Piotr Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003

4.1. OBRONA PRZED LĘKIEM: NEOPSYCHOANALIZA

4.1.1. Czy każda osobowość jest neurotyczna - teoria Karen Horney

Autorką wpływowej teorii neopsychoanalitycznej była Karen Horney, jedna z pierwszych kobiet, które w Niemczech przed I wojną światową ukończyły medycynę, osoba energiczna i przedsiębiorcza, znakomicie wykształcona w psychiatrii, żona biznesmena i troskliwa matka trzech córek. Młodzieńcza fascynacja psychoanalizą, z którą identyfikowała się do tego stopnia, że u progu życia dorosłego traktowała ją jak wyznanie, w okresie gdy weszła w wiek średni, ustąpiła miejsca polemice i kwestionowaniu dogmatów Freuda. Wpływ na tę zmianę miało m.in. doświadczenie osobiste. Choć Horney sama przeszła psychoanalizę u Karla Abrahama i pracowała tą metodą, odrzuciła tezy Freuda dotyczące rozwoju osobowości i psychologii kobiety. Znacznie upraszczając, można powiedzieć, że - według twórcy psychoanalizy, pragnienie posiadania dziecka miało wyrażać ukryte pragnienie posiadania członka, a urodzenie dziecka - kompensację tego braku i edypalne zwycięstwo, dające kobiecie poczucie spełnienia. Kiedy Karen Horney została matką i doświadczyła radości macierzyństwa, ostatecznie przekonała się o absurdalności tego kierunku interpretacji. Zakwestionowała również fundamentalne tezy Freuda na temat genezy osobowości i roli instynktów. Ani biologiczne popędy, ani kompleks Edypa nie decydują o kształcie osobowości i funkcjonowaniu człowieka.

Jeśli nie biologiczne popędy, to co determinuje rozwój osobowości? Jeśli nerwica nie jest pochodną doświadczeń związanych kompleksem Edypa, to co jest jej przyczyną?

Horney (1999; 2001) zbudowała własną teorię, akcentując interpersonalne, społeczne i kulturowe czynniki w rozwoju osobowości oraz zdecydowanie przeciwstawiając się determinizmowi biologicznemu. Wprawdzie uznawała rolę nieświadomości i zasadę, iż życie psychiczne jest zdeterminowane czynnikami nieświadomymi, zwłaszcza w nerwicy, doceniała też wpływ wewnętrznych konfliktów na kształt i sposób przejawiania się osobowości, jednak interpretowała je w nowy sposób. Rzeczywiście, osobowość zależy od wczesnodziecięcych doświadczeń, nie ma to jednak nic wspólnego z energią libido i fiksacją na poszczególnych etapach jej wędrówki po ciele człowieka. Osobowość zależy od jakości wczesnych kontaktów interpersonalnych, czyli od tego, jak przebiega opieka nad dzieckiem, jak silny jest w związku z tym lęk podstawowy oraz jak dziecko sobie z nim radzi.

4.1.1.1. Koncepcja lęku podstawowego

Lęk podstawowy jest powszechnym doznaniem człowieka. Wynika z odczuwanego przez każde dziecko poczucia izolacji i bezradności w świecie odbieranym jako potencjalnie wrogi. Oczywiście, troskliwa opieka rodziców przyczynia się do redukcji lęku, którego skutki nie utrwalają się wówczas w postaci neurotycznych mechanizmów; natomiast niewłaściwe postawy rodziców powodują jego nasilenie. Dzieci, które doświadczają zbyt mało ciepła i opieki ze strony rodziców, są szczególnie narażone na lęk podstawowy i jego skutki. Zaniedbania ze strony rodziców lub ich zachowanie odbierane przez dziecko jako zagrożenie powodują eskalację bezradności i lęku, sprawiając, że dziecko zaczyna żywić wobec rodziców uczucie urazy, zazdrość, złość - w sumie: podstawową wrogość. Nie może jednak wyrazić jej wprost. Rodzice postrzegani są przez nie jako wielcy i wszechmocni. Niezbędnie potrzebując ich miłości i opieki, a jednocześnie doświadczając z ich strony frustracji, dziecko odczuwa nasilające się lęk i wrogość. Obok lęku pierwotnego (podstawowego) pojawia się lęk wtórny - przed własną agresywnością i możliwymi skutkami utraty nad nią kontroli.

Czym jest lęk podstawowy?

"O ile zakres możliwych objawów lęku i sposobów obrony przed nimi jest nieograniczony i u każdej jednostki może być różny, o tyle lęk podstawowy jest mniej więcej u wszystkich jednakowy, a różni się tylko zasięgiem i intensywnością. Można go z grubsza określić jako poczucie, że jest się małym, nieważnym, bezradnym, opuszczonym człowiekiem, który czuje się zagrożony w świecie nastawionym na wykorzystanie, oszukanie, atakowanie, poniżanie, zdradę i zawiść. Jedna z moich pacjentek wyraziła to uczucie w narysowanym spontanicznie obrazku, na którym przedstawiła siebie siedzącą w środku jako małe, bezbronne, nagie dziecko, otoczone najróżniejszymi groźnymi potworami ludzkimi i zwierzęcymi, gotowymi do ataku" (Horney, 1976, s. 74).

Można powiedzieć, że dziecko jednocześnie kocha i nienawidzi, pragnie bliskości i odczuwa złość. Psychika nie wytrzymuje takich napięć i któryś biegun ostatecznie bierze górę. Jednak w samym okresie konfliktu i ścierania się tych emocji obserwowany efekt może być dokładnie taki, jaki opisuje Freud jako kompleks Edypa, na przykład silne przywiązanie do jednego z rodziców i zazdrość skierowana ku drugiemu z nich, zaborcza miłość wobec matki przy jednoczesnej ambiwalencji uczuciowej wobec ojca lub innej postaci, która zdaje się zagrażać wyłącznemu posiadaniu matki. Odmienne jest jednak znaczenie tych zjawisk. Nie mają one charakteru ani podtekstu seksualnego, są to raczej manifestacje neurotycznych konfliktów w związku z zachwianym poczuciem bezpieczeństwa.

Neurotyczne konflikty zawsze wywodzą się z nieprawidłowości w relacjach interpersonalnych, w których lęk podstawowy i wrogość doprowadzają jednostkę do utraty kontaktu z jej prawdziwym "ja" (self). Gdy zostaje odcięta od swego centrum, zawierającego potencjał wzrostu, siły i szczęścia, tworzy ja idealne, które choć pretendują do doskonałości, stanowią ledwie namiastkę autentycznej tożsamości. Możliwość wglądu we własne uczucia, motywy i zdolności zostaje zastąpiona kompulsywnym pragnieniem uzyskania bezpieczeństwa, miłości i aprobaty; kompensacyjnym spełnieniem tych pragnień jest wyidealizowana wizja siebie jako osoby powszechnie kochanej, wszechmocnej lub doskonałej. Istotnym rysem i konsekwencją neurotycznego ukształtowania osobowości jest utrata kontaktu z autentycznymi właściwościami i własnym potencjałem rozwojowym. Utrata kontaktu z samym sobą łączy się z przyjęciem jednej z trzech postaw: "ku ludziom", "przeciwko ludziom" albo "od ludzi". Jak do tego dochodzi?

Wróćmy do sytuacji ambiwalentnych emocji wobec rodziców. Miłość i przywiązanie zderzają się z wrogością i złością. Napięcie związane z wewnętrznym konfliktem jest nie do utrzymania na dłuższą metę. W związku z tym dochodzi do wyparcia któregoś z konkurujących uczuć. Strategia radzenia sobie z wewnętrznym konfliktem polega na zwróceniu się albo:

• ku ludziom - wyparcie wrogości, albo

• przeciw ludziom - wyparcie miłości, albo

• od ludzi - wyparcie miłości i wrogości.

4.1.1.2. Postawy wobec świata

Nastawienie lub postawa "ku ludziom" wyraża się poprzez nasilone potrzeby akceptacji i miłości ze strony innych. Osoba zachowuje się w taki sposób, jakby chciała pozyskać przyjaźń całego świata i jakby od aprobaty innych ludzi zależało jej istnienie, jest więc uległa i unika konfliktów. Obserwowana ustępliwość i zależność wynikają z braku wiary w siebie, a pod fasadą spolegliwości kryją się wyparta złość i pragnienie przewyższenia innych. Jednak rozwiązanie neurotycznego konfliktu, służące redukcji lęku, spowodowało, że motywy siły, własnej aktywności, korzyści, osiągnięć i samoobrony zostały stłumione. Samoograniczenie stało się dominującym trendem w zachowaniu. Jednostka identyfikuje się z ja idealnym - osoby kochanej i aprobowanej przez innych.

Postawa "przeciw ludziom" to ekspresja rozwiązania ekspansywnego. Zachowanie agresywne, ekspansywne lub roszczeniowe wiąże się z tym, że osoba podświadomie wyklucza możliwość nawiązania jakiejś pozytywnej więzi emocjonalnej. Świat wydaje się jej wrogi, pełen walki i bezwzględnej rywalizacji. Tylko uprzedzając atak, można przetrwać. Niekoniecznie oznacza to bezpośrednią agresję; niekiedy wrogość skrywana jest pod maską układności i przestrzegania zasad, choć faktycznie chodzi o zdominowanie innych, chęć poniżania i niszczenia (dobrze oddaje to zwrot: "załatwić kogoś w białych rękawiczkach"). Zepchnięcie do nieświadomości pragnienia miłości, dobra i wiary w człowieka prowadzi do neurotycznej identyfikacji z ja idealnym, wyrażającym omnipotencję i kontrolę nad otoczeniem.

Postawa "od ludzi" polega na wycofaniu się z relacji interpersonalnych i rywalizacji z innymi. Osoba zdaje się ufać tylko sobie, zachowuje niewzruszony stosunek do świata, stoi z boku i obserwuje. Nie nawiązuje głębszych więzi ani nie pragnie władzy lub odpowiedzialności za innych, ponieważ obydwie tendencje zostały wyparte. W samotności i oderwaniu od ludzi buduje swą autonomię i doskonałość, wiedzie życie pozbawione emocjonalnego ciepła i zaangażowania. Chłodną i krytyczną postawę przyjmuje również wobec siebie. Identyfikacja z ja idealnym zmierza w kierunku indywidualnej perfekcji i niezależności od otoczenia.

Funkcją każdego z nastawień jest minimalizowanie konfliktu wynikającego z lęku podstawowego i wrogości. Czy to oznacza, że postawy te są domeną tylko osobowości neurotycznej? Otóż nie. Są nie tylko pożądane, ale wręcz konieczne w rozwoju osobowości zdrowej:

• nastawienie "ku ludziom" służy nawiązywaniu serdecznych kontaktów i więzi z otoczeniem;

• nastawienie "przeciw ludziom" potrzebne jest w walce o przetrwanie i konieczne do życia w społeczeństwie opartym o zasadę konkurencji i indywidualnych osiągnięć;

• dzięki nastawieniu "od ludzi" osiągamy wewnętrzną integrację, spokój i harmonię.

Umiarkowanie nasilone i wzajemnie zharmonizowane, nastawienia te pełnią funkcję adaptacyjną w rozwoju osobowości. W przypadku nerwicy jednostka używa ich - a właściwie tylko jednego spośród nich - w sposób sztywny, niezależnie od sytuacji. Wówczas wykluczają się wzajemnie, z ich stosowaniem łączy się przymus, i dlatego stają się nieadaptacyjne.

4.1.1.3. Kiedy potrzeby są neurotyczne?

Motywacja związana z trzema postawami przejawia się poprzez tak zwane neurotyczne potrzeby. Podobnie jak i w poprzednim przypadku, potrzeby te są jak najbardziej zdrowe, o ile współwystępują ze sobą i osoba potrafi je zaspokajać w sposób realistyczny i giętki. Nabierają rysu neurotycznego, kiedy stają się nienasycone, nierealistyczne i nieselektywne. Na przykład potrzeba władzy staje się neurotyczna, jeśli jednostka pragnie ją zaspokajać we wszelkich kontaktach z otoczeniem, nie ma w tym umiaru i nie potrafi odnieść jej do określonej sfery życia. O neurotyczności potrzeb decyduje również ich powiązanie z określoną postawą, co pociąga za sobą wybiórczą realizację jednych potrzeb i nieobecność innych. Na przykład z postawą "od ludzi" są związane neurotyczne potrzeby samowystarczalności i niezależności oraz perfekcji i nienaruszalności, podczas gdy inne potrzeby mogą być nieobecne. Pełna lista - według Horney (1945) - wygląda następująco:

• neurotyczna potrzeba uczucia i uznania

• neurotyczna potrzeba partnera, który weźmie w swe ręce życie danej osoby

• neurotyczna potrzeba zamykania swego życia w wąskich granicach

• neurotyczna potrzeba władzy

• neurotyczna potrzeba wykorzystywania innych

• neurotyczna potrzeba prestiżu

• neurotyczna potrzeba podziwu własnej osoby

• neurotyczna potrzeba osiągnięć

• neurotyczna potrzeba samowystarczalności i niezależności

• neurotyczna potrzeba perfekcji i nienaruszalności.

Wprawdzie zainteresowanie nerwicą znalazło się w centrum teorii Horney (1999), niemniej jednak zagadnienia zdrowia i rozwoju były niemal równie ważne (2001). Rozwój osobowości osoby zdrowej nabiera wartości moralnej i charakteru powinności. Człowiek nieskrępowany nerwicą nie tylko może, ale wręcz powinien rozwijać i jak najpełniej wykorzystywać posiadane możliwości. Dla osób cierpiących pomocą może być psychoterapia. Jeśli ma ona na celu uwolnienie człowieka od lęku i niezdrowych mechanizmów oraz przywrócenie osobie możliwości rozwoju, to powinna być prowadzona w sposób szczególnie odpowiedzialny. Psychoterapeuta musi szanować wartości i normy, którymi kieruje się pacjent. W psychoterapii ważna jest postawa moralna, szczerość i spontaniczność terapeuty. Poglądy te dowodzą, jak daleko autorka Neurotycznej osobowości naszych czasów odeszła od założeń klasycznej psychoanalizy i jak bliska była rozwiązaniom wylansowanym przez psychologię humanistyczną.

Badania inspirowane teorią Horney zmierzały do eksploracji (1) wpływu określonych postaw rodzicielskich na osobowość dziecka oraz (2) neurotycznych zachowań i mechanizmów związanych z obniżoną samooceną, takich jak agresywność, dążenia ekspansywne i rywalizacja, z jednej strony, oraz opiekuńczość, uległość i zależność - z drugiej. Na gruncie teorii Horney można też badać i interpretować na przykład mechanizmy współuzależnienia (Feist, Feist, 1998).

1

---