RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
Geneza instytucji w Polsce
Rzecznik Praw Obywatelskich jest, obok KRRiTv, najmłodszą instytucją, jaka pojawiła się w zakresie ustroju politycznego państwa. Została ona utworzona w 1987r. na podstawie ustawy z 15 lipca, natomiast podstawy konstytucyjne uzyskała dopiero w toku przeprowadzonej 7 kwietnia 1988r. nowelizacji Konstytucji. RPO został wówczas włączony do rozdziału, w którym ujęte zostały Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu i Najwyższa Izba Kontroli. Został więc potraktowany jako swoisty organ państwowy w zakresie kontroli, powołany w celu ochrony praw i wolności obywatelskich. Instytucja RPO, jako zupełnie nowa, nie posiadała w Polsce żadnych tradycji, do których można by nawiązać. Z braku własnych doświadczeń twórcy RPO sięgnęli do wzorów pochodzących ze Skandynawii- instytucji występującej pod nazwą ombudsmana.
2. Pozycja ustrojowa Rzecznika
Rzecznik Praw Obywatelskich jest samodzielnym organem konstytucyjnym. Nie można go umieścić w klasycznej teorii trójpodziału władz, bo przedmiotem jego zainteresowań jest sfera funkcjonowania władzy wykonawczej, podejmuje swe działania w sposób i formach nasuwających pewne analogie do działalności władzy sądowniczej, jednak pozostaje blisko związany z władzą ustawodawczą, to jest Sejmem- jest to organ ochrony prawa.
Dla pozycji ustrojowej RPO podstawowe znaczenie mają dwie zasady:
Zasada powiązania z Sejmem- Sejm za zgodą Senatu dokonuje wyboru Rzecznika, Rzecznik składa Sejmowi sprawozdania z działalności i ponosi przed nim odpowiedzialność „na zasadach określonych w ustawie”- powiązanie z Sejmem nie przekreśla więc samodzielności i odrębności urzędu Rzecznika.
Zasada niezależności od pozostałych organów państwa- organy te nie dysponują wobec Rzecznika żadnymi kompetencjami pozwalającymi na kierowanie jego działalnością czy egzekwowanie jego odpowiedzialność. Rzecznik ma jednak wiele instrumentów oddziaływania na te organy, a przede wszystkim podległe im jednostki.
Rzecznik jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu. Prawo do zgłoszenia kandydatury przysługuje Marszałkowi Sejmu oraz grupie co najmniej 35 posłów- konieczne jest też uzyskanie bezwzględnej większości głosów, oddanych w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uchwała Sejmu jest następnie przekazywana Senatowi, który w terminie miesiąca podejmuje uchwałę w sprawie wyrażenia zgody na powołanie Rzecznika. Niepodjęcie jakiejkolwiek uchwały w tym terminie rozumie się jako wyrażenie zgody. Uchwała Senatu odmawiająca wyrażenia zgody ma skutek ostateczny- w takim razie Sejm musi powołać na stanowisko Rzecznika inną osobę, a całe postępowanie zacznie się od początku. Przed przystąpieniem do wykonywania obowiązków Rzecznik składa ślubowanie przed Sejmem.
Ustawa w ogólnikowy sposób określa kwalifikacje kandydata na Rzecznika- musi mieć on obywatelstwo polskie, wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną.
Rzecznik powoływany jest na pięcioletnią kadencję (5 lat liczone od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem). Powołanie ponowne dopuszczane jest tylko jeden raz. Po zakończeniu kadencji Rzecznik ma prawo powrócić na stanowisko poprzednio zajmowane lub otrzymać stanowisko równorzędne, jeżeli nie ma przeszkód prawnych <np wiek emerytalny>
Rzecznikowi przysługuje immunitet i nietykalność- ich uchylenie należy do Sejmu, Rzecznik nie może być posłem ani senatorem, nie może zajmować żadnego innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych, nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego, ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z godnością jego urzędu. Zakłada to apolityczność urzędu i osoby Rzecznika, wyklucza to również dopuszczalność do angażowania się Rzecznika w bieżące kampanie polityczne czy kandydowanie na urzędy polityczne (np. Urząd Prezydenta RP).
W okresie kadencji Rzecznik jest nieodwoływalny, poza przypadkami, które wyraźnie określa ustawa. Są to następujące wyjątki:
a) zrzeczenie się urzędu,
b) trwała niezdolność do pełnienia obowiązków,
c) sprzeniewierzenie się ślubowaniu
d) złożył niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, stwierdzone prawomocnym wyrokiem
sądu
O odwołaniu Rzecznika decyduje Sejm, prawo postawienia wniosku o odwołanie ma Marszałek Sejmu oraz grupa co najmniej 35 posłów.
Rzecznik jest organem jednoosobowym (monokratycznym), ale ustawa dopuszcza, by na wniosek Rzecznika Marszałek Sejmu powołał nie więcej niż trzech jego zastępców, w tym zastępcę do spraw żołnierzy. Swoje zadania Rzecznik wykonuje za pomocą Biura Rzecznika Praw Obywatelskich (biuro mieści się w Warszawie i obejmuje kilkudziesięciu pracowników merytorycznych o wysokich kwalifikacjach). Ustawa dopuszcza też powoływanie przez Rzecznika- za zgodą Sejmu- jego pomocników terenowych, co wiąże się z utworzeniem biur terenowych.
Wydatki związane z funkcjonowaniem RPO pokrywane są z budżetu centralnego.
Zakres i tryb działania Rzecznika
Podstawowy zadaniem Rzecznika jest: „stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz innych aktach normatywnych (art.208ust.1 Konstytucji). Jego działalność ma być w pierwszym rzędzie zorientowana na ochronę jednostki, dlatego art. 80 Konstytucji gwarantuje każdemu dostęp do ochrony Rzecznika, co odróżnia ten organ od innych organów kontroli państwowej i ochrony prawa ( NIK, KRRiTv), a przybliża jego działalność do funkcji sądów.
Gdy chodzi o zakres podmiotowy, to kompetencje RPO obejmują, zgodnie z nowym ujęciem instytucji wolności i praw jednostki przez Konstytucję, tak obywateli polskich, cudzoziemców, jak i bezpaństwowców. Interwencja Rzecznika jest uzasadniona w przypadku naruszenia wolności i praw przez organy władzy publicznej, natomiast brak podstaw działania z jego strony w przypadku naruszenia prawa wynikającego ze stosunków umownych. Rozstrzyganie sporów tego rodzaju leży w gestii sądów.
W aspekcie przedmiotowym zaś działalność Rzecznika dotyczy ochrony praw i wolności człowieka i obywatela ( co jest świadomym nawiązaniem do tytułu rozdziału II Konstytucji). Ochrona ta nie ogranicza się tylko do praw i wolności konstytucyjnych, ale może dotyczyć wszelkich praw i wolności, jeśli tylko były określone w akcie normatywnym (tzn. w jakimkolwiek akcie wydanym przez organy władzy publicznej i formułującym normy prawne- w tym rozumieniu aktem normatywnym są nie tylko akty stanowiące źródła powszechnie obowiązującego prawa, ale także akty o charakterze wewnętrznym).
Rzecznik ma podstawy prawne do interwencji, wówczas gdy stwierdza naruszenie prawa przez organ państwowy spowodowane jego działaniem lub zaniechaniem.
Wszczęcie postępowania przez Rzecznika odbywa się na wniosek osoby, organizacji lub organów samorządowych, jest on także uprawniony do podejmowania działań z własnej inicjatywy. Nie ma precyzyjnych wymogów co do formy wniosku (ustnie czy pisemnie). Wnioskodawca powinien określić osobę, której sprawa dotyczy, i przedmiot sprawy. Wniosek taki jest bezpłatny.
Rzecznik nie jest związany wnioskiem, powinien go rozpatrzyć, jednak przepisy nie określają w jakim terminie. Podejmuje sprawę, jeśli stwierdzi jej zasadność. Gdy stwierdzi, że wnioskodawca nie wyczerpał wszystkich możliwości dochodzenia swych praw, może wskazać istniejące możliwości działania. Może też przekazać sprawę do kompetencji właściwych władz. W każdym przypadku Rzecznik ma obowiązek powiadomienia wnioskodawcy o powziętej decyzji- zasada jawności postępowania.
Postępowanie wyjaśniające Rzecznik może prowadzić sam lub korzystając z pomocy innych organów państwowych. Gdy sprawą zajmuje się sam, może ją badać na miejscu, żądać wyjaśnień oraz udostępnienia niezbędnych akt, żądać informacji o stanie spraw rozpatrywanych przez organy ścigania lub sąd, może zlecać sporządzanie ekspertyz i opinii.
W wyniku tych działań Rzecznik zawiadamia wnioskodawcę o wystąpieniu do organu czy instytucji, w której działalności stwierdził naruszenie prawa, bądź informuje, iż nie stwierdził naruszenia praw i wolności.
W przypadku spraw mających ogólne znaczenie Rzecznik może podejmować działania inspirujące inne organy czy instytucje do wykonania inicjatywy ustawodawczej, wydania lub zmiany aktu prawnego, może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją. Rzecznik corocznie składa Sejmowi sprawozdanie o stanie przestrzegania praw i wolności jednostki, wskazując na występujące braki i niedociągnięcia.
Informacja ta podawana jest do wiadomości publicznej.
Bibliografia:
L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne zarys wykładu, LIBER, Warszawa 2007
W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2007
W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 roku, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, Kraków 2004