Praca z dzieckiem leworęcznym
Lateralizacją czynności ruchowych nazywamy przewagę jednej strony ciała nad drugą. Zjawisko to związane jest z przewagą jednej z półkul mózgowych. U większości ludzi dominującą jest półkula lewa. Ponieważ funkcje prawej strony ciała regulowane są przez półkulę lewą, funkcje zaś lewej strony przez półkulę prawą, czynnościowa lateralizacja ruchowa jest prawostronną.
Lateralizacja ustala się stopniowo. Pierwsze jej przejawy obserwujemy w okresie od 5 do 7 miesiąca życia - wtedy dziecko ćwiczy chwyt pod kontrolą wzroku. Gdy dziecko liczy około roku przewaga jednej ze stron staje się mniej widoczna. W okresie tym dziecko uczy się chodzić i jakby równorzędnie angażuje obie nogi. Między 2 a 3 rokiem życia, gdy chód jest już zautomatyzowany lateralizacja staje się bardziej wyraźna. Praworęczność ustala się między 2 a 3 rokiem życia, a leworęczność między 3 a 4 rokiem życia. Zdarza się, że u niektórych dzieci proces lateralizacji jest opóźniony, ale ostatecznie w większości przypadków ustala się do 6 roku życia.
Lateralizacja wiąże się z przewagą oka i kończyny górnej i dolnej. Możemy wyróżnić różne modele lateralizacji:
jednostronna (jednorodna) - gdy, jedna strona ciała jest sprawniejsza od drugiej; tu możemy wyróżnić: prawostronność - prawooczność, praworęczność, prawonożność i lewostronność - lewooczność, leworęczność, lewonożność;
skrzyżowana (niejednorodna) - np. dziecko leworęczne, lewonożne, prawooczne, bądź praworęczne, lewooczne, lewonożne itp.; powstaje wtedy problem współdziałania ze sobą poszczególnych kończyn i organów parzystych;
obustronna - gdy, brak jest wyraźnej przewagi jednej strony ciała nad drugą;
Z badań wynika, że obustronność wiąże się z zaburzeniami orientacji przestrzennej. Dzieci takie mają trudności w odwzorowywaniu kształtów liter, w związku z tym mają problemy w nauce czytania i pisania.. Dzieci o lateralizacji skrzyżowanej cechują zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, mają trudności w opanowaniu czytania i pisania.
Szczegółowe badania wykazują, że częstość występowania jednorodnej dominacji u dzieci zwiększa się wraz z ich wiekiem. Z wiekiem również maleje liczba dzieci wykazujących lateralizację niejednorodną. U części dzieci obustronność jest zjawiskiem przejściowym, są jednak i takie, które pozostają obustronnymi do końca życia.
W wieku przedszkolnym należy wspierać aktywność lewej ręki w przypadku dziecka lewostronnego i usprawniać ją motorycznie. Nigdy nie należy przyuczać do pracy prawą ręką dzieci, które są zlateralizowane lewostronnie, o wczesnej i silnej dominacji lewej ręki, upośledzonych umysłowo, lewoocznych, o małej sprawności ruchowej prawej ręki, akceptujących swą leworęczność i niechętnych wobec prób przyuczania, jąkających się.
Dzieci leworęczne, przestawiane na „siłę” wykazują zaburzenia osobowości. Obserwuje się u nich zaburzenia emocjonalne (płaczliwość, lękliwość, złość, agresję), zaburzenia nerwicowe (jąkanie, moczenie nocne). Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, niechęć w nawiązywaniu kontaktów społecznych oraz nadpobudliwość psychomotoryczną. Wszystkie te problemy mogą spowodować niechęć do przedszkola, szkoły, zajęć dydaktycznych.
Są różne sposoby i metody, dzięki którym można ustalić leworęczność lub praworęczność. Do najbardziej znanych należy zaliczyć:
metoda swobodnej obserwacji ( wg J. Kramer ) - należy obserwować, którą rękę podnosi dziecko zgłaszając się do odpowiedzi, którą otwiera drzwi i okna, wyłącza światło itp.;
obserwacja prawo i leworęczności podczas zabawy (wg J. Kramer) - zabawa jest dobrą okazją do obserwacji, którą ręką posługuje się ono precyzyjniej np. podczas zabaw klockami, układaniem puzzli, rysowaniem itp.
metoda badawcza - chwytanie toczącej się po podłodze piłki, rzucanie piłki do celu, odbijanie piłki o ziemię, mycie zębów;
ustalenie dominującej nogi - zdejmowanie butów, silne kopnięcie, dokładne kopnięcie, wchodzenie lub schodzenie ze stopnia;
ustalenie dominującego ucha - dziecko sadza się przy stole z rękami na kolanach, prosi się je o wzięcie leżącego przed nim zegarka i posłuchanie jego tykania (należy odnotować, do którego ucha dziecko przyłoży zegarek); można również stanąć za dzieckiem i powiedzieć coś do niego szeptem, wówczas należy ustalić, w którą stronę dziecko odwraca głowę z dominującym uchem do tyłu;
ustalenie dominującego oka - dziecko ma patrzeć na wskazany przedmiot przez kalejdoskop, albo dziurkę od klucza;
Idąc do szkoły dziecko powinno być sprawne ruchowo, szczególnie w zakresie czynności manualnych, zorientowane w lewej i prawej stronie schematu ciała. Powinno umieć różnicować podstawowe kierunki w przestrzeni (góra, dół, przed, pod, nad, obok), poprawnie trzymać ołówek podczas pisania, zachowywać kierunek od lewej do prawej strony, akceptować własną leworęczność. Często dopiero dziecko w szkole widzi, że jest inne niż koledzy. Jeśli zauważymy, że dziecko wstydzi się swojej leworęczności, powinniśmy wytłumaczyć mu, że nie ma w tym nic niezwykłego i nie jest to powód do niepokoju. Wówczas należy wytłumaczyć, że nie jest istotne, którą ręką pracujemy, ale jakie osiągamy wyniki. Nauczyciel powinien stworzyć wokół dziecka właściwą atmosferę, która spowoduje, że dziecko nie będzie odczuwało swojej odrębności. Nie należy również nadmiernie ochraniać tych dzieci ani stawiać zbyt wysokich wymagań, które muszą być dostosowane do możliwości i umiejętności takiego dziecka.
Zasady postępowania i pracy z dzieckiem leworęcznym (wg Marty Bogdanowicz)
Prawidłowa postawa podczas pisania lewą ręką.
Dziecko siedzi przy stole, ma obie stopy oparte o podłogę, oba przedramiona oparte o stół, plecy wyprostowane, centralna oś ciała (linia kręgosłupa) przyjmuje położenie pionowe;
Tułów znajduje się w pewnej odległości od stołu (bez opierania się), co zapewnia rękom swobodę ruchów;
W ławce szkolonej dziecko leworęczne ma sąsiada po swojej prawej stronie, przez co zapewnia się swobodę ruchów piszącej ręki każdego z dzieci;
Światło powinno padać z przodu lub z prawej strony, w klasie należy dziecko posadzić w środkowym rzędzie, gdzie światło jest najbardziej rozproszone;
Właściwe położenie zeszytu.
Zeszyt powinien znajdować się w pewnej odległości od ciała dziecka, a tym samym od brzegu stołu; takie położenie zeszytu umożliwia oparcie całego przedramienia lewej ręki;
Zeszyt powinien być ułożony ukośnie, lekko nachylony w prawą stronę; takie ułożenie pozwala na ciągłe pisanie pod kontrolą wzroku;
Zeszyt powinien znajdować się nieco na lewo od osi ciała piszącego, co zapewnia swobodę ruchu piszącej ręce;
Prawidłowy sposób trzymania pióra.
Pióro należy trzymać w trzech palcach - między kciukiem, a lekko zgiętym palcem wskazującym, oparte na palcu środkowym (podobnie jak w prawej ręce);
Palce trzymające pióro powinny znajdować się w odległości około 2 cm od powierzchni papieru, co pozwala śledzić zapisywanie tekstu i zachować poprawną postawę ciała;
Na początku nauki pisania dziecko powinno pisać przez dłuższy czas ołówkiem, aż do utrwalenia nawyków ruchowych związanych z pisaniem;
Prawidłowy układ dłoni i nadgarstka.
Dłoń wraz z nadgarstkiem stanowi przedłużenie przedramienia;
Brzeg dłoni, nadgarstka i przedramię opierają się cały czas o stół i zeszyt, przesuwają się podczas pisania;
Koniec pióra kierowany jest ku lewemu ramieniu lub zmierza do punktu w połowie odległości między ramieniem, a łokciem;
Przedramię lewej ręki jest prostopadłe do liniatury zeszytu
Dłoń i palce trzymające pióro znajdują się poniżej liniatury zeszytu, aby nie przesłaniały zapisywanego tekstu;
Koordynacja ruchów obu rąk.
Sprawne zapisywanie tekstu jest nie tylko efektem działania ręki wiodącej, ale także jej współdziałania z ręką nie piszącą, która podtrzymuje zeszyt i przesuwa go w miarę pisania. Umożliwia to stabilność ręce piszącej, która nie musi się podnosić i zmieniać pozycji. Ważne jest rozwijanie koordynacji ruchów obydwu rąk, gdyż obie uczestniczą w czynności pisania.
Współdziałanie oka i ręki.
Warunkiem poprawnego zapisu tekstu, szybkiego tempa i dobrego poziomu graficznego pisma jest możliwość śledzenia wzrokiem czynności pisania - ruchu ręki i powstającego tekstu. Ważne jest zatem:
usprawnienie współdziałania ręki i oka poprzez ćwiczenia rozwijające koordynację wzrokowo - ruchową;
umożliwienie kontroli wzrokowej dzięki poprawnemu położeniu zeszytu, właściwemu uchwytowi pióra, położenia palców i pozycji ręki piszącej;
Proces pisania powinien być poprzedzony różnymi ćwiczeniami, których celem jest usprawnienie techniki pisania. Ćwiczenia te służą zmniejszeniu nadmiernego napięcia mięśniowego, które utrudnia technikę pisania i powoduje szybkie zmęczenie dziecka. Do tych ćwiczeń należą:
Ćwiczenia rozwijające precyzję i koordynację ruchów.
Zabawy palcami i dłońmi - teatrzyk cieni, teatrzyk ruchu.
Zabawy manipulacyjne - rozkruszane palcami grudek piasku, zabawy piaskiem i wodą, nawlekanie koralików, haftowanie na tekturkach z dziurką, wycinanie papieru.
Zabawy konstrukcyjne - zabawy klockami.
Zabawy dydaktyczne - puzzle, układanki;
Zabawy plastyczne - modelowane w plastelinie, modelinie, malowanie palcem.
Ćwiczenia kształcące prawidłowy uchwyt i regulujące napięcie mięśniowe rąk.
Kształtowanie świadomości prawidłowego uchwytu i napięcia mięśniowego.
Zaciskanie i rozwieranie pięści z uświadomieniem sobie stanów napięcia i rozluźnienia.
Zabawy z wodą - pryskanie wodą, otrzepywanie rąk z wody.
Ćwiczenia kształtujące nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania.
Kreślenie linii pionowych od góry do dołu, a poziomych od lewej do prawej.
Uświadomienie kierunków prawo - lewo w schemacie własnego ciała.
Rysowanie kół przeciwnie do kierunku wskazówek zegara.
Zachowanie kierunku od lewej do prawej strony podczas pisania.
Ćwiczenia usprawniające koordynację wzrokowo - ruchową.
Kreślenie kształtów graficznych w przestrzeni.
Malowanie kształtów graficznych pędzlem na dużych arkuszach papieru.
Wypełnianie pędzlem i farbą konturów;
Kreślenie kształtów graficznych za pomocą kreski.
Obrysowywanie przedmiotów i rysowanie w szablonach.
Rysowanie po śladzie, od ręki.
Kreślenie ruchów kolistych w powietrzu - koła, leniwe ósemki, raz prawą, raz lewą ręką.
Ćwiczenia kształtujące świadomość w schemacie ciała i orientację w przestrzeni.
Uświadomienie schematu własnego ciała - wskazywanie lewej i prawej strony ciała, dotykanie naprzemienne (lewy łokieć, prawe kolano, prawy łokieć prawe kolano, prawa dłoń, lewa stopa, lewa dłoń, lewa stopa),
Obrysowywanie części ciała i ich nazywanie.
Chodzenie po liniach prostych, krzywych i łamanych.
Chwytanie piłki raz lewą raz prawą ręką.
Wybijanie rytmu nogami o podłogę, na bębenku.
Wybijanie rytmu prawą ręką, prawą nogą, lewą ręką, lewą nogą, prawą ręką, lewą nogą, lewą ręką, prawą nogą.
Nauka pisania u dziecka leworęcznego powinna przebiegać w dwóch etapach:
Pisanie po śladzie ze zwróceniem uwagi na miejsce rozpoczęcia litery oraz kierunek jej kreślenia.
Utrwalenie liter poprzez przepisywanie ich według wzorów i utrwalenie ich z pamięci.
Wszystkie ćwiczenia powinny być przeprowadzane systematycznie, bo tylko wtedy przyniosą oczekiwane rezultaty. Opisane powyżej wskazania dotyczące pisania lewą ręką są ważne i warto zwrócić na nie uwagę, gdyż pozwolą one dziecku szybciej opanować technikę pisania. Pracując z dziećmi leworęcznymi możemy spotkać się z wieloma trudnościami, ale pracując systematycznie wg wyżej wymienionych wskazówek możemy pomóc szybciej pomóc pokonać dziecku trudności związane z jego leworęcznością. Wśród tych wszystkich zasad jedna jest najważniejsza - dziecko ma prawo do wyboru ręki, którą chce się posługiwać. Największą szkodą jest przestawianie dziecka na „siłę” na prawą stronę. Pamiętajmy, że dzieci leworęczne często są zdolne i umieją sobie poradzić ze swoimi problemami.
Opracowała:
mgr Wioletta Orłowska
Literatura:
M. Bogdanowicz „Leworęczność u dzieci”, Warszawa 1989, WSiP
H. Spionek „Dziecko leworęczne”, Warszawa 1061, Nasza Księgarnia
M. Bogdanowicz „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym” Warszawa 1995, WSiP
M. Żebrowska (red.) „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”, Warszawa 1982, PWN
M. Bogdanowicz „Ćwiczenia grafomotoryczne przygotowujące do nauki pisania wg Hany Tymichovej”, Gdańsk 1998, Wydawnictwo Fokus
[Spis treści]
4