich możliwych sferach: poznawczej, emocjonalnej, ruchowej, praktycznej, społecznej. W procesie nauczania - uczenia się należy uwzględnić indywidualne zainteresowania uczniów, stawiać ich w sytuacjach, w których mogliby dostrzegać niezgodności między wiedzą posiadaną, a nowymi faktami, wdrażać uczniów do pracy zespołowej i planowania pracy.
d)Zasada systematyczności. Odnosi się do zachowania określonej kolejności w poznawaniu i wymaga: - przechodzenia od faktów do uogólnień; - logicznego toku rozumowania; - stosowania korelacji; - systematycznego nawiązywania do już posiadanej wiedzy; - systematycznej kontroli i oceny wyników nauczania. Nauczanie powinno więc odbywać się w sposób rytmiczny (równomierne rozłożenie wysiłku w czasie), ciągły (każda wcześniejsza porcja materiału powinna być powiązana z następną i być jednocześnie podstawą do opanowania następnej) i z przestrzeganiem ustalonej kolejności następowania po sobie treści. Między przedmiotami powinna występować korelacja.
d)Zasada trwałości i operatywności wiedzy uczniów. Wymaga się tu stosowania takich metod pracy, aby wiadomości i umiejętności uczniów były trwałe i użyteczne. Wymaga się egzekwowania wiadomości, oceniania ich, podsumowania oraz utrwalania poprzez powtarzanie i ćwiczenia. Konieczne jest także samodzielne rozwiązywanie problemów przez uczniów i stosowanie wiedzy w praktyce. Materiał nauczania powinien być utrwalany po uprzednim sprawdzeniu czy jest zrozumiały. Uczenie się powinno opierać się na pozytywnej motywacji uczniów oraz na ich aktywnym uczestnictwie w zdobywaniu wiadomości zgodnie z krzywą zapomnienia.
e)Zasada wiązania teorii z praktyką. Wymaga się tu, aby działania uczniów były poprzedzone przekazywaniem im określonych wiadomości, wiązania działania z efektywnym przekształcaniem rzeczywistości oraz przechodzenia od teorii do praktyki i od praktyki do teorii. Teoretyczne podstawy ułatwiają planowanie czynności praktycznych, praktyka zaś stanowi źródło nowej wiedzy oraz środek jej weryfikowania. W procesie nauczania współistnieć powinno poznanie zmysłowe, rozumowe i poznanie poprzez działanie.
szkoła aktywna
Zasada całościowości.
Zasada aktualności.
Zasada wolności.
Zasada aktywności i samodzielności.
USA
Zasada organizacji pracy grupowej.
Zasada stosowania środków dydaktycznych.
Zasada indywidualności.
Zasada motywacji.
Zasada doboru treści.
Zasada działalności nauczyciela.
W krajach socjalistycznych.
Zasada naukowości.
Zasada społeczno - polityczna.
Zasada dydaktyczno - psychologiczna.
Zasada wychowania.
Zasada doboru treści.
Zasada odznaczania dzieci robotniczo - chłopskich.
Zasada socjalistycznego wychowania.
Zasada pracy grupowej.
Metody nauczania.
Pojęcie (Methodos gr. droga, sposób postępowania.) Metoda nauczania to sposób pracy nauczyciela z uczniami umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej mówiąc, wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów.
Kryteria doboru metod nauczania.
We współczesnym systemie dydaktycznym dobór metod nauczania zależy od celów, treści i zadań dydaktycznych oraz od wieku uczniów. Nie znaczy to jednak, że poszczególne grupy metod lub pojedyńcze metody, należące do tych grup, trzeba wiązać rygorystycznie Np. z określonymi fazami rozwoju psychofizycznego uczniów. Wynika stąd, że kryteria doboru metod nauczania mają nie tyle charakter wykluczający, co raczej ukierunkowujący , że wskazują tendencje główne, aczkolwiek nie jedyne. Dlatego też jednostronność w posługiwaniu się metodami oglądowymi, słownymi czy praktycznymi nie zapewnia dobrych wyników pracy dydaktycznej.
klasyfikacje metod nauczania wg Kupisiewicza
# słowne:
- Opowiadanie polega na zaznajamianiu uczniów z określonymi rzeczami i wydarzeniami w formie słownego opisu. Skuteczność tej metody zależy od tego, czy nauczyciel operuje słowami zrozumiałymi dla uczniów, a także od racjonalnego wiązania pokazu z objaśnieniami słownymi oraz - w klasach wyższych - z dyskusją. Opowiadanie zastępuje obserwację naturalnych rzeczy i zjawisk oraz wdraża uczniów do słuchania ze zrozumieniem i zapamiętywania najważniejszych faktów. Opowiadanie odnosi się do przedstawienia za pomocą słów przebiegu zdarzeń, a więc tego co dzieje się w czasie, służy ono głównie uwydatnieniu dynamiki akcji.
- Opis dotyczy na ogół charakterystyki cech, budowy, struktury itp. Określonych rzeczy tzn. tego, co jest względnie stałe. Opis służy do przedstawienia układów statycznych.
Wykład służy przekazywaniu uczniom określonych informacji z zakresu nauk, ma on pobudzać myślenie i aktywizować je. Struktura wykładu jest systematyczna, a jego tok w większym stopniu podporządkowany rygorom logiki. Przedmiotem wykładu jest przeważnie opis złożonych układów rzeczy i procesów zachodzących między tymi procesami i rzeczami o charakterze przeważnie przyczynowo - skutkowym
- Pogadanka różni się tym głównie od poprzednich metod że wymaga od uczniów nie tylko myślenia “za nauczycielem”, lecz zmusza także do samodzielnej pracy myślowej. Jej istota polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą: zmierzając do osiągnięcia znanego sobie celu, stawia uczniom pytania, na które oni z kolei udzielają odpowiedzi. W ten sposób krok po kroku, uczniowie zdobywają wiedzę.
- Dyskusja polega na wymianie poglądów na określony temat. Aby skutecznie posługiwać się tą metodą należy uczniów przygotować do wymiany myśli zarówno w sensie merytorycznym, jak i formalnym.
Praca z tekstem jest jednym z ważniejszych sposobów poznawania, jak i utrwalania nowych wiadomości. Jest to także skuteczny sposób kontroli i oceny wyników samokształcenia.
# obserwacja i pomiar
- Pokaz jest to zespół czynności dydaktycznych nauczyciela polegający na demonstrowaniu uczniom naturalnych przedmiotów lub ich modeli, a także określonych zjawisk, wydarzeń lub procesów i stosownym objaśnieniu ich istotnych cech.
- Pomiar pozwala określić ilościową stronę badanej rzeczywistości. Są to czynności wykonywane przez nauczyciela w postaci pokazu, bądź bezpośrednio przez uczniów pracujących pod jego kierunkiem.
- Obserwacja jest ukierunkowanym spostrzeganiem.
# Praktyczne:
- Metoda zajęć praktycznych obejmuje dość szeroki zakres działalności uczniów. Celem jest tu zastosowanie wiedzy do rozwiązywania zadań natury praktycznej. Na plan pierwszy wysuwa się tu rozwijanie umiejętności stosowania teorii w praktyce. Metoda ta jest także źródłem pogłębiania i zdobywania wiedzy.
- Metoda laboratoryjna polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów, tzn. tworzeniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska po to, aby można było zbadać przyczyny, przebieg i skutki jego występowania. Istnieją dwie odmiany tej metody: - tradycyjna polegająca na tym, że nauczyciel gromadząc niezbędne pomoce naukowe oraz odpowiednio przygotowując lekcję, umożliwia uczniom wykonanie określonych eksperymentów; - problemowa polegająca na wdrażaniu uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych podczas zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych. Dzięki temu uczniowie wykorzystując zdobyte wcześniej wiadomości i dzięki samodzielnej aktywności, przyswajają sobie nowe wiadomości i umiejętności.
&Aktywizujące:
- burza mózgów- polega na umożliwieniu dzieciom i młodzieży zgłaszania w sposób całkowicie swobodny i nieskrępowany własnych pomysłów w jakiejś sprawie. Zakłada się przy tym celowe unikanie natychmiastowego komentowania zakładanych pomysłów. Chodzi o to aby nie eliminować zbyt wcześnie pomysłów oryginalnych i wartościowych.
Według A.F. Osborna burza mózgów może przebiegać w trzech etapach:
Faza wstępna - formułuje się problem i zapoznaje uczestników z zasadami zgłaszania pomysłów w postaci jednego ogólnie zadanego pytania, a w razie konieczności uszczegółowienia za pomocą spójników: gdzie, dokąd, co, dlaczego, kiedy, kto i jak. Pytania zapisuje się na tablicy lub na kartkach, podaje się obowiązujące zasady zgłaszania pomysłów. Ważne jest to aby były one podawane w formie zwięzłej, bez próby oceniania, bez krytycznych uwag, ze należy wypowiadać pomysły bez względu na to jakie one są nawet te najbardziej fantastyczne i oryginalne, zadbać o to by było ich jak najwięcej (większe prawdopodobieństwo sukcesu), nie należy ograniczać się wyłącznie do własnych pomysłów, lecz rozwijać i modyfikować pomysły wysuwane przez innych.
Drugi etap burzy mózgów obejmuje zgłaszanie pomysłów w związku z postawionym wcześniej problemem. Zgłasza się je ustnie, ale nie wyklucza się formy pisemnej, jako wyniku pracy w zespołach. Pomysły zapisane odczytuje się wobec całej klasy.
Trzeci etap polega na ustosunkowaniu się do zgłoszonych pomysłów. Następuje to najczęściej w pewnym odstępie czasowym aby dać uczestnikom możliwość głębszego zastanowienia się nad ostateczna ich oceną.
- sytuacyjna;
- inscenizacja;
- problemowa.
Inne metody klasyfikacji:
Metody wielofunkcyjne:
- symulacja (wykorzystująca formy inscenizacji). Jej zadaniem jest wdrażanie uczniów do wszechstronnej analizy problemów, które kiedyś były dla kogoś problemami rzeczywistymi, przy czym wyniki uczniowskich rozważań porównuje się tu z rozwiązaniami faktycznymi, symulowanymi w toku zajęć.
- Metoda sytuacyjna również służy wyrabianiu u uczniów umiejętności analizowania sytuacji trudnych, a także podejmowania na tej podstawie odpowiednich decyzji i wskazywania przewidywanych następstw. Od symulacji różni się tym że odnosi się do sytuacji fikcyjnych, choć prawdopodobnych.
- Metoda biograficzna polega na szukaniu pomysłów rozwiązań określonych problemów w biografii ludzi którzy mieli lub mają do czynienia z podobnymi problemami.
- Burza mózgów
- Inscenizacja.
ze względu na charakter metod:
# informacyjno podające.
# problemowo poszukujące.
# ekspresyjne.
# praktyczne.