Dostęp do informacji o środowisku - prawo i praktyka
Wprowadzenie
Przez lata, nie tylko w Polsce, informacje na temat środowiska i działań wpływających na jego stan nie były jawne. Ta sytuacja jednak zmienia się. Publiczny dostęp do informacji jest coraz częściej uznawany na arenie międzynarodowej i w poszczególnych krajach za integralny element praw człowieka w demokratycznych społeczeństwach.
Na wagę dostępu do informacji o środowisku wskazano po raz pierwszy w Polityce Ekologicznej Państwa przyjętej w 1991 roku, uznając, że dla wspomagania "samoorganizacji społeczeństwa w celu obrony i poprawy przyrodniczych warunków egzystencji konieczny jest pełny dostęp do informacji o środowisku i stanie zdrowia".
Ważnym krokiem w zwiększaniu dostępu do informacji o środowisku było podpisanie w maju 1998 przez ówczesnego Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa dokumentów dotyczących współdziałania z pozarządowymi organizacjami ekologicznymi (POE). Wśród tych dokumentów (http://www.mos.gov.pl/poe) znalazły się: Deklaracja Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa dotycząca współdziałania z pozarządowymi organizacjami ekologicznymi, Kierunki wdrażania zasad współpracy między Ministerstwem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa a pozarządowymi organizacjami ekologicznymi oraz Program wykonawczy współpracy Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z pozarządowymi organizacjami ekologicznymi w 1998. W Deklaracji mówi się m.in. o "wzajemnym, pełnym informowaniu się" oraz o rozwijaniu "dostępu do informacji o ochronie środowiska". Jednym z efektów podpisania tych dokumentów było powołanie w 1998 roku zespołu ds. współpracy składającego się z przedstawicieli POE i resortu, który na bieżąco zajmuje się m.in. kwestiami poprawy dostępności informacji. Efektem pracy zespołu jest m.in. wypracowanie praktyki udostępniania i konsultowania dokumentów powstających w resorcie środowiska, która obejmuje przesyłanie ich do zainteresowanych instytucji oraz umieszczanie na stronie internetowej Ministerstwa http://www.mos.gov.pl/mos/publikac/mat_robocze/rozporzadzenia.html, znaczące rozbudowanie zasobów informacyjnych dostępnych na stronie WWW resortu, wprowadzenie praktyki udzielania informacji pocztą elektroniczną e-mail oraz stworzenie koncepcji powstania Centrum Informacyjnego Ministerstwa Środowiska.
Współpraca Ministerstwa Środowiska z pozarządowymi organizacjami ekologicznymi w dużej mierze przyczyniła się także do podpisania w czerwcu 1998 roku przez ówczesnego Ministra Ochrony Środowiska, Konwencji o Dostępie do Informacji, Udziale Społeczeństwa w Podejmowaniu Decyzji oraz Dostępie do Sprawiedliwości w Sprawach Środowiska zwanej Konwencją z Aarhus. Po złożeniu 16 pierwszych ratyfikacji, Konwencja stała się obowiązującym aktem prawnomiędzynarodowym 30 października 2001. Polska uchwaliła ustawę o ratyfikacji Konwencji 12 września 2001 (Dz.U. nr 89, poz. 970, http://ks.sejm.gov.pl:8009/proc3/opisy/2817.htm). Natomiast ratyfikacja Konwencji o Dostępie do Informacji, Udziale Społeczeństwa w Podejmowaniu Decyzji oraz Dostępie do Sprawiedliwości w Sprawach Środowiska nastąpi z dniem złożenia dokumentów ratyfikacyjnych w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku � prawdopodobnie w marcu 2002 roku.
Proces ratyfikacyjny Konwencji oraz proces dostosowania polskiego prawa do acquis communautaire (w tym wypadku dotyczy to dwóch dyrektyw: Dyrektywy 90/313/EWG o swobodnym dostępie do informacji o środowisku oraz Dyrektywy 85/337/EWG w sprawie oceny skutków niektórych publicznych i prywatnych przedsięwzięć dla środowiska) legły u podstaw podjęcia prac legislacyjnych dotyczących ustawy o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko.
Prawo do informacji w Ustawie z dnia 27. kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (http://ks.sejm.gov.pl:8009/proc3/ustawy/1856_u.htm)
W dniu 27 kwietnia 2001r. Sejm uchwalił ustawę o dostępie do informacji i ocenach oddziaływania na środowisko. Ustawa została opublikowana w Dzienniku Ustaw RP nr 62 pod poz. 627 i zaczęła obowiązywać od 1 października 2001r. Ustawa ta de facto wprowadza do polskiego prawa instytucję dostępu do informacji o środowisku, jako element podstawowych praw człowieka. Powietrze, którym oddychamy, woda, którą pijemy, pobliskie wysypisko toksycznych odpadów są to elementy środowiska, które w zasadniczy sposób wpływają na jakość naszego życia. Dlatego informacja o nich powinna być własnością publiczną. Prawo do informacji o środowisku jest jednym z najpotężniejszych, o ile nie najpotężniejszym narzędziem w ochronie środowiska. Z pozoru trudno dostrzec, dlaczego tak jest. W końcu informacja to tylko informacja. Nie jest to działanie czy podejmowanie decyzji. Jednak działania decydentów � czy są to rządy, urzędnicy publiczni czy dyrektorzy przedsiębiorstw � nabierają innego wymiaru pod nadzorem opinii publicznej. Prawo do informacji o środowisku uznaje się obecnie za jeden z niezbędnych warunków realizacji zasady uspołecznienia, zapisanej w Polityce Ekologicznej Państwa. Prawo do informacji o środowisku jest niezbędnym elementem tzw. uczestnictwa społecznego (ustawa mówi w Dziale V o "udziale społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska"), a więc wpływania przez społeczeństwo, obywateli i ich grupy na procesy podejmowania decyzji, których skutki mają wpływ na środowisko. Bez łatwo dostępnej i wiarygodnej informacji nie jest możliwe aktywne uczestniczenie obywateli w procedurach podejmowania takich decyzji. Informacja o środowisku może być jednak samoistnym narzędziem ochrony środowiska. Ujawnianie niewygodnych informacji, nierzadko z udziałem środków masowego przekazu, uruchamia, bowiem proces krytyki społecznej. Jawność informacji dotyczących środowiska może mieć także wpływ na podmioty gospodarcze, korzystające ze środowiska, które z obawy przed utratą dobrego wizerunku w oczach klientów, zmieniają swoja politykę, technologię, czy strukturę sprzedaży lub dostaw, na mniej uciążliwą dla środowiska. Praktyka krajów, w których wprowadzono skuteczne prawo dostępu do informacji o środowisku, potwierdza te spostrzeżenia. Gdziekolwiek wprowadzono skuteczne prawo dostępu do informacji, tam następował gwałtowny postęp w walce o czystsze środowisko.
Praktyka dostępu do informacji o środowisku
Jak to już wcześniej powiedziano dostęp do informacji, który umożliwia udział społeczeństwa w ochronie środowiska, coraz częściej stawiany jest na równi z innymi prawami człowieka. Dzieje się tak ze względu na fakt coraz mocniejszego żądania dostępu do informacji przez obywateli ale także ze względu na powstające nowe, tanie możliwości techniczne masowego udostępniania informacji. Dynamiczny rozwój elektronicznych mediów wskazuje, że udostępnianie informacji drogą elektroniczną będzie coraz częstszą praktyką w Polsce i na świecie. Wprawdzie ustawa poza jednym wyjątkiem w odniesieniu do decyzji wymagających udziału społeczeństwa (art. 32 ust. 3), nie wymaga od organów administracji publicznej umieszczania informacji w formie elektronicznej na stronie internetowej, lecz za takim postępowaniem przemawia wiele faktów praktycznych, m.in:
zapewnienie dostępu do informacji każdemu (także poza granicami Polski),
znaczące obniżenie kosztów udostępnienia informacji (szczególnie w sytuacji gdy organ posiada własną stronę internetową),
zapewnienie natychmiastowego dostępu do informacji.
Umieszczanie informacji w Internecie może mieć także kapitalne znaczenie dla usprawnienia przepływu informacji pomiędzy organami administracji publicznej, wpływając w ten sposób na poprawę efektywności i skuteczności ich pracy.
W Polsce od kilku lat spora ilość dokumentów na temat środowiska jest udostępniana w formie elektronicznej, poprzez umieszczenie tych informacji na stronie internetowej lub poprzez rozsyłanie jej (lub informacji o jej dostępności na stronie WWW) do odbiorców pocztą elektroniczną (e-mail).
Na poziomie centralnym największym "dystrybutorem" elektronicznej informacji o środowisku i jego ochronie jest strona internetowa Ministerstwa Środowiska (http://www.mos.gov.pl). W ramach Ministerstwa jednostką koordynującą udostępnianie informacji jest Biuro Promocji i Informacji (http://www.mos.gov.pl/mos/komorki/biu_pii.htm).
Z punktu widzenia prawa ochrony środowiska, najistotniejszymi informacjami, które można znaleźć na stronie Ministerstwa są:
rządowe projekty ustaw dotyczących ochrony środowiska (http://www.mos.gov.pl/mos/publikac/mat_robocze/rozporzadzenia.html),
obowiązujące prawo ochrony środowiska (http://www.mos.gov.pl/mos/akty-p/index.shtml) oraz
Integracja Europejska - materiały nt. ochrony środowiska i procesu integracji (http://www.mos.gov.pl/integracja_europejska/index.shtml)
Udostępnianiem informacji elektronicznej na temat stanu środowiska oraz kontroli przestrzegania prawa o ochronie środowiska zajmuje się Inspekcja Ochrony Środowiska: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska oraz wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska. Na stronie GIOŚ (http://www.pios.gov.pl) są umieszczone m.in.: informacje przygotowywane w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, informacja dotycząca występowania nadzwyczajnych zagrożeń środowiska, lista zakładów najbardziej uciążliwych dla środowiska w skali kraju - tzw. "Lista 80" oraz raport o stanie środowiska w Polsce.
Na stronie Instytutu Ochrony Środowiska możemy natomiast znaleźć "Indeks aktów prawnych związanych z ochroną środowiska w Polsce" (http://www.ios.edu.pl/cgi-bin/a_plen.cgi), których pełne elektroniczne wersje są udostępnione w ramach np. serwisu internetowego Domu Wydawniczego ABC (http://www.abc.com.pl/serwis/publik.htm).
W ostatnich latach swoje strony WWW zaczęły "zazieleniać" także inne resorty centralne, m.in.: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej. Wejście w życie ustawy o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko z pewnością wpłynie na zwiększenie społecznego zainteresowania informacjami dotyczącymi środowiska będącymi w posiadaniu instytucji centralnych, co powinno spowodować dalsze rozbudowywanie zasobów elektronicznych dotyczących środowiska na ich stronach w Internecie. Pełna lista instytucji centralnych ze wskazaniem komórek odpowiedzialnych za ochronę środowiska znajduje się na stronie Biura Wspierania Lobbingu Ekologicznego (http://www.bwle.most.org.pl/centrum.htm).
Swoje "ekologiczne" zasoby elektroniczne znacząco rozbudowuje obecnie także polski Parlament. Na stronach Sejmu RP znaleźć można szczegółowe informacje dotyczące Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (http://www.sejm.gov.pl/komisje/www_osz.htm). Na stronie Komisji OSZNiL umieszczono m.in.: skład Komisji i wszystkich podkomisji, plan pracy i szczegółowe sprawozdania z posiedzeń Komisji. Dodatkowo na głównej stronie internetowej Sejmu RP (http://www.sejm.gov.pl) znajdują się informacje dotyczące posiedzeń plenarnych - kalendarz bieżącego i planowanych obrad oraz stenogramy z posiedzeń (ich pełne wersje pojawiają się w Internecie najpóźniej w następny dzień po posiedzeniu); interpelacje poselskie oraz zbiory wszystkich przedłożeń rozpatrywanych przez Sejm (projekty ustaw, ustawy uchwalone, projekty uchwał i uchwały podjęte). Zwiększa się także liczba ekspertyz dotyczących spraw środowiska i zrównoważonego rozwoju umieszczanych na stronach Biura Studiów i Ekspertyz Sejmu (http://biurose.sejm.gov.pl/publik.htm).
Senat RP (http://www.senat.gov.pl) udostępnia elektronicznie m.in. pełne teksty wszystkich inicjatyw senackich i uchwał Senatu oraz sprawozdania stenograficzne z obrad Senatu. Informacje te pozwalają prześledzić proces legislacyjny dotyczący wszystkich przedłożeń skierowanych do Senatu.
Także Najwyższa Izba Kontroli (http://www.nik.gov.pl), będąca naczelnym organem kontroli państwowej podległym Sejmowi, przedstawia w formie elektronicznej informacje o wynikach kontroli, które były przedstawiane opinii publicznej. Udostępniane informacje obejmują krótką informację prasową oraz pełny raport z przeprowadzonej kontroli (http://www.nik.gov.pl/wyniki_kontroli/str_wyniki.html).
Z punktu widzenia obywateli i społeczności lokalnych szczególne znaczenie ma dostęp do informacji o środowisku w ich najbliższym otoczeniu: gminie, powiecie i województwie.
O czym już wcześniej wspomniano, ustawa w odniesieniu do decyzji wymagających udziału społeczeństwa (art. 32 ust. 3) wymaga od organów administracji publicznej umieszczania informacji w formie elektronicznej na stronie internetowej organu właściwego do wydania decyzji, jeśli organ ten prowadzi taką stronę.
Najbardziej rozbudowane elektroniczne zasoby informacyjne dotyczące środowiska na poziomie regionalnym znajdują się na stronach internetowych wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska. Obecnie 12 spośród 16 inspektoratów wojewódzkich (http://www.pios.gov.pl/wios/index.html) posiada własne strony w Internecie. Wojewódzkie inspektoraty umieszczają najczęściej na swoich stronach: wojewódzkie raporty o stanie środowiska, wykazy publikacji oraz inne informacje dotyczące monitoringu środowiska i działalności kontrolnej prowadzonej w województwach.
Obecnie wszystkie urzędy wojewódzkie (http://www.kprm.gov.pl/admin/wicwoj16.html) i urzędy marszałkowskie (http://www.gmina.pl/urz_m.php) posiadają swoje witryny elektroniczne. Ich zasoby elektroniczne są stale uaktualniane i rozbudowywane.
Rośnie liczba powiatów i gmin otwierających swoje strony internetowe oraz umieszczająca na nich także informacje dotyczące środowiska (przykłady adresów gmin i powiatów w Internecie: http://www.samorzad.pl, http://www.miastawinternecie.pl, http://www.szmp.pl).
Ze względu na fakt wejścia w życie ustawy o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie
oraz o ocenach oddziaływania na środowisko należy spodziewać się, że w najbliższym czasie coraz więcej stron internetowych organów administracji publicznej będzie zawierało ekologiczne komponenty.