Rozdział IX - opracowane przez Baś.

NA PRZEŁOMIE ROKU 1916 i 1917

1. Oddźwięki Aktu 5 listopada w Europie

Rosyjska delegacja parlamentarna na Zachodzie -> zaniepokojenie działalnością Polaków urabiających zachodnią opinię publiczną na rzecz Polski. Bał się, że Rosji będą stawiane w związku z tym niebezpieczne postulaty.

MSZ Siergiej D. Sazonow (wiosna 1916): Niemcy i Austro-Węgry przygotowują nowe jej rozwiązanie odbiegające od dawnych tradycji pruskich. Rząd rosyjski powinien ułożyć sam stosunki z Polską na nowych podstawach zgodnie z interesami Rosji. 3 formy rozwiązania sprawy polskiej:

1. Pełna niepodległość (ale to minister odrzucał, mimo że były w Rosji głosy za tym)

2. Samorząd prowincjonalny (też odrzucał, bo nie mogło to zadowolić Polaków i wywołałoby nienawiść do Rosji)

3. Samodzielność ograniczona przy zachowaniu w rękach rosyjskich istotnego kierownictwa (unia personalna- własny rząd z namiestnikiem i radą ministrów, dwuizbowy parlament, sądownictwo, Rosja: sprawy zagraniczne, wojsko, koleje, ustawodawstwo karne w spr polit.)

Silny opór wobec projektu, wkrótce dymisja Sazanowa. Reakcja na Akt 5 listopada w Rosji:

- prasa rosyjska powiadomiła dopiero 7 listopada o tym, reakcjoniści: „zdrada polska”. Zapowiadano represje. Koła dworskie - zniewaga jaka spotkała cara. Koła liberalne - spokojnie, obojętnie. Opinia, że manifest nie poruszył społeczeństwa rosyjskiego, bo wielu polityków uważa, że to nie jest ziemia rosyjska i od dawna Rosja powinna pozbyć się „członka zgangrenowanego”. W centrum uwagi jest teraz kryzys gospodarczy w Rosji i sprawy wewnętrzne.

- Rząd carski: protest. 15 listopada - komunikat: car postanowił „utworzenie Polski zjednoczonej ze wszystkich ziem polskich i nadanie jej po zakończeniu wojn prawa swobodnego budowania własnego bytu narodowego, kult., ekonom., na podstawach autonomii pod berłem monarszym cesarzy rosyjskich z zachowaniem jedności państwowej”.

15 listopada 1916 - w Paryżu obraduje Konferencja Międzysojusznicza. Francja - Aristide Briand, W. Brytania - Herbert Asquith, Włochy - Tommaso Tittoni, Rosja - Aleksander p. Izwolski. Premier Francji: dwaj cesarze wydali akt pozbawiony mocy prawnej, pogwałcili konwencję haską z 1907 r jeśli chodzi o tworzenie armii polskiej. Wystąpienie Asquitha i Rosjanina. Stwierdzenie o solidarności z rządem carskim i „sympatią” dla narodu polskiego

Bali się, że państwa centralne wystawią kilkusettysięczną armię polską, co pozwoliłoby Niemcom przenieść częśc wojsk do Francji na front zachodni. Poza tym państwa centralne mogły pokusić się o posłużenie się listopadowym precedensem w innych krajach okupowanych.

Aleksander Lednicki, rzecznik pojednania polsko-rosyjskiego: żądał na łamach „Echa Polskiego” by Polsce udzielono takich gwarancji jakie dostała Belgia i Serbia (=żądanie niepodległości dla Polski).\

25 grudnia 1916 r. - odezwa Mikołaja do armii i floty. 2 cele wojenne Rosji - 1) zdobycie Konstantynopola i 2) utworzenie wolnej Polski ze wszystkich trzech dzielnic

2. Pokojowe propozycje rozwiązania sprawy polskiej

12 grudnia 1916 r - propozycja państw centralnych by wszcząć rokowania pokojowe. Natomiast 21 grudnia Wilson zaproponował wymianę zdań nt. warunków pokoju. Te jednak noty nie miały jeszcze znaczenia - sytuacja wojenno-polityczna nie dojrzała jeszcze do tego. Ogólne postulaty.

10 stycznia 1917 r. - nota Brianda: określił warunki pokoju: przywrócenie niepodległości Belgii, Serbii i Carnogóry i inne tego typu. O Polsce natomiast tylko tyle, że zamiary cesarza w stosunku do Polski są jasno przedstawione w proklamacji, którą wydał do swoich armii. Nie zamierzał on przedstawiać programu państw zachodnich w sprawie Polski, nie było takiego programu (no jakby mogło być inaczej…). Nikołaj Pokrowski (msz) odpowiedział na to, że opracowanie przyszłego ustroju Polski musi być pozostawione wyłącznie Rosji i że kwestia ta nie będzie dyskutowana na forum międzynarodowym.

W Polsce nie zdawano sobie sprawy ze znaczenia tej noty.

22 stycznia 1917 roku - prezydent USA Wilson skierował do senatu orędzie z programem „pokoju bez zwycięstwa”:

„Mężowie stanu wszędzie są zgodni, iż powinna powstać zjednoczona, niezawisła i autonomiczna Polska” - wywołało to entuzjazm w polskich kręgach. Ale to poniekąd nieporozumienie: pełny tekst orędzia pokazuje, że fragment o Polsce był użyty jedynie jako przykład, że nie wolno rozporządzać losami narodów, jak by były czyjąś własnością. Dla Wilsona problemy Polski jak i Europy były mało istotne. Prezydent nie wiedział jaką konkretnie postać ma przyjąć rozwiązanie sprawy polskiej. Termin polska Zjednoczona zaczerpnął zapewne z rozkazu Mikołaja II nie rozumiejąc jego treści i znaczenia.

Rozdział X

REWOLUCJA LUTOWA W ROSJI

1. Rewolucja lutowa a sprawa polska.

Marzec 1917 - fala strajków, rozruchów, zawiązanie się Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, w chwilę potem ukonstytuował się organ władzy burżuazyjnej Tymczasowy Komitet Wykonawczy Dumy. 14 marca - utworzenie Rządu Tymczasowego, 15 marca - abdykacja cara, a 16 marca - Rząd Tymczasowy objął władzę. (jednym słowem: Apokalipsa…)

Polacy się cieszą. Szczególnie z abdykacji Mikołaja. I w ogóle. Nawet dodatki nadzwyczajne się ukazały w prasie. Szał.

16 marca - delegacja polska (demokraci+socjaliści) do Pałacu Taurydzkiego by zadeklarować Radzie solidarność z dążeniami proletariatu rosyjskiego i wyrazić przekonanie, że wypowie się ona za niepodległością Polski.

27 marca - orędzie Rady do narodu polskiego. Oznajmienie, o „zwycięstwie wolności nad żandarmem wszechrosyjskim”, oświadczało, że „demokracja rosyjska stoi na stanowisku uznania narodowego i politycznego samookreślenia narodów i proklamuje, że Polska ma prawo być zupełnie niepodległa pod względem państwowym i międzynarodowym” (ładnie z ich strony)

Odezwa Rządu Tymczasowego do Polaków: już trochę inna treść, jako reakcja na orędzie Rady. Milukow przyznał w odpowiedzi na interwencję Lednickiego, że ma zasadnicze obiekcje czy Rząd Tymczasowy może przesądzać sprawę odłączenia Polski od Rosji, bo decyzja w tej kwestii należy do konstytuanty rosyjskie. Zlecono Milukowi zredagowanie odezwy, musiał ją jakoś poukładać dobrze by po orędziu Rady nie narazić się na kompromitację.

Proklamacja Rządu Tymczasowego potępiała pozory praw państwowych danych przez państwa centralne. Wzywał Polaków do szeregów bojowników o wolność narodów, zapewniał że naród rosyjski przyznaje bratniemu narodowi polskiemu pełne prawo stanowienia o swym losie, ale z sojuszem wojskowym z Rosją. Więc nadal kwestia polska wewnętrzną kwestią ros.

PPS-Lewica: „Carat obalony, ale imperializm trwa dalej”.

Manifest Rządu Tymczasowego ułatwił tylko w pewnej miedzy działania polityków polskich na Zachodzie. Państwa Zachodnie natomiast zaczęły dostrzegać Polskę jako problem międzynarodowy nie po odezwie RT, lecz dopiero, gdy rząd ten tracił wszelkie znaczenie.

2. Kraj wobec rewolucji w Rosji

Znikła obawa przed powrotem carskich wojsk i żandarmerii, pozostał ucisk niemieckiego okupanta. Coraz trudniejsza sytuacja ludności polskiej, rozprzestrzeniały się choroby, wzrastała śmiertelność - klęski te dotykały najbardziej ludność robotniczą. Masowo wywożono żywność, władze niemieckie celowo dążyły wygłodzenia robotnika i pozbawienia go pracy i zarobków sądząc, że rekrutacja na roboty fo Rzeszy będzie łatwiejsza. Wybuch rewolucji więc odbił się szerokim echem w Polsce i zaostrzył antyniemieckie stanowisko.

Odwrotny skutek wśród klas posiadających - obawa przed rewolucją bardziej niż nieufność do Niemców.

W obozie pasywistów - rozdwojenie. Część zaczęła się przychylać ku państwom centralnym.

Aktywiści - pogłębił się przedział pomiędzy prawicą i lewicą.

3. Deklaracja Tymczasowej Rady Stanu

6 kwietnia 1917 roku - Tymczasowa Rada Stanu na posiedzeniu plenarnym uchwaliła deklarację będącą odpowiedzią na manifest rosyjski:

• kwestia polska wraz z wybuchem wojny wysunęła się jako wielkie zagadnienie polityki międzynarodowej.

• Najpierw gest pod adresem p.centralnych, że zrozumiały konieczność dziejową i aktem 5 listopada powołały do życia niepodległe państwo polskie.

• Jednak później nastąpił zwrot: krytyka Niemiec, że akt 5 listopada nie określił jeszcze granic terytorialnych nowego państwa.

• Obecnie i rząd rosyjski uznał wprawdzie dziejową konieczność odbudowy Polski, ale ustalenie jej granic przekazał konstytuancie rosyjskiej

• Zastrzegał łączność militarną Polski z Rosją

Rozdział XI

KRYZYS W 1917 ROKU

1. Warszawa wiosną 1917 roku

Tymczasowa Rada Stanu w początkach swego istnienia wzbudziła nadzieje. Lecz te się rozwiały w krótkim czasie.

Zadania Rady:

- możliwie najszybsze przygotowanie sejmu prawodawczego

- opracowanie konstytucyjnego ustroju państwa

- „utworzenie licznej, butnej a karnej armii polskiej”

Realnym wkładem TRSu do odbudowy Polski były tylko wstępne prace nad kształtowaniem administracji polskiej. Nie zdołała jednak doprowadzić do zwołania sejmu, nie przejęła szkolnictwa, ani sądownictwa, poniosła klęskę w kwestii wojskowej.

10 kwietnia 1917 roku - cesarz austriacki oddał Polski Korpus Posiłkowy, utworzony z Legionów, związany dotąd z armią austro-węgierską, nie TRSowi, lecz niemieckiemu generałowi-gubernatorowi warszawskiemu Beselerowi. Został on więc organizatorem i wodzem naczelnym wojska polskiego: „Polskiej Siły Zbrojnej - Polnische Wermacht”. To wywołało oburzenie w społeczeństwie.

Koniec kwietnia 1917 r. - dwaj działacze Stronnictwa Narodowego Marian Zbrowski i Józef Targowski oraz prezes Rady Głównej Opiekuńczej Eustachy Sapieha: utworzyć rząd bez porozumienia z okupantem w drodze swoistego zamachu stanu (A jak!). Książę Zdzisław Lubomirski miał stanąć na czele państwa jako regent królestwa polskiego, że zamianuje 5-os gabinet (Sapieha jako premier i Stanisław Thugutt jako jeden z ministrów). Konstytucja Księstwa Warszawskiego konstytucją obowiązującą. Zbrowski i Targowski prosili Thugutta o poparcie lewicowych ugrupowań. Ten się zgodził współdziałać w tworzeniu rządu, ale przeciw konstytucji Księstwa, bo niby przestarzała ( ee gdzie tam..). Zamach poparł również Piłsudski, to zaś oznaczało pomoc POW.

2 możliwości widzieli zwolennicy zamachu:

1. Niemcy pogodzą się z faktem dokonabym i rząd zacznie działać, a wtedy będzie mocniejsza pozycja wobec okupanta

2. Okupanci regenta i ministrów internują (krótka piłka).

+ opcja, że Niemcy mogą całkowicie zignorować nowy rząd polski. To by się równało kompromitacji.

Zamach nie doszedł do skutku z powodu rezerwy Lubomirskiego, a także bo ostatecznie Narodowa Demokracja odmówiła poparcia akcji.

2. Geneza Rady Regencyjnej

Polska - zawód dla Niemców - nie wykazali się entuzjazmem na manifest 2 cesarzy, nie dała żołnierza, wielka lipa generalnie. (co do żołnierzy, to Niemcy uważali, że nie będą mieć korzyści z armii polskiej, szczególnie w obliczu wystawienia jej przeciwko Rosji). Beseler jednak miał ambicje by taką armię stworzyć. Zabrakło jednak ochotników. W tych warunkach wywołany został tzw. kryzys przysięgowy. Zaprzysiężenie wydało się Niemcom rzeczą potrzebną ze względów politycznych. Przysięga miała nakazywać posłuszeństwo cesarzowi niemieckiemu, a braterstwo broni armii niemieckiej wyznaczono na dni 9 i 11 lipca 1917.

Ogromna część legionistów, w myśl dyrektyw Piłsudskiego odmówila podporządkowania się rozkazom Beselera. Represje wobec nich - umieszczeni w obozach jeńców, część wcielona do armii austriackiej i wysłana na front włoski.

W nocy z 21 na 22 lipca 1917 zostali aresztowani i wywiezieni do Niemiec, Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski.

Zmiana polityki Niemiec wobec Polski. Upadła koncepcja tworzenia wojska polskiego i pozyskania współpracy narodu polskiego. Zastąpiła ją potrzeba wrogiej postawy wobec rewolucji. Najpierw straszono Polskę caratem, później rewolucją. Tu upatrywać należy genezy powołania Rady Regencyjnej.

25 sierpnia 1917 r. członkowie TRS złożyli mandaty. Trzeba było wypełnić tą próżnię.

Austria oferowała Niemcom Galicję w zamian za ustępstwa terytorialne na rzecz Francji w Alzacji i Lotaryngii, co otworzyłoby możliwości zawarcia pokoju kompromisowego z mocarstwami zachodnimi. Niemcy to odrzucili. Austriacy starali się umocnić w Królestwie, nie tylko w swojej strefie okupacyjnej ale i w Warszawie, przysparzali tym samym Niemcom znacznych nieraz trudności.

12 września 1917 cesarze Austrii i Niemiec wydali patent o utworzeniu trzyosobowej Rady Regencyjnej. 15 października zaś powołali regentów w osobach abp warszawskiego ks. Aleksandra Kakowskiego, prezydenta Warszawy księcia Zdzisława Lubomirskiego i byłego członka rosyjskiej Rady Państwa Józefa Ostrowskiego.

Rozdział XII

AKCJA POLSKA NA ZACHODZIE

1. Program Dmowskiego

Sprawa polska - problem międzynarodowy. W pierwszych dniach wojny zainteresowano się sprawą polską w Stanach Zjednoczonych, wychodźstwo do USA uznano bowiem za siłę polityczną mogącą mieć znaczenie dla obu stron walczących. Propaganda niemiecka do Polonii - manifest Mikołaja wyprowadził w pole społeczeństwo polskie, a obietnic car nie potwierdził. Ambasada francuska w Waszyngtonie zaniepokojona. Chce deklaracji o intencjach rządu rosyjskiego. Chciano by to spowodowało napływ ochotników polskich z Ameryki do armii francuskiej.

Akt 5 listopada oraz orędzie Wilsona uwypukliły międzynarodowy charakter sprawy polskiej, ale rozmowy na ten temat dopiero po obaleniu caratu.

Zabiegi o zainteresowanie kół francuskich sprawą polski - Roman Dmowski.

Listopad 1915 r. - przyjechał z Piotrogrodu do Europy Zach. Tam już był znany. Miał poruszyć sprawę polską u sprzymierzeńców Rosji, a jednocześnie uniknąć wszystkiego, co mogłoby powikłać stosunki Rosji z Zachodem i ściągnąć niebezpieczeństwo pokoju odrębnego rosyjsko-niemieckiego. Francuskie MSZ zainteresowane wizytą Dmowskiego.

Memoriał Dmowskiego z 18 lutego 1916 r. - pierwsze programowe wystąpienie Dmowskiego podczas wojny na Zachodzie skierowane do ambasadora rosyjskiego w Paryżu - Izwolskiego. Memoriał przesłany rządom Francji, Włoch i W. Brytanii.

Sytuacja poważna, bo zawiodły ros. próby przełamania frontu austriackiego między Karpatami a bagnami Prypeci w grudniu 1916 i styczniu 1917. 21 lutego przypuszczą Niemcy gwałtowny atak na Verdun. Zaczynano wtedy już mówić o wystawieniu w Królestwie armii polskiej dla walki z Rosją. Mamoriał ten nie przedstawiał jeszcze dokładnego planu przyszłego państwa polskiego, ale dawał pewne wytyczne. Dmowski widział w Niemczech główne niebezpieczeństwo, Niemcy kierują się głównie przeciw Rosji. Rosja natomiast ma większe widoki powodzenia niż Niemcy, gdyż w znacznie mniejszym stopniu zagraża przyszłości tamtejszych narodów.

Kwestia polska ma najdonioślejsze znaczenie, dlatego Rosja powinna podjąć rewizję polityki wobec Polski. Rosja powinna poprzeć ważny czynnik antyniemiecki jakim jest Polska.

7 listopada 1916 r. - drugie wystąpienie Dmowskiego. Również wobec Izwolskiego. Oświadczył mu, że obóz, któremu przewodzi, gotowy jest uniemożliwić rekrutację w Królestwie, w zamian za ogłoszenie przez koalicję zobowiązania, że nie zakończy wojny bez zjednoczenia ziem polskich. Postulat nie został spełniony, wręcz przeciwnie -> patrz komunikat z 15 listopada rządu rosyjskiego. Dmowski jednak był optymistą (a jak!).

Styczeń/luty 1917 r. - rozmowy w Lozannie. Opracowanie „listu do kraju”, gdzie podał optymistyczny pogląd na m-nar sytuację Polski. Postulat zjednoczenia ziem polskich i utworzenia z nich państwa polskiego jako pierwszorzędny czynnik równowagi europejskiej.

Chciał on nawet utworzyć „organizację polskiej polityki zewnętrznej”, która miała kierować akcją na Zachodzie.

Ocena sytuacji Dmowskiego nie była realistyczna. KNP zawiązał się dopiero po rewolucji, poza tym Dmowski nie wiedział, że po jego liście rząd francuski przyznał Rosji pełną swobodę ustalenia swych granic zachodnich. Dmowski nie wierzył w bliski wybuch rewolucji rosyjskiej, a gdy przyszła, uznał, że Rosja przestała być partnerem w wojnie. Granice przyszłego państwa polskiego nie będą tymi sprzed 1772 roku to jest niemożliwe. Podstawą ma być obszar gdzie masa ludzi mówi po polsku, jest świadoma swej narodowości i przywiązana do sprawy polskiej. Ten obszar nie zamyka się w granicach z 1772 r.

PROGRAM - Państwo polskie:

- Królestwo wraz z guberniami: kowieńską, wileńską, grodzieńską, częścią mińskiej i z Wołyniem

- dalej Poznańskie

- Pomorze Gdańskie z Gdańskiem

- Górny Śląsk

- południowy pas Prus Wschodnich

- Galicja

- połowa Śląska austriackiego z Cieszynem

Domagał się oddzielenia Prus Książęcych od Niemiec (niezbędny warunek uzyskania dostępu do morza i niezależności gospodarczej).

Zwrot w poglądach na Rosję: w początkach wojny stawiał program zjednoczenia jedynie Królestwa, z zaborem pruskim i Galicją Zachodnią, sprawy ziem wschodnich nie chciał poruszać, bo to zaogni konflikt polsko-rosyjski. Po wybuchu rewolucji: widocznie uważał, że Rosja pozostanie pogrążona w anarchii i wyłączona z polityki europejskiej.

Poglądy te rozwinął w pracy pt. Zagadnienia środkowo- i wschodnio-europejskie. Rozesłana została kilkuset politykom i publicystom angielskim i amerykańskim. Zawierała ona analizę niemieckiego programu imperialistycznego tzw. Mitteleuropy, wykazywała, że pokój kompromisowy czy pokój bez aneksji byłby w gruncie rzeczy zwycięstwem Niemiec, które przygotowały podwaliny panowania w Europie Śr. i Wsch. Rewolucja rosyjska - największe z przemian w ciągu wojny - osłabienie Rosji, bo ta kryzys wewnętrzny. Polska - przegrodą między Niemcami a Rosją, przeszkadzałaby wtrącaniu się Niemiec w trudne sprawy wew. Rosji, zagradzałaby drogę niemieckim intrygom na Ukrainie i niem. Ekspiacji ku Morzu Czarnemu.

2. Komitet Narodowy Polski

11 i 12 sierpnia 1917 r. - Zjazd w Lozannie. Zawiązanie organizacji, która objęłaby przedstawicielstwo i kierownictwo polityki polskiej na Zachodzie.

15 sierpnia 1917 r. - Powstanie Komitetu Narodowego Polskiego - Pod prezesurą Dmowskiego objął funkcję ministerstwa spraw zagranicznych i niektóre funkcje ministerstwa wojny: polityczne zwierzchnictwo armii polskiej, która zaczęła się formować we Francji.

Zadania: 1) związanie sprawy polskiej ze sprawą państw zachodnich 2) przekształcenie Komitetu w rząd, który obejmie władzę w Polsce.

Zależało mu więc na porozumieniu z krajem, a ściśle mówiąc z ugrupowaniami pasywistycznymi.

Na Zjazd przybyli: Andrzej Garbiński, przemysłowiec z Poznańskiego, Władysław Grabski (nie ten znany nam Grabski :P) - zrzeszenia międzypartyjne w kraju.

Poparcie: Wydział Narodowy Polski w Chicasgo, oraz Rada Polska Zjednoczenia Międzypartyjnego w Piotrogrodzie, prezydowana przez Stanisława Wojciechowskiego uznała Komitet za swego reprezentanta we Francji, Włoszech, W. Brytanii.

Francja - jako pierwsza uznała Komitet za „oficjalną organizację polską” ( 20 września), potem Wielka Brytania - 15 października, Włochy - 30 października i USA - 10 listopada.

3 m-ce przed zawiązaniem Komitetu - wysłał Dmowski instrukcję do Koła Międzypartyjnego. 1) w dziele zawierania pokoju główna rola przypadnie mocarstwom anglosaskim - W. Brytanii i USA. 2) Rosja pogodziła się z utratą swych kresów zachodnich i z niepodległością Polski. Nie ma także niechęci do Polaków więc upada program aktywistyczny walki z Rosją.

Słabością: jednostronny skład Komitetu - narodowi demokraci i realiści. Ubolewał nad brakiem przedstawicieli lewicy, ale dał pewne warunki by mogli przystąpić do komitetu. To osłabiło stanowisko Komitetu i utrudniało pracę. Ale mimo to do jesieni 1918 r. działalność przejawiała się w polityce zagranicznej i w koncepcji Dmowskiego przyszłego państwa polskiego. Działalność antyniemiecka - Polska tamą dla Niemiec na wschodzie Europy.

---