POZYTYWIZM
1.Charakterystyczne cechy filozofii pozytywistycznej i ich wpływ na kształtowanie się sztuki.
Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX wieku. Pozytywizm zrodził się jako kierunek filozoficzny stworzony przez francuskiego filozofa Augusta Conta. Filozofia według niego zajmować się powinna tylko przedmiotami rzeczywistymi, zjawiskami realnie istniejącymi i badać je takimi metodami, które gwarantują pewne wyniki. Filozofię tę charakteryzuje trzymanie tego co jest dane, co jest faktem niewątpliwym, realnym i stwierdzonym. W czasach gwałtownego rozwoju nauki i techniki, naturalnym zjwaiskiem jest fascynacja możliwościami rozumu ludzkiego, otwierającego nowe drogi cywilizacji. Ów kult nauki, która może zarówno zmienić los jednostek jak i wynieść na wyższy poziom całe społeczności, nazywamy scjentyzmem. Pozytywiści stworzyli nowy typ bohatera literackiego, jest nim człowiek pracy, użyteczny, wykształcony, kierujący się w swym postępowaniu rozumem. Ulubionym gatunkiem literackim nowego pokolenia była powieść, najlepiej służąca pozytywistom. Powieść miała przedstawić świat takim, jaki jest, realistycznie zgodnie z prawdą. Nie wymagała ona dużego przygotowania czytelniczego i posiadała ogromne możliwości propagandowe i wychowawcze. Literatura stała się tendencyjna, wyrażała postępowe dążenia epoki i użyteczna - kreowała bohatera pozytywnego, docierała do szerokich kręgów czytelniczych. Początkowo pozytywiści nie doceniali przeszłości, nie dostrzegali możliwości wypowiedzenia się, którą dawał kostium historyczny. Później pojawiła się krytyka tego założenia.
2. Kierunki literackie (realizm, naturalizm).
Realizm-ogół dążeń,który realnie,wiernie odzwierciedla życie codzienne w jego środowisk. Opierał się na przekonaniu, że dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, dokładne odzwierciedlenie typowych charakterów
Naturalizm - twórca powinien oprzeć swój stosunek do świata na doświadczeniach rzetelnej i fachowej wiedzy warsztatowej. O wartości dzieła sztuki decyduje prawda artystyczna w przedstawieniu zjawisk rzeczywistych i naturalnych. jego założeniem było wierne rejestrowanie zjawisk bez ich oceny, interpretacji, a także jaskrawe uwydatnienie ciemnych stron życia i podkreślenie roli czynników biologicznych w działaniu i odczuwaniu człowieka.
3.Warunki rozwoju pozytywizmu w Polsce.
Zachodnie założenia pozytywizmu dość późno dotarły do Polski. Dopiero upadek Powstania Styczniowego położył kres romantycznej wierze w siłę narodu. Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm, widział Polaków jako naród, któremu przeznaczona jest szczególna misja odrodzenia Europy. Klęska powstania była dowodem jak daleko nam do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie narodów, żmudnie budując dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny. W zwiąkzu z tym za granicę początkową pozywtywizmu w Polsce uznaje się rok 1863. Za granicę końcową można uznać końcowe lata XIX wieku, kiedy to pojawiają się nowe załozenia w literaturze i sztuce. Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego charakteryzuje hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Dlatego też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej, na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która dawała szansę utrzymania się jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych. W ten sposób narodziły się hasła "pracy u podstaw" i "pracy organiczej". Realizacja tych ideałów nie była łatwa w zaborczej rzecyzwistości. W zaborze niemieckim i rosyjskim działała cenzura, stosowano walkę wyniszczającą naród i kulturę polską. Galicja, gdzie warunki sprzyjały rozwojowi liberalnych poglądów, była zabiedzona i niezdolna do wydania owoców. Założenia pozytywizmu znalazły najżywszy oddźwięk w Warszawie, dzięki działalnosci wychowanków Szkoły Głównej, którzy stworzyli stworzyli odmianę pozywtywizmu - tzw. pozytywizm warszawski. Do jego przedstawicieli należą: Aleksander Świętochowski, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Adolf Dygasiński.
4. Społeczny program polskiego pozytywizmu.
Młode pokolenie po upadku Powstania Styczniowego odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu. Chcąc obudzić naród z atmosfery zniechęcenia i beznadziejności, przekonać, że i w takiej jak nasza sytuacja można szukać dróg ratowania Polski, głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Pozytywiści na plan pierwszy wysunęli dwa zasadnicze hasła programowe pracy organicznej i pracy u podstaw. Praca u podstaw to przebudowa polskiego społeczeństwa, polegająca na wysiłku intelektualnym i fizycznym, mająca na celu przełamanie konserwatywnych nawyków i barier między klasami. Apelowao więc do warstw wykztałconych, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mają spełnić w odradzaniu siły narodu i dziele narodowego wyzwolenia. Praca organiczna skupiła się na przygotowaniu unowocześnionych form ekonomicznych w przemyśle, rolnictwie i handlu. Dzięki tym zmianom miał umacniać się stan polskiego posiadania. Celem obu prac było rozszerzenie i przebudowa świadomości społecznej oraz próba wprowadzenia w tę świadomość przekonania, iż mimo trudnej sytuacji politycznej, wynaradawiających działań zaborców zmienia się świat, tworzy nowoczesna cywilizacja miejsko-przemysłowa
5. „Lalka” Bolesława Prusa jako powieść realizmu krytycznego.
Akcja „Lalki” rozgrywa się w Warszawie w latach 1878-1879, a zamieszczone w powieści pamiętniki starego subiekta obejmują okres od roku 1837, poprzez kampanię węgierską i powstanie styczniowe. Głównym wątkiem jest romans Stanisława Wokulskiego z Izabelą Łęcką. Powieść ukazuje również ewolucję społeczno - polityczną społeczeństwa polskiego na przestrzeni półwiecza:od lat 30-tych do końca lat 70-tych XIX stulecia. Ta ewolucja stanowi właśnie o tle politycznym utworu, szczególnie zauważalnym w pamiętnikach Ignacego Rzeckiego. Pamiętniki te stanowią zapis przemian, jakie zachodziły w świadomości ideowo - politycznej kolejnych pokoleń Polaków. Tło powieści, umiejscowione w realiach warszawskich, znakomicie oddające życie obyczajowe, atmosferę tego miasta jest ściśle powiązane z wydarzeniami, które miały miejsce w Warszawie w latach 1878-1879. Współczesność powieści jest tak uderzająca, że można ją uznać za dokument epoki. Autor przedstawia w „Lalce” rozległy obraz warstw społecznych i środowisk. Doskonale odzwierciedla życie ówczesnej Warszawy, ukazuje główne konflikty epoki, między innymi różnice klasowe i społeczne na przykładzie wzajemnych stosunków Wokulskiego i arystokracji.
Realizm krytyczny to pogląd, który narodził się wśród polskich pozytywistów w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Propagowane dotąd ideały nie mogły się realizować, wymiarów syzyfowego wysiłku nabierały "praca u podstaw" i "praca organiczna". Stąd krytyczne spojrzenie na epokę, niepokój o przyszłość kraju. Wyrazem tego krytycyzmu i rozczarowania jest powieść "Lalka". Upadł w powieści mit, że nowe warunki społeczne doprowadzą do solidarności narodu. Przykładem jest chociażby zadziwiająca obojętność arystokracji, zdawałoby się, hermetycznie zamkniętej na cały otaczający ją świat. Same rozczarowania, przynosi ocena współczesnego społeczeństwa, w którym rządzi bezwzględny pieniądz, w którym wszystko można kupić (nawet miłość?), w którym wszystkie dobre inicjatywy upadają. "Lalka" to również upadek trzech idealistów: niepoprawnego romantyka Rzeckiego, rozdartego wewnętrznie Wokulskiego, i naukowca Ochockiego, który wprawdzie ma wspaniałe wizje przyszłości, ale wydają się one jedynie utopią. Powieść "Lalka" jest więc powieścią o "straconych złudzeniach", powieścią ostro rozprawiającą się z rzeczywistością.
6. Obraz społeczeństwa w świetle „Lalki”.
Sienkiewicz przedstawia w „Lalce” rozległy obraz warstw społecznych i środowisk. Najdokładniej ukazaną w utworze warstwą społeczną jest arystokracja. Reprezentują ją Tomasz Łęcki i jego córka Izabela, prezesowa Zasławska, Krzeszowscy, Wąsowska, Ochocki. Arystokracja ma poczucie odrębności i wyższości nad resztą społeczeństwa. Gardzi ludźmi niższego stanu, jest niezdolna do żadnej produktywnej pracy i użytecznej społecznie działalności. Prowadzą całkowicie próżniaczy tryb życia, zajmują się grą w karty, wyścigami konnymi, rodzinnym swataniem i intrygami, składają sobie wizyty, bywają w teatrze i na koncertach. Grupa te jest moralnie zepsuta, co widać na przykładzie traktowania spraw dotyczących miłości i małżeństwa. Kobiety z wielkiego świata są niezdolne do miłości, zimne i nieczułe jak lalki, obłudne i cyniczne w postępowaniu. Wychodzą za mąż, kierując się rozsądkiem lub koniecznością (złą sytuacją finansową rodziców). Pośród arystokracji nie ma dzieci. Jest to celowy zabieg autora, który chce w ten sposób podkreślić, że nie ma ta grupa możliwości przetrwania, jest skazana na wymarcie. Jedynymi pozytywnymi postaciami tej grupy są prezesowa Zasławska i Julian Ochocki. Pani Zasławska jest kobietą rozumną i szlachetną i podobnie ja Ochocki zna prawdziwą wartość swej klasy, a wielkość człowieka mierzy jego wiedzą i pożytkiem, jaki przynosi społeczeństwu. Drugą grupę stanowi mieszczaństwo. Jest to warstwa ogromnie zróżnicowana : bogate mieszczaństwo reprezentowane przez Wokulskiego, średnie - Rzecki, sklepowi subiekci, pani Stawska, mniejszości narodowe - Żydzi, Niemcy oraz biedota warszawska - mieszkańcy powiśla (rodzina Wosockich). Świat mieszczaństwa niemieckiego poznajemy ze wspomnień starego subiekta. Minclowie szanowali własność i potrafili pokierować interesem kupieckim tak, aby przynosił coraz większe korzyści. Zapobiegliwi i przedsiębiorczy, czuwali nad sklepem, w którym każdy musiał dokładnie wywiązać się z obowiązków. Majątek rósł im powoli, ale systematycznie, bogacąc się dawali pracę innym. Szlangbaum jest przedstawicielem zamożnej grupy żydowskiego mieszczaństwa. W swoim uporczywym dążeniu do coraz większego bogactwa był oszczędny, gospodarny, przebiegły i zapobiegliwy. Polscy mieszczanie (Wokulski, Klejn, Mraczewski, Rzecki) nie dorównują sprytem i zdolnościami handlowymi Niemcom i Żydom. Stronią oni od wszelkich rewolucji, wolą powolne, mozolne dorabianie się, bez zbędnego ryzyka, bez odważnych inwestycji. Warunki życia proletariatu ukazane są naturalistycznie, wszechobecna nędza, brud i choroby uniemożliwiają najuboższym zajęcie się czymkolwiek z wyjątkiem rozpaczliwej walki o przetrwanie.
7. Trzy pokolenia polskich idealistów w świetle „Lalki”.
„Lalka” jest powieścią o polskich idealistach i ich straconych złudzeniach.Ignacy Rzecki to idealista polityczny. Jest on drugim obok autora narratorem powieści. Z jego pamiętników dowiadujemy się o wydarzeniach, jakie rozegrały się w przeszłości. Wychowany w tradycjach walki o wolność i sprawiedliwość, w kulcie Napoleona, w wierze w Polskę, jaką miał stworzyć Bonaparte poszedł się o nią bić na Węgry. Mimo klęski na Węgrzech, mimo uwięzienia w Zamościu, nigdy nie przestał wierzyć w nadejście wolności, nigdy nie zatracił swej romantycznej wiary w Bonapartych. Czas przed powstaniem styczniowym ponownie wzbudził jego nadzieje i wciągnął go w działalność kół patriotycznych. Klęska powstania, ustąpienie wielkich ideałów na rzecz dorabiania się powodują, że Rzecki staje się człowiekiem samotnym, nie przystosowanym do czasów tak różnych od czasów jego młodości. Ten stary romantyk, któremu przyszło żyć w latach 70-tych, z żalem wspomina lata walki, młodości, które nie przyniosły realizacji wielkich pragnień. Rozczarowanie przyniosły mu również zmiany w sklepie, z którym związał swoje życie, a w którym coraz trudniej było znaleźć szlachetnych pryncypałów i jeszcze trudniej wzorowych subiektów. Sklep Wokulskiego nie mógł się już szczycić uczciwością i sumiennością pracowników i dlatego Rzecki nie znajdował w swej pracy ani satysfakcji, ani zadowolenia. Rozczarowania przynosi mu każdy dzień nowej rzeczywistości. Pozostanie jednak wierny swej koncepcji politycznej, zachowa optymistyczną wiarę w nadejście czasów wolności i sprawiedliwości w Europie. Stracone złudzenia Rzeckiego to jednocześnie utrata złudzeń całego pokolenia romantyków. Juliusz Ochocki to idealista naukowy. Ten mądry człowiek i nieprzeciętnie zdolny uczony, konstruktor i wynalazca, dążył do tego, by jego praca służyła dobru ludzkości, by pomagała stworzyć świat, w którym nie będzie granic państwowych, społecznych, w którym człowiek człowiekowi będzie bratem. Nie znalazł on jednak zrozumienia, ani poparcia. Aby realizować swoje plany musi wyjechać z kraju. W takich ludziach jak Ochocki Prus widział jedyną szansę ratunku dla społeczeństwa. Stanisław Wokulski jest człowiekiem w którym stopiły się dwie osoby: romantyk sprzed roku 1863 i pozytywista lat 70-tych. Osobowość Wokulskiego ukształtowała się w epoce romantyzmu, ale żyć przyszło mu w pozytywiźmie. Jako romantyk był skomplikowaną, niepospolitą, wyjątkową indywidualnością. Był skłócony ze światem, który nie rozumiał jego zachowania. Traktował miłość i kobietę z wielką czcią, zdolny był do ofiar i poświęceń. Jego tragiczna i romantyczna miłość do Izabeli zakończyła się prawdopodobnie samobójstwem. Zagadkowość i tajemniczość losów bohatera czyni go bohaterem romantycznym, postacią bogatą wewnętrznie.Jako pozytywista posiada kult wiedzy, zainteresowanie wynalazkami naukowymi, przedsiębiorczość, dyscyplinę i konsekwencję w pomnażaniu majątku, zainteresowanie ekonomicznymi sprawami kraju i nędzą klas uboższych. Miłość do Izabeli sprawia, że stracił pewność siebie,przestał wierzyć w pracę, przeżywa rozterki, nie potrafi znaleźć dla siebie miejsca na ziemi.
8. Przyczyny klęski życiowej głównego bohatera Stanisława Wokulskiego.
Wokulski przegrał swe życie i jako romantyk, i jako pozytywista. Przegrał je, gdy jako rycerz wolności bił się o Polskę, za co podzielił z innymi syberyjski los, a żyć mu przyszło w kraju spętanym nie tylko niewolą polityczną, ale i niewolą umysłów i serc. Przegrał je, gdy jako romantyczny kochanek poświęcił wszystko dla kobiety, którą uczynił celem i sensem swego życia. Klęską skończyły się pozytywistyczne dążenia, wiedzą i pracą służyć społeczeństwu. Nie pozwolono mu ulżyć doli tysięcy biedaków, co wiązał z działaniem spółki do handlu ze wschodem, nie pozwolono, by jego olbrzymia energia została spożytkowana w pracy naukowej lub działalności gospodarczej.Wokulski zabiegając o rękę panny Izabeli, wszystko rzuca na jedną szalę. Zaniedbuje interesy handlowe, spłaca długi Łęckich. By pokonać bariery dzielące kupca od arystokratki, musi zwrócić na siebie uwagę, wejść do najlepszych warszawskich salonów, pomnaża więc swój majątek. Jednak świadomość posiadanego bogactwa jest dla niego przyczyną rozterek wewnętrznych. Poczucie zdrady wobec siebie, wobec dawnych ideałów powoduje coraz głębsze rozdarcie wewnętrzne. Mimo pogardy, jaką często odczuwał do siebie, brnie dalej w drodze po rękę ubóstwianej kobiety. Gdy przekonał się, że ta, którą kochał i czcił, której w ofierze składał samego siebie, okazała się kobietą płytką, pustą i niewiele wartą, gotów był rozstać się z życiem, które straciło dla niego sens.
9. „Potop” Henryka Sienkiewicza powieścią pisaną „ ku pokrzepieniu serc”.
„Potop” jest drugą częścią trylogii, w której skład wchodzą jeszcze „Ogniem i mieczem” oraz „Pan Wołodyjowski”. Akcja powieści rozgrywa się w XVII-wiecznej Polsce, w czasie najazdu Szwedów. W „Potopie” jest widoczny niewątpliwy patriotyzm pisarza, nakazujący mu kwestie społeczne i polityczne podporządkować idei narodowej. Powieść powstała w momencie coraz ostrzejszej polityki wynaradawiającej w zaborach rosyjskim i pruskim. Pisarz ukazał w powieści potężny zryw ujarzmionego narodu oraz realną wówczas groźbę rozbiorów, najazd ze wszystkich stron, gdy kraj był już oblężony i gdy groźbę stanowili nie tylko najeźdźcy, lecz i zdrajcy. Kraj znajdował się w bardzo niekorzystnej sytuacji. Od klęski powstania styczniowego upłynęło już dwadzieścia lat. Program odbudowy i wzmocnienia kraju, najwyraźniej uwidaczniający się w pozytywistycznych hasłach pracy organicznej i pracy u podstaw, nie przyniósł odzyskania przez Polskę niepodległości, pojawiły się nastroje zniechęcenia i przygnębienia przedłużającą się niewolą kraju. Powieść napisana ku pokrzepieniu serc miała dać otuchę i wiarę przygnębionemu narodowi polskiemu, pokazać, że już nieraz Polacy w ciężkich chwilach potrafili zjednoczyć się, sięgnąć po niepodległość, wydźwignąć ducha narodu i kraju z upadku.
10. Obrazy zdrady magnackiej w „Potopie”.
W „Potopie” Sienkiewicz ukazał wizerunek wszystkich warstw społecznych zaangażowanych w wojnę polsko-szwedzką. Począwszy od króla Jana Kazimierza przez magnaterię, następnie średnio zamożną szlachtę (Skrzetuscy, Zagłoba, Wołodyjowski), aż do mieszczan i chłopów. Sienkiewicz pokazuje różnorakie postawy, jakie przyjmują Polacy w obliczu potopu szwedzkiego: jedni postanawiają połączyć się z najeźdźcami, inni dowodzą swego patriotyzmu i dochowują wierności Rzeczypospolitej (Lubomirski). Ci, którzy zdradzili, są w powieści ukazani w bardzo niekorzystnym świetle. Przedstawiciele magnaterii (Bogusław i Janusz Radziwiłłowie, Radziejowski, Opaliński) pierwsi zdradzili króla i Ojczyznę. Sienkiewicz przedstawił portret najpotężniejszego z nich, księcia Janusza. Prowadził on awanturniczą politykę, mającą zaprowadzić go na tron. Dumny, ambitny, wyrafinowany polityk i świetny mówca, wierzył, że blaskiem nazwiska przeciągnie na swoją stronę szlachtę polską. Umiera, dręczony wyrzutami sumienia, ze świadomością zdrady i hańby, jaką okrył ród. Magnaci, którzy pozostali wierni ojczyźnie to Czarniecki, Sapieha, Lubomirski, Koniecpolski.
11. Andrzej Kmicic dzieje bohatera i jego droga do rehabilitacji.
Dzieje Kmicica przedstawił Sienkiewicz w taki sposób, że utożsamiać je można z ówczesnymi losami Rzeczypospolitej. Jego porywczy charakter i szlacheckie nawyki bywały przyczynami wielu przewinień, jak choćby pobyt w Lubiczu zakończony pijatyką i polowaniem na dziewczęta, czy najazd na Wołmontowicze, gdzie wymordował wszystkich mieszkańców zaścianka. Powoli traci swoje dobre imię. Jego służba przy boku Radziwiłła uświadamia mu wielką pomyłkę, jaką popełnił, zawierzając księciu. Podejmuje próbę oczyszczenia z win przez służbę ojczyźnie. Bierze udział w obronie Jasnej Góry, bohatersko broni króla przed Szwedami. Obrona Częstochowy i powrót Jana Kazimierza to również dla Polski dwa istotne wydarzenia, które odmieniły zarówno losy wojny, jak i samych Polaków. Scena w kościele w Upicie, gdy po nabożeństwie przeczytano list królewski ogłaszający całkowitą rehabilitację Andrzeja Kmicica, zbiega się z ostatecznym zwycięstwem Polaków nad Szwedami. Kmicic to postać dynamiczna. Początkowo, jako młody szlachcic jest impulsywny, zarozumiały, dumny, nieobliczalny w czynach, bezlitosny, nie znosi sprzeciwu. Jest dobrym dowódcą, ambitnym oficerem. Idzie na służbę do Radziwiłła, bo jest człowiekiem honoru, ma poczucie wielkiej godności. Za rada Wołodyjowskiego chce zmazać swe wcześniejsze przewinienia służbą ojczyźnie. W ten sposób pragnie zdobyć miłość Oleńki. Gdy uświadamia sobie, że zdradził ojczyznę, że wiele złego wyrządził będąc pod rozkazami Radziwiłła, zmienia nazwisko i rozpoczyna swoistą pokutę, zadośćuczynienie za grzechy i występki wobec ukochanej kobiety i Ojczyzny. Miłość do Oleńki i do Ojczyzny stały się przyczyną metamorfozy, przemiany Kmicica. Jako Babinicz prowadzi otwartą, jawną walkę za ojczyznę. Swoje grzechy ujawnił przed ojcem Kordeckim i królem Janem Kazimierzem. Został okryty sławą i nadal służył wiernie ojczyźnie w czasach pokoju i wojny.
12. Charakterystyczne cechy powieści historycznych na przykładzie „Potopu”.
Powieść historyczna jest to odmiana gatunkowa powieść, w której autor formuje świat przedstawiony jako wizję przeszłości, stąd istotne dla struktury powieści historycznej znaczenie źródeł (dokumentów, opracowań) oraz określonej ideowo koncepcji dziejów. Poeta przedstawił w powieści dwie płaszczyzny historyczne: historię „wielką” związaną z najazdem Szwedów, oraz historię obyczajowo-prywatną, odtwarzającą fikcyjne losy postaci, Sienkiewicz nie oddzielał ich od siebie. Dzięki temu dzieje nasycają się pierwiastkami osobistymi, ulegają unaocznieniu i zdynamizowaniu. Postacie powieściowe są przy tym plastyczne i żywe, odpowiadają pisarskiemu założeniu, iż mają stać się bliskie czytelnikowi. Akcja powieści rozgrywa się w czasie najazdu szwedzkiego na ziemie Rzeczypospolitej w latach 1655-1657. Działania wojenne Szwedów Sienkiewicz odtworzył zgodnie z prawdą historyczną. Wątki historyczne: pospolite ruszenie szlachty po Ujściem, poddanie Wielkopolski szwedzkiemu najeźdźcy przez Krzysztofa Opalińskiego, wojna domowa na Litwie z udziałem szlachty i chłopów, klęska Jana Kazimierza pod Widawą i Żarnowcem oraz zajęcie Warszawy przez Szwedów, oblężenie klasztoru na Jasnej Górze, zawiązanie konfederacji tyszowieckiej, zdobycie Tykocina, śmierć Janusza Radziwiłła, klęska wojsk książęcych i ucieczka księcia Bogusława Radziwiłła.
13. Stylizacja językowa zastosowana w „Potopie” i jej funkcja.
Sienkiewicz do „Potopu” wprowadził język stylizowany na wzór polszczyzny z II-ej połowy XVII wieku, czyli zastosował stylizację językową, zwaną archaizacją. Nie stworzył kopii języka staropolskiego, lecz wydobył z niego cechy typowe, a także takie, które dla czytelnika XIX-wiecznego były komunikatywne. Korzystał z form, które w ówczesnym języku już były odczuwane jako archaiczne, niemniej ciągle jeszcze używane. Mimo że zdania są długie, wielokrotnie złożone i często występują w wypowiedziach bohaterów makaronizmy, styl jest jasny i zrozumiały. Na uwagę zasługują mistrzowskie opisy scen batalistycznych, w których często występują porównania homeryckie, a sami bohaterowie uczestniczący w bitwach mają cechy nadludzkie. Poeta posługiwał się przejrzystymi środkami stylu: wyrazistą metaforą, plastycznym porównaniem, konkretyzującymi epitetami. Ich emocjonalne zabarwienie z reguły wiązało się z nastrojami i przeżyciami postaci.
14. Odbicie sporu między pozytywistami a romantykami w liryce Adama Asnyka (Daremne żale, Do młodych).
Utwór Adama Asnyka „Daremne żale, próżny trud” jest wyrazem nowego światopoglądu i nowej postawy filozoficzno-życiowej poety. Pełen rozterki, jest wyrazem łączności poety z całą przeszłością marzeń romantycznych. Asnyk rozumie konieczność postępu, kształtowania naszej świadomości zgodnej z ruchem czasów pozytywizmu. Jest to wiersz skierowany do ludzi epoki, która minęła, do starego pokolenia odchodzącego w przeszłość. Dochodzi w nim do głosu przekonanie o nieodwracalności procesów historycznych. Żaden człowiek, ani nawet grupa ludzi, nie może zmienić naturalnego biegu historii. Rozwój świata i dokonujący się we wszystkich dziedzinach życia postęp uniemożliwiają bierne przyglądanie się otaczającej rzeczywistości. Nikomu nie może udać się próba zahamowania dziejów. Romantycy sami muszą dokonać teraz wyboru, mogą pogodzić się z nową rzeczywistością i wziąć udział w tworzeniu przyszłego, lepszego świata, mogą też upierać się przy swoich założeniach i przebrzmiałych ideałach. I ten, kto nie włączy się do procesu przekształcania świata, zostanie wypchnięty na margines życia, skaże samego siebie na śmierć artystyczną. Utwór ten jest próbą pogodzenia romantyzmu z pozytywizmem. Wiersz W wierszu „Do młodych” poeta zwraca się do młodych pozytywistów, dzieląc się z nimi swoją wiedzą, swoimi doświadczeniami i refleksjami. Szukając płaszczyzny porozumienia między romantykami a pozytywistami, wyraża aprobatę dla haseł nowej epoki- kultu nauki, wiedzy i prawdy. Utwór jest apelem, w którym poeta zachęca młode pokolenie do poszukiwania prawdy jasnego płomienia, odkrywania nowych, nieodkrytych dróg, znajdowania nowych rozwiązań. Tylko w ten sposób świat może stać się lepszy. Ale jednocześnie nie chce zerwać z przeszłością, z tym, co było najpiękniejsze: ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, choć macie sami doskonalsze wznieść. Asnyk rozumiał, że każda epoka jest tylko szczeblem w niekończącym się procesie rozwoju człowieka, stwierdza, że każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach. Współcześni powinni umieć przejąć to, co było najcenniejszym w duchowym dorobku poprzedników, a następnie wzbogacić tę spuściznę o swoje doświadczenia, by móc w końcu przekazać ją swoim następcom. Asnyk wierzył, że mimo nieuchronnych przemian w świadomości ludzkiej żyje to, co było najlepszego w przeszłości.