Fabuła
(na podstawie artykułu O badaniach układów fabularnych i Podręcznego słownika terminów literackich pod. red. J. Sławińskiego.)
UKŁAD FABULARNY staje się przedmiotem badań jako układ międzyznakowy, „przynależny w zakresie podłoża do różnych sztuk”. Chodzi tutaj o badanie fabuły w jej odrębności od poszczególnego utworu i od określonego systemu znaków, a nie o analizę i interpretację dzieł fabularnych jako całości autonomicznych. Do rozwoju tego typu poczynań naukowych przyczyniły się:
rozwój semiotyki jako generalnej nauki o znakach przynależnych do różnych systemów
rozwój badań paradygmatyczno - mitemicznych inicjowanych przez Claude'a Levi-Straussa.
przypomnienie i spopularyzowanie na Zachodzie Proppowskiej analizy funkcjonalnej baśni rosyjskiej
W wyniku tych różnych bodźców zainteresowania badaczy fabuł zwróciły się przede wszystkim ku mitom i baśniom.
POJĘCIE FABUŁY - „pewna znakowo - znaczeniowa całość istniejąca `wewnątrz' dzieła literackiego i możliwa do wyodrębnienia wśród innych jego elementów. Fabuła jako `figura semantyczna' stanowiąca układ jednostek znaczeniowych mających byt językowy.” (definicja z artykułu O badaniach układów fabularnych)
Fabuła (łac. fabula = bajka, opowieść) - układ zdarzeń, które w dziele epickim lub dramatycznym składają się na koleje życiowe postaci. Zdarzenia współtworzące fabułę są związane trojako: wiąże je następstwo czasu, pozostają w relacjach przyczynowo - skutkowych, tworzą szereg rozwijający się w kierunku określonego celu (akcja). Najprostszym typem fabuły jest fabuła epizodyczna, którą wypełniają zdarzenia z znacznym stopniu usamodzielnione, nie składające się w ciągi wyższego rzędu. Fabuła jednowątkowa - zwarta, charakterystyczna dla tragedii czy noweli. Fabuła wielowątkowa - najczęściej występuje w powieści. Wątki w obrębie fabuł układają się bądź hierarchicznie (wątek główny i podporządkowane mu wątki uboczne) bądź równolegle i równorzędnie. W rozbudowanych fabułach obok wątków występują najczęściej epizody charakteryzujące tło - obyczajowe, geograficzne, historyczne - na których rozgrywają się wypadki, a obok zdarzeń rozgrywających się w czasie bezpośrednio przedstawionym - zdarzenia reprezentujące przedfabularną przeszłość bohaterów (przedakcja) lub ich pofabularną przyszłość (poakcja). Fabuła jest każdorazowo tworem zindywidualizowanym, związanym nierozdzielnie z danym ukształtowaniem językowym utworu; jej podstawą pozostaje jednak zawsze pewien schemat fabularny, obejmujący typowe relacje między zdarzeniami i typowe relacje między postaciami, który powraca w wielu innych utworach tego samego gatunku czy odmiany. (definicja: Podręczny słownik terminów literackich pod red. Janusza Sławińskiego, Wa-wa 1999.)
Fabuła jest w utworze epickim głównym nosicielem wartości poznawczych, sposobem przekazywania wiedzy o rzeczywistych okolicznościach historycznych, stosunkach społecznych, obyczajowości i psychice ludzkiej. Nie jest to wiedza abstrakcyjna, wykładana, lecz dana czytelnikowi poprzez zespół skonkretyzowanych i uporządkowanych równoważników, składających się na całościowy świat fikcji, w którym zasadniczymi ośrodkami skupienia są działające, przeżywające i myślące postacie ludzkie. (wg Zarysu teorii literatury.)
W strukturze fabuły wyróżnia się co najmniej trzy warstwy, których bliższe określenie implikuje pewną definicję układów fabularnych:
struktura powierzchniowo - tekstowa fabuły
zespół elementów, jakim często się przypisuje nazwę funkcji fabularnych, które jednak określone bywają i nie bez racji też w inny sposób
zespół „schematów fabularnych” ewentualnie „figur fabularnych”
Szkłowski przyjmował jako podstawową cząstkę fabuły element o dużym stopniu złożoności, obdarzony samodzielnym bytem literacko - semantycznym. Propp natomiast wprowadził pojęcie elementarnej „funkcji” fabuły jako „atomu fabularnego”.
Składnia funkcji fabularnych - składnia, którą można nazwać już nie prostą, mitologiczną lecz złożoną lub gnozeologiczną. Wyróżniamy dwa typy składni funkcji: typ stwarzający uzależnienia niejako pionowe oraz typ budujący układy jednopoziomowe, sekwencjonalne. Oba te typy nieustannie się ze sobą splatają.
SCHEMAT FABULARNY - nazywany często wprost fabułą, ale w tym artykule termin „fabuła” jest zarezerwowany dla pewnych całości literackich. Fabuły stanowią całości zarówno jako twory znakowo - znaczeniowe, jak też formacje semantycznie zamknięte. Schematy fabularne natomiast nie są znakowo (językowo) opracowane. Często konstytuują całości semantyczne, częściej jednak stanowią elementy fabuł, w stosunku zaś do funkcji fabularnych stanowią całości znaczeniowe innego rzędu i poziomu semantycznego. Schemat fabularny posiada status przede wszystkim ponad językowy, w szczególności ponadliteracki i nadrzędny wobec gatunków literackich. Jest to zatem układ językowo nie skomponowany, nadający się do rzutowania na różne systemy językowo - znakowe i mogący w związku z tym stanowić przedmiot semantyki rozumianej ogólnie. Nauka o schematach fabularnych zwie się narratologią, choć wg autora artykułu nazwa ta nie jest zbyt trafna, gdyż nauka ta eksponując narrację przemilcza właśnie to, o co ma w niej chodzić, a więc pozajęzykowe elementy fabuły.
Podstawowe wyznaczniki charakteryzujące schematy fabularne:
Schemat fabularny nie jest „tematem” ani „materiałem” literackim czy ogólnoartystycznym, jest układem, który w fabularnym, ujęzykowionym opracowaniu może podlegać np. różnorodnym zabiegom inwersyjnym, ale jednak posiada pewne konstanty kolejnościowe, których naruszenie odebrałoby mu charakter schematu.
Schemat fabularny jest schematem procesualno - zdarzeniowym. Zdarzeniowość stanowi modyfikację procesualności. Zdarzenie jest dla procesu tym, czym przyśpieszenie dla ruchu jednostajnego, który w fizyce jest stanem analogicznym do stanu spoczynku.
Z pojęciem schematu fabularnego należy wiązać istnienie zależności przyczynowych między jego elementami, co jest konsekwencją zjawiska procesualności owego schematu.
Istotną właściwością schematów jest fakt ich partycypowania w układach zwanymi matrycami fabularnymi (dendrytami fabularnymi).
Schemat fabularny jest pozajęzykowym odpowiednikiem pewnych całości, jakie stanowią utwory literackie lub w ogóle artystyczne. Schematy te ogarniają cząstkę utworu bądź cały utwór.
W pojęciu schematu fabularnego tkwi sugestia, że ma być on łatwo rozpoznawalny. Nie mają w nim dominować ani elementy puste informacyjnie, ani też informacje zbyt bogate, zupełnie luźne, nieoczekiwane, nie poruszające żadnych pytań. Schemat rozwija się więc poprzez alternatywy i pytania.
Inna definicja: oś, szkielet fabuły, te elementy fabuły, które muszą być zachowane w dowolnym streszczeniu dzieła.
MATRYCA FABULARNA (dendryt) - pojęcie bliskie temu, co Arystoteles nazywał z góry zarysowanym planem (np. Odysei), na którego tle występują kolejne epizody. Najprostsza (jednokolumnowa) matryca fabularna obejmuje szereg elementów schematu fabularnego zestawionych w pewnej kolejności. Bardziej złożona matryca przypomina tabelę, której kolumny to różne cząstki fabularne przynależne do pewnego gatunku literackiego lub odmiany gatunkowej (można je utożsamiać z figurami fabularnymi), wiersze zaś określają fazy schematu fabularnego. Matryca fabularna stanowi wyjściowy wzorzec, w którym można dokonywać rozmaitych rozstrzygnięć i kombinacji elementów.
Matryca musi być rozumiana jako część określonej tradycji literackiej. Jej znajomość sprawia, że schemat fabularny będący przedmiotem odbioru jest odczytywany w jej ramach i staje się dzięki temu schematem wskazującym kolejno, choć niejednoznacznie, lecz alternatywnie na swoje dalsze fazy, dane wirtualnie odbiorcy jako elementy matrycy. Dzięki temu schemat ten nie prezentuje się jako zbiór informacji oczywistych, nieprzygotowanych czy luźnych, ale jako spełnienie lub niespełnienie pewnych oczekiwań.
Schemat fabularny byłby tylko potencjalnie schematem, gdyby nie był wpisany w określoną matrycę, gdyby nie stanowił jej cząstkowej, lecz ukonkretnionej realizacji. Antycypujący (wskazujący) charakter s. fabularnego decyduje o jego czytelności - jako schematu procesualno - zdarzeniowego, posiadając strukturę przyczynową i sekwencjonalną, a także jako zespołu figur fabularnych.
ELEMENTY SKŁADOWE FABUŁY (wg PSTL):
MOTYW - elementarna jednostka konstrukcyjna świata przedstawionego, jego składnik pierwiastkowy: zdarzenie, przedmiot, sytuacja, myśl czy doznanie. Motywy wchodzą między sobą w mniej lub bardziej ścisłe związki czasowe, przestrzenne, przyczynowo - skutkowe, funkcjonalne, tworząc zespoły wyższego rzędu, takie jak np.; postać literacka, wątek czy temat. Jedne z nich, motywy dynamiczne (główne zdarzenia) rozwijają świat przedstawiony w czasie, inne motywy statyczne kształtują przede wszystkim przestrzeń. Motywy mające charakter konwencjonalny, powtarzające się w licznych dziełach, zwykło się określać jako motywy obiegowe (wędrowne) odgrywają one wielką rolę w takich m. in. gatunkach jak: baśń, bajka, ballada, powieść kryminalna.
ZDARZENIE - w obrębie fabuły epickiej jest to elementarna jednostka, najmniejsza cząstka, dalej nierozkładalna. Zdarzenia układają się w pewne ciągi, którym jednolitość nadaje określona postać bohatera.
WĄTEK - ciąg zdarzeń w obrębie fabuły utworu, obejmujący dzieje jednej lub paru postaci. Fabuła może być układem jednowątkowym (np. w noweli) lub wielowątkowym (np. w powieści). Układ zdarzeń związanych z bohaterem głównym to wątek główny, natomiast ciągi zdarzeń obejmujący dzieje postaci drugoplanowych to wątki uboczne. Wątek stanowiąc element konkretnej fabuły, bywa nieraz odtworzeniem jakiegoś tradycyjnego i powtarzalnego w literaturze wzoru dziejów bohatera (np. historie postaci mitologicznych czy legendarnych). Takie wielokrotnie powracające schematy przebiegu zdarzeń noszą nazwę wątków obiegowych.
AKCJA - odmiana fabuły w utworze dramatycznym lub epickim: ciąg działań i przeciwdziałań bohaterów zdążających do osiągnięcia określonych celów, dynamiczny przebieg zdarzeniowy rozwijający się poprzez konflikty, perypetie czy intrygi w kierunku finału, często niespodziewanego, który stanowi najwyrazistszy element kompozycji utworu. Główne fazy akcji to: zawiązanie, rozwinięcie, rozwiązanie; w najbardziej przejrzystych formach występuje ona w dziełach dramatycznych (tragedia, komedia), w noweli, w powieści kryminalnej, a także w gatunkach jak thriller czy western. Potocznie termin akcji bywa stosowany zmiennie z terminem fabuła.
PROLOG - wstępna część utworu epickiego lub dramatycznego zawierająca informacje o tym, co poprzedza właściwą fabułę i jest niezbędne dla jej rozumienia, a więc o tle zdarzeń, które nastąpią, o przeszłych losach bohaterów, przyczynach konfliktów między nimi itp. W tragedii antycznej, od czasów Ajschylosa, prolog stanowił odrębną całostkę kompozycyjną, monologową, dialogową i narracyjną, podobnie w komedii staro attyckiej i rzymskiej. W teatrze średniowiecznym i renesansowym był swego rodzaju programem widowiska: streszczeniem sztuki i poleceniem jej uwadze odbiorców, wygłaszanym przez tzw. prologusa - postać poza tym nie uczestniczącą w akcji scenicznej.
EPILOG - finałowa partia utworu epickiego lub dramatycznego, w której zawarte są informacje o późniejszych losach postaci - już po zamknięciu zdarzeń fabuły; w różnych gatunkach dramatu końcowa wypowiedź do publiczności, wyjaśniająca intencję autora i znaczenie wydarzeń scenicznych.
EPIZOD - zdarzenie lub sytuacja luźno włączone w nadrzędny porządek fabuły i nie mające istotnych konsekwencji dla jej całościowego przebiegu, choć same w sobie mogą być prezentowane bardzo szczegółowo i plastycznie. Jedno z zadań epizodów polega na tym, że uzewnętrzniają one tło (społeczno-obyczajowe, geograficzne, historyczne), na którym rozgrywają się przedstawione wypadki; taką funkcję pełniły zwłaszcza w powieści typu realistycznego.