ROZWÓJ MOWY DZIECKA

OD NARODZIN DO 7 ROKU ŻYCIA DZIECKA

Mowa to akt w procesie komunikacji językowej. Z punktu widzenia indywidualnego mowa to budowanie i odbiór wypowiedzi wielu czynników, z których najważniejszym w początkowym okresie rozwoju mowy jest prawidłowo funkcjonujący słuch i dobra wrażliwość słuchowa. W przebiegu mowy można wyodrębnić pewne okresy, których czas trwania u dziecka prawidłowo rozwijającego się jest następujący:

0-1 rok życia- to okres przygotowawczy w rozwoju mowy zwany okresem melodii.

Okres melodii jest wstępną i przygotowawczą fazą rozwoju mowy gdzie dziecko krzyczy, kiedy np. ma mokro, potem wydaje dźwięki artykułowane o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym. Ten etap rozwoju mowy nosi nazwę głużenia lub gawożenia (około 6 miesiąca życia).

1-2 rok życia to okres narodzin mowy, zwany inaczej okresem wyrazu.

W okresie wyrazu dziecko potrafi poprawnie wypowiadać samogłoski i, o, u, e, y, a oraz spółgłoski p, b, m, t, d, n, ń, s, k. Dziecko na początku tej fazy rozwoju mowy potrafi już powtarzać za dorosłymi proste słowa. Powtarzane wyrazy są imitacją posłyszanych dźwięków nie świadomym ich użyciem. Dźwięki wzrastającej sprawności motorycznej dziecko samo organizuje sobie coraz bogatsze sytuacje: zbliża się do ludzi i przedmiotów, chwyta, manipuluje natrafia na coraz to nowe rzeczy i zjawiska a wszystko to trzeba nazwać. Odbywa się to pod czujnym okiem dorosłych i z ich udziałem. Przyswojenie jednowyrazowych wypowiedzi następuje między 14-15, a 18-20 miesiącem życia.

2-3 okres życia to okres zdania.

W okresie zdania dziecko zaczyna już rozumieć mowę rodziców dotyczącą interesujących przedmiotów, członków rodziny lub aktualnych wydarzeń. Dziecko powinno już wymawiać głoski: p, b, m, f, n, ń, Ch, t, d, l, i. Na przełomie 2, 3 roku życia mowa dziecka staje się zrozumiała już nie tylko dla osób z najbliższego otoczenia. Zasób słownictwa powiększa się. Pod koniec 3roku życia większość przyswaja sobie podstawowy system leksykalny, fonetyczny i morfologiczny języka.

3-7 rok życia to okres swoistej mowy dziecięcej

Rozwój mowy w tym czasie polega na dalszym rozwoju artykulacji powiększenia zasobu słownikowego i budowaniu coraz to bardziej złożonych wypowiedzi. Na podstawie badań rozwoju dziecka opracowano orientacyjne normy tego rozwoju.

Podstawowym kryterium jest tu występowanie prawidłowej artykulacji u większości dzieci danej grupy wiekowej.

Dziecko 3-letnie powinno poprawnie mówić opanowane w poprzednim okresie samogłoski i spółgłoski -p, b, m, p', b', m', f. f', t, d, n, l, i, a także ń, ź,, ć. Od dziecka w 3 roku życia nie wymaga się wymowy głosek k, g często zastępowanych przez łatwiejsze t, d, r- zastępowane jest l; s, z, c- dzieci najczęściej zastępują te głoski miękkimi ś, ć, ź.

Dziecko 4-letnie powinno wymawiać poprawnie k, k', g, g', oraz s, z, c. Za normę uważa się, jeśli dziecko w tym wieku nie wymawia s, z, c, dż, r.

Dziecko 5 -letnie zaczyna wymawiać w łatwiejszych wyrazach głoski sz, rz, ż, cz, dż, ale wymowa jest nieutrwalona i często występuje zastępowanie tych głosek łatwiejszymi s, z, c, dz. Pojawia się w głoska r również zastępowana w niektórych wyrazach głoską l.

Dziecko 6,7 letnie powinno artykułować poprawnie wszystkie głoski, oraz w zasadzie powinno wymawiać wszystkie głoski prawidłowo. W niektórych przypadkach kształtowanie mowy trwa nieco dłużej i dziecko dopiero po roku nauki w szkole zaczyna mówić prawidłowo bez żadnej interwencji. Niemniej z uwagi na trudności, jakie w nauce pisania i czytania oczekują dzieci z nieukończonym rozwoje mowy (Dziecko będzie pisać tak jak mówi) wskazane jest przyspieszenie zakończenia procesu rozwoju mowy drogą ćwiczeń logopedycznych.

KLASYFIKACJA ZABURZEŃ MOWY

W literaturze naukowej spotyka się różne klasyfikacje zaburzeń mowy zarówno opisowe jak i przyczynowe. J.Styczek dzieli na zewnątrzpochodne i wewnątrzpochodne. Przy zewnątrzpochodnych nie stwierdza się defektów anatomicznych, czy psychoneurologicznych, które mogłyby być ich przyczyną. Zaburzenia mowy spowodowane są przeważnie brakami w mowie najbliższego otoczenia (Ubóstwem słownictwa, wadami wymowy itp.) Mogą one być przyczyną niemoty zewnątrzpochodnej, gdy dziecko jest wychowane w izolacji od otoczenia. Mogą być także przyczyną opóźnionego rozwoju mowy, wadliwej artykulacji.

Do przyczyn wewnątrzpochodnych wg J.Styczka zalicza się:

• Afazja- uszkodzenie struktur korowych powodujących częściową lub całkowitą utratę mowy;

• Alalia-brak rozwoju mowy;

• Dyslalia- zaburzenia rozwoju mowy;

• Apatia lub dysartia- uszkodzenie jąder podkorowych ośrodków dróg nerwowych lub nerwów obwodowych powodujących brak rozwoju mowy lub jej zaburzenia;

• Upośledzenie umysłowe;

• Dysfemia- zaburzenia sfery emocjonalnej wywołujące wady mowy;

• Dysfrazja- zaburzenia osobowości powodujące zaburzenia mowy;

• Dysglosja- nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów mowy;

Charakterystyka najczęściej występujących zaburzeń mowy:

Dyslalia- jest to zaburzenie artykulacyjne polegające na nieprawidłowej realizacji głosek, niezgodnie z normą przyjętą w danym społeczeństwie. Dyslalia może mieć postać motoryczną lub słuchową. Czysta forma dyslalii słuchowej lub motorycznej występuje bardzo rzadko. Często ma postać mieszaną. W dyslalii słuchowej występują zaburzenia tempa mowy i rytmu. Dziecko nie rozróżnia głosek podobnie brzmiących i myli je w mowie. Są to najczęściej s=s', głoski dźwięczne i bezdźwięczne b-p, d-t, ora twarde i miękkie ś=s, p-p'. W dyslalii motorycznej występują przede wszystkim trudności opanowaniu i zautomatyzowaniu głosek trudnych pod względem artykulacji oraz mylenia głosek zbliżonych do siebie pod względem artykulacji (r-l, s-c, ś-ć). W tej formie dyslalii obserwujemy wadliwą artykulację- nieistniejącą w naszym systemie językowym.

Afazja- jest to częściowa lub całkowita utrata możności budowania i percypowania tekstów na skutek uszkodzenia lub zmian ośrodkowego układu nerwowego. Może mieć charakter ruchowy bądź percepcyjny.

Afazja ruchowa- charakteryzuje się trudnościami w wypowiadaniu słów spontanicznym i naśladowczym

Afazja sensoryczna- charakteryzuje się brakiem w rozumieniu mowy, brakiem odpowiedzi na pytanie, lub odpowiedzi bezsensownych.

Niemota- najczęściej występuje jako głuchoniemota, powstała na skutek ogłuchnięcia we wczesnym dzieciństwie. Słuch ma bardzo duże znaczenie dla rozwoju mowy. Upośledzenie słuchu może być przyczyną zaburzeń mowy lub braku rozwoju mowy. Wady mowy związane z zaburzeniami słuchu zależą od wieku, w którym nastąpiło upośledzenie słuchu.

Opóźniony rozwój mowy- może dotyczyć tych wszystkich aspektów tzn. zasobu słownictwa, umiejętności posługiwania się częściami mowy, opanowania form gramatycznych języka, prawidłowej artykulacji. Może też dotyczyć jednego lub kilku aspektów. Czas, w którym dziecko wypowiada pierwsze słowa jest przez większość badaczy uznawany za jeden z istotnych wskaźników tempa rozwoju mowy. Gdy dziecko do końca 2 roku życia niw wymawia żadnego słowa w określonym znaczeniu, a tylko gaworzy, uważa się, że ma znacznie opóźniony rozwój mowy. Dziecko w 2 roku życia powinno wymawiać około 300 słów, a rozumieć więcej. Dziecko 3 letnie powinno używać około 1000-1500 słów i rozumieć większą liczbę. W przypadku, gdy słownik dziecka 3-letniego jest zbliżony do słownika dziecka 1,5 rocznego (Około 22 słów) możemy uznać, że rozwój mowy tego dziecka jest znacznie opóźniony. Pod koniec okresu przedszkolnego liczba słów używana przez dziecko powinna dochodzić do około 4 tysięcy. Równolegle powinna wzrastać w mowie dziecka liczba części mowy, poprawność używania przypadków, czasów, oraz sposobów budowania Poważne opóźnienie rozwoju mowy mogą mieć podłoże organiczne zdań (U dzieci stwierdza się wtedy opóźnienie rozwoju w zakresie układu nerwowego). Zdarza się także, że poważne opóźnienie mowy jest skutkiem zaniedbania środowiskowego, pedagogicznego.

Niezbędne warunki rozwoju mowy to:

1. Przebywanie w środowisku osób mówiących.

2. Akceptacja dziecka- aktywność uczuciowa otoczenia.

Zebrała J.Kowalska (Wg M.Płaszczewskiej „Materiały do ćwiczeń logopedycznych na terenie przedszkola”)

ROZWIJANIE MOWY- ZABAWY

Opracowane przez M.Płaszewską

Zabawa słowno ruchowa „Rozumienie poleceń”- zabawa zespołowa.

Pomoce- piłka.

Dzieci ustawiają się w kółku. Na środku stoi dziecko jedno dziecko i rzuca piłkę do wybranego przez siebie kolegi. Mówi jednocześnie proste polecenie: np. „Skacz na jednej nodze” (może podać na prawej lub lewej nodze), „Ukłoń się dwa razy”, „Cofnij się 3 kroki do tyłu”. Dziecko, które wykonało poprawnie polecenie wchodzi do środka i podaje piłkę następnemu dziecku równocześnie poleceniem wykonania określonego ruchu.

Nauczycielka czuwa nad poprawnym formułowaniem poleceń ich przez dzieci.

Zabawa słowno ruchowa „Rozumienie określeń przeciwstawnych”.

Zabawa zespołowa (Z całą grupą)

Wariant I Dzieci ustawiają się jeden za drugim- maszerują zgodnie z poleceniami nauczyciela np. wolno- szybko- bardzo szybko. Po zatrzymaniu się nauczycielka podaje dzieciom różne określenia, na które dzieci reagują ruchem np. ciemno- zasłaniają ręką oczy, jasno- szeroko otwierają oczy, unoszą brwi, duży- stają na czubkach palców, mały-przykucają, prosty-stają na baczność, krzywy-pochylają się na bok, wąski- pokazują palcami wąską szparkę, szeroki-szeroko rozkładają ręce, wesoły-uśmiechają się smutny- udają płacz.

Wariant II

Nauczycielka podaje hasło (np. wesoły) -dzieci reagują w sposób przeciwstawny.

Wariant III

Dzieci kolejno podają określenia- następne dziecko odpowiada określeniem przeciwstawnym i mówi następne hasło (np. blisko- daleko-brzydko- ładnie-stoi- chodzi- pływa- lata).

Zabawa słowno- ruchowa „Rozumienie i określenie stosunków przestrzennych”

Dzieci ustawiają się trójkami. Zabawa polega na zmianie miejsc dzieci w trójkach wg określeń nauczyciela. Np. w trójce stoją kolejno Kasia, Zbyszek, Ewa- nauczycielka używa poleceń typu: na prawo od Ewy stanie Kasia, albo Kasia stanie między Zbyszkiem Ewą, lub z przodu stanie Zbyszek za Zbyszkiem stanie Ewa. Można również prosić dziecko o wyjaśnienie również prosić dziecko o wyjaśnienie gdzie stoi-, przed kim, za kim, obok kogo?

Rozumienie instrukcji określających stosunki przestrzenne.

Zabawa zespołowa (grupy 3,4 osobowe)

Pomoce -gry planszowe np. „Grzybobranie”, „Chodzi Zosia po łące” „Kolorowa kostka”, „Leśne przygody”; Każde dziecko otrzymuje pionek (W grupie każde dziecko ma pionek innego koloru). Jedno dziecko kieruje zabawą podając określenia słowne: np. Ania stoi przed sową, staś za strumykiem, przed dwoma grzybami, Krysia jest w środku między Anią i stasiem (wykorzystano planszę „Grzybobranie”). W drugim zespole dziecko określa położenie pionków na planszy „Chodzi Zosia po łące”: Stefek stoi nad żółtym kwiatkiem, Ala wchodzi na łąkę między czerwonym i niebieskim kwiatkiem. Zależne od rodzaju plansz, można zamiast zwykłych pionków wykorzystać drobne zabawki (autka, laleczki).

Określenie położenia przy użyciu przyimków- nad, pod, przed.

Zabawa zespołowa (Cała grupa)

Pomoce: tablica flanelowa, elementy kolorowe („Trzy misie”).

Na tablicy umieszczamy kilka lalek, misie. Dzieci kolejno opisują rozmieszczenie elementów. Po wprowadzeniu- dzieci dyktują, jaki „Obrazek” ułożyć z wybranych postaci. Każde z dzieci może „dyktować” całości obrazka, lub kolejno każde może dodawać jeden jego element. Następnie nauczyciel podaje instrukcję jak ułożyć obrazek, a dzieci kolejno wykonują polecenie. Nauczyciel czuwa nad tym, by dzieci umiały podać zrozumiałą instrukcję i by ją dobrze realizowały. W przypadku błędnych ułożeń- pytamy, „Co w tym śmiesznego?”, „Co tu jest źle?”.

Rozumienie instrukcji (Utrwalenie znajomości nazw kolorów, kształtów, pojęć liczbowych, stosunków przestrzennych).

Zabawa zespołowa ( w grupach 3,4- osobowych).

Pomoce: klocki

Nauczyciel poleca dzieciom wykonanie budowli z klocków wg instrukcji: na dole połóżcie 9 klocków czerwonych, na środku 1 klocek niebieski. Na rogu klocki beżowe. Między klockami narożnymi połóżcie też klocki czerwone. Można zapytać w tym momencie- ile w budowli jest klocków czerwonych?

Na klocek niebieski (środkowy) ułożyć klocek czerwony. Wieżę na środku budowli będzie zakańczać sześcian niebieski, a pod nim będzie klocek beżowy. Można potem prosić dziecko o przeliczenie użytych klocków, porównanie pod względem kształtu, wielkości, liczby poszczególnych klocków.

Wariant II

Wybrane z każdej grupy dziecko robi budowlę z klocków żądając określonych klocków opisując, co kolejno robi.

ZABAWY ROZWIJAJĄCE MOWĘ wg E.Małek:

Rozumienie słowne i ekspresję słowną (E.Małek „Dziecięce hip- hop”)

1. „Sprawozdawca”

Wybrane dziecko opisuje czynności, które wykonuje inna osoba. Może też relacjonować to, co dzieje się za oknem.

2.„Co znajduje się w pokoju?”

Dzieci siedzą w kole i po kolei wymieniają przedmioty znajdujące się w Sali. W sytuacji, gdy któreś dziecko zwleka z odpowiedzią, pozostałe dzieci zaczynają liczyć głośno do dziesięciu. Jeżeli niw wymieni ono w tym czasie żadnej nazwy, daje fant. Jeśli dziecko powtórzy nazwę już wcześniej wymienioną, również daje fant.

3.„Mały duży”

Nauczycielka wybiera dwoje dzieci. Poleca, by jedno z n ich wyszukiwało w otoczeniu przedmioty, lecz małe. Pozostałe dzieci słuchają, obserwując, oceniają, np. duża szafa, mała szafa.

Trudniejszą odmianą będzie wypowiadanie samych nazw przedmiotów, np. gdy nauczycielka lub dziecko powie „dom”, wybrane dziecko powie „domek”.

4.„Latający słoń”

Zabawa polega na wymyślaniu przez kolejne dzieci zdań bezsensownych np. „Wczoraj widziałem latającego słonia”, „Moja mama jest kosmitką”.

5. „Antonimy”

Dzieci kończą rozpoczęte przez nauczycielkę zdania typu: „Krowa jest duża, a mrówka…”, „Węgiel jest twardy, a piórko miękkie”. Itp.

6. „Określamy”

Dzieci siedzą w kręgu. Wymieniają cechy wyznaczonego przez nauczycielkę lub przez dzieci przedmiotu, np. jabłko-słodkie, kwaśne, robaczywe, zielone, soczyste itp. kto nie wymyśli kolejnego określenia, odpada z zabawy.

7. „O kim, o czym pomyśleliśmy”

Jedno dziecko wychodzi z Sali. Pozostałe umawiają się, o kim lub, o jakim przedmiocie będzie mowa. Po powrocie di Sali dziecko zgadując, co to za osoba lub przedmiot, zadaje pytanie, aby można było odpowiedzieć „tak”, lub „nie”.

8. „Rodzina wyrazów”

Nauczycielka rzuca piłkę, a dziecko łapie ją wypowiadając nazwy, które wchodzą w zakres określonej nazwy ogólnej (np. nazwy zwierząt, mebli, warzyw, kolorów itp.)

9. „Zabaw w rymy. „Wiewióreczki”

Dzieci swobodnie poruszają się po Sali przy dźwiękach np. tamburyna. W czasie przerwy w muzyce nauczycielka mówi dwa wyrazy. Jeżeli wyrazy rymują się, dzieci dobierają się w pary. Gdy powie wyrazy, które się nie rymują, dzieci tańczą „solo”.

10. „Rym- dym”

Nauczycielka rzuca piłkę do dziecka i mówi dowolne słowo, np. żarówka, klamka, czapka, kołek, buty itp. Zadaniem dziecka, gdy złapie piłkę, jest podanie rymu do danego słowa. Jeżeli dziecko nie umie podać rymu, odpada z zabawy.

11.„Ziemia, woda, powietrze, ogień”

Dzieci tworzą koło. Wybrane dziecko stojące w środku rzuca jednemu z grających piłkę, mówiąc dowolne z czterech słów:

Ziemia, woda, powietrze, ogień. Wskazane dziecko odrzuca piłkę stojącemu w środku i jednocześnie dowolne zwierzą żyjące w wymienionym środowisku. Jeżeli jednak padnie słowo: ogień, wskazany chwyta piłkę i w milczeniu odwraca się w tył. Kto się pomyli to przegrywa.

12. „Licytacja”

Nauczycielka zapowiada, że rozpoczyna licytację np. owoców i mówi „Jabłko po raz pierwszy, jabłko pirat drugi”. W tym czasie ktoś z grających powinien szybko wymienić nazwę innego owocu, np. śliwka. Wtedy nauczycielka wypowiada formułkę: „Gruszka pora pierwszy…” dopóki nie usłyszy nazwy innego owocu. Licytacja trwa tak długo, aż nauczycielka wymieni pełną licytacyjną („…po raz trzeci”) i uderzy czymś w stół lub klaśnie w dłonie. Zwycięża to dziecko, które podało ostatnią nazwę licytowanego przedmiotu. Nie wolno podawać nazw, które były zgłoszone wcześniej w licytacji. Aby tej zasady nie łamano, nauczycielka powinna mieć pomocnika, który zapisuje zgłaszane nazwy. Po przeprowadzeniu licytacji owoców można rozpocząć licytację grzybów, kwiatów, zbóż. Można również licytować nazwy geograficzne, np. miasta polskie: Warszawa po raz pierwszy…”.

13. „Trudny życiorys”

Każde dziecko wylosowuje sobie jedną literę, od której będą zaczynać się wszystkie dane jego życiorysu: imię nazwisko, imię ojca, imię matki, miejsce zamieszkania, zawód, miejsce urodzenia, np. Ewa Englert, ojciec- Edward, matka- Elżbieta, miejsce urodzenia-Elbląg, miejsce zamieszkania- Ełk, zawód ekonomista, narodowość- Estonia.

14. „Żywa encyklopedia”

Nauczycielka wypisuje na małych karteczkach nazwy różnych przedmiotów, np. grzebień, komputer, płot itp. Wybrane dziecko losuje karteczkę i mówi dwa zdania i tym przedmiocie, nie używając jego nazwy, np. Przedmiot ten służy do czesania, przedmiot posiada zęby. Pozostałe dzieci powinny odgadnąć, o jaki przedmiot chodzi. Jeżeli odgadną źle, to znaczy, że określenie było niewystarczające, lub źle sformułowane. „Encyklopedia” przegrywa lub daje fant. Do dalszej zabawy wybrane jest kolejne dziecko.

15. „Długie zdanie”

Nauczycielka wypowiada proste zdanie składające się z dwóch wyrazów, np. Małgosia czyta. Zadaniem dzieci jest sukcesywne tworzenie nowego zdania dłuższego od poprzedniego jeden wyraz.

16.„Kot ministra”

Nauczycielka mówi po cichu alfabet. Wybrane dziecko przerywa jej, mówiąc „Stop”. Na wyznaczoną w ten sposób głoskę (np. „K”) dzieci muszą skończyć zdanie określając, jaki jest kot ministra. Pierwsze dziecko może np. powiedzieć: „Kot ministra jest …kudłaty”, inne „Kot ministra jest…krótki” itp., Które dziecko nie potrafi wymyślić określenia na podaną głoskę, odpada z zabawy.

17. „Poszedł Marek na jarmarek”

Dzieci siedzą w kręgu. Pierwsze dziecko mówi zdanie „Poszedł Marek na jarmarek, kupił sobie…” (kończy je wymyślając produkt, jaki mógł kupić Marek, np. masło). Następne dziecko musi powtórzyć zdanie powiedziane wcześniej i dodać swój produkt: „Poszedł….Masło, mleko” Każde dziecko powtarza zdanie kolegów, dodając swoją końcówkę. Kto się pomyli odpada z zabawy.

---