Z norm prawa zobowiązań wynikają prawa podmiotowe o charakterze względnym albowiem są one skuteczne tylko względem drugiej strony stosunku zobowiązaniowego.

Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może domagać się od dłużnika spełnienia świadczenia, a dłużnik powinien to świadczenie spełnić.

Podmiotem uprawnionym w zobowiązaniu jest wierzyciel a podmiotem zobowiązanym - dłużnik.

Uprawnienia wierzyciela określa się pojęciem wierzytelności, obowiązki dłużnika - długiem, a składają się one (wierzytelność i dług) na treść stosunku zobowiązaniowego.

Przedmiotem tego stosunku jest świadczenie, przez które należy rozumieć zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela (np. wydanie rzeczy, wykonywanie usługi, zaniechanie działań lub znoszenie pewnych zachowań).

Wierzytelność jest prawem podmiotowym względnym i przysługuje ona względem konkretnego dłużnika o indywidualnie oznaczone świadczenie. Jej elementem jest zatem roszczenie, czyli prawo wierzyciela domagania się od konkretnego dłużnika określonego zachowania się.

Odpowiedzialność polega na obowiązku ponoszenia negatywnych skutków własnego lub cudzego zachowania się. Ta odpowiedzialność za dług (czyli za spełnienie świadczenia) może być osobista (dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem) lub ograniczona osobista (np. odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku) albo rzeczowa.

Zobowiązania można klasyfikować według różnych kryteriów ale najbardziej przydatny jest podział na zobowiązania:

• zupełne i niezupełne (naturalne),

• jednostronne, dwustronne i wzajemne,

• solidarne i niesolidarne,

• podzielne i niepodzielne,

• rezultatu i starannego działania,

• o świadczeniu jednorazowym, okresowym lub ciągłym,

• pieniężne i niepieniężne.

W zobowiązaniu zupełnym długowi towarzyszy odpowiedzialność za jego spełnienie, w zobowiązaniu niezupełnym występuje dług bez odpowiedzialności za jego spełnienie.

Zobowiązanie jednostronne to takie, w którym obowiązki ciążą tylko na jednej stronie (np. w umowie darowizny tylko darczyńca jest zobowiązany), a w zobowiązaniu dwustronnym obowiązki ciążą na obu stronach tego zobowiązania (np. w umowie najmu).

W zobowiązaniu wzajemnym obie strony są względem siebie zobowiązane w taki sposób, że świadczenie jednej z nich jest odpowiednikiem (ekwiwalentem) świadczenia drugiej strony (np. ekwiwalentem wartości rzeczy jest cena zapłacona za zakupioną rzecz).

Solidarność:

- dłużników (s. bierna)

- wierzycieli (s. czynna)

Zobowiązanie jest podzielne jeżeli łącznie zostaną spełnione następujące przesłanki:

1/ świadczenie jest podzielne, czyli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany lub utraty wartości przedmiotu tego świadczenia (np. spłata kredytu bankowego w ratach),

2/ występuje więcej niż jeden wierzyciel lub dłużnik,

3/ nie ma podstaw do przyjmowania postaci zobowiązania solidarnego.

W zobowiązaniu niepodzielnym świadczenie jest niepodzielne (np. zwrot użyczonego samochodu), a jeżeli po stronie długu lub wierzytelności występuje kilka podmiotów, to ich sytuacja kształtuje się tak (w zasadzie), jak podmiotów zobowiązania solidarnego.

W zobowiązaniach rezultatu świadczenie polega na osiągnięciu z góry określonego rezultatu (np. wydanie rzeczy w umowie sprzedaży lub wykonanie określonego dzieła w umowie o dzieło), a nie na działaniu dłużnika w określony sposób.

W zobowiązaniach starannego działania świadczenie dłużnika polega tylko na ukierunkowanej na rezultat działalności, ale nie na obowiązku osiągnięcia tego rezultatu, albowiem jego osiągnięcie nie zależy tylko od wspomnianej działalności dłużnika.

W zobowiązaniu o świadczeniu jednorazowym (np. wydanie rzeczy kupującemu, wykonanie dzieła) czas nie wpływa na treść i rozmiar świadczenia dłużnika.

W zobowiązaniu o świadczeniu okresowym dla ustalenia treści i rozmiaru tego świadczenia niezbędny jest element czasu.

Zobowiązanie jest pieniężne jeżeli świadczenie jest pieniężne, tzn. wyrażone w pieniądzu (np. zapłacenie ceny, wypłacenie odszkodowania pieniężnego, wynagrodzenie za wykonanie dzieła).

W zobowiązaniu niepieniężnym świadczenie nie polega na wypłaceniu określonej sumy pieniężnej lecz na innych zachowaniach.

Źródła powstawania zobowiązań:

1. jednostronne czynności prawne,

2. umowy

3. czyny niedozwolone

4. bezpodstawne wzbogacenie,

5. inne.

Czynem niedozwolonym (deliktem) jest czyn sprzeczny z prawem powodujący powstanie (wyjątkowo - zagrożenie powstania) szkody, za którą ustawa czyni odpowiedzialnym określony podmiot prawa cywilnego.

Przesłanki odpowiedzialności ex delicto:

1. szkoda,

2. zdarzenie, z którym ustawa wiąże obowiązek odszkodowawczy,

3. związek przyczynowy (adekwatny, pomiędzy 2. i 1.).

Szkoda
na mieniu		na osobie
rzeczywista strata	utracone korzyści	majątkowa	niemajątkowa
odszkodowanie	odszkodowanie	odszkodowanie	zadośćuczynienie

Zasady odpowiedzialności:

1. winy,

2. ryzyka,

3. słuszności.

Odpowiedzialność za własne czyny („Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”) - jest ona oparta na zasadzie winy

Odpowiedzialność za cudze czyny obejmuje przypadki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez inną osobę.

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariusza państwowego (innego niż funkcjonariusz państwowej osoby prawnej) przy wykonywaniu władztwa publicznego wymaga dodatkowych przesłanek, a mianowicie tego, aby szkoda została wyrządzona przy wykonywaniu powierzonej czynności z zakresu władztwa publicznego oraz bezprawności jego działania.

Państwowe osoby prawne odpowiadają za szkody wyrządzone przez swoich funkcjonariuszy przy wykonywaniu władztwa publicznego na takich samych zasadach, jak Skarb Państwa wówczas, gdy działania funkcjonariuszy dotyczą wykonywania władzy publicznej.

Jednostka samorządu terytorialnego odpowiada za szkody wyrządzone przez funkcjonariusza tej jednostki, działającego w jej imieniu w ramach wykonywania władzy publicznej, również na tych samych zasadach, które dotyczą odpowiedzialności Skarbu Państwa.

Odpowiedzialność za zwierzęta, które spowodowały szkodę z własnego popędu (a zatem nie kierowane przez człowieka) jest oparta na zasadzie winy w nadzorze, a ponosi ją ten, kto zwierzę chowa albo kto się nim posługuje i to niezależnie od faktu, że zwierzę zabłąkało się lub uciekło.

Odpowiedzialność za szkodę spowodowaną przez wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie czegoś z pomieszczenia ponosi ten, kto pomieszczenie zajmuje. Ta odpowiedzialność opiera się na zasadzie ryzyka.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiada jej samoistny posiadacz. Jego odpowiedzialność jest oparta na zasadzie ryzyka.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z przedsiębiorstwem lub zakładem wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody (np. pary, gazu, elektryczności) ponosi prowadzący na własny rachunek to przedsiębiorstwo lub zakład. Odpowiedzialność „prowadzącego” opiera się na zasadzie ryzyka.

Bezpodstawne wzbogacenie obejmuje stany faktyczne, w których jeden podmiot wzbogacił się bez podstawy prawnej (czyli bezprawnie) kosztem majątku innej osoby. Ten kto uzyskał bezpodstawnie korzyść i przez to wzbogacił się jest dłużnikiem, gdyż zobowiązany jest do dokonania zwrotu korzyści zubożonemu, czyli wierzycielowi.

Wykonanie zobowiązania polega na spełnieniu świadczenia przez dłużnika w taki sposób, aby cel tego zobowiązania został osiągnięty, i aby na tej podstawie ustała więź między wierzycielem a dłużnikiem.

Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego i ustalonym zwyczajom (jeżeli takowe istnieją). W taki sam sposób wierzyciel powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania.

Zmiana stosunków w okresie między powstaniem a wykonywaniem zobowiązania nie ma wpływu na wykonanie zobowiązania (tzw. zasada pacta sunt servanda), chyba że strony zgodzą się na zmianę sposobu tego wykonania.

Wyjątkowo, z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków, możliwa jest zmiana sposobu wykonania zobowiązania orzeczona przez sąd (tzw. klauzula rebus sic stantibus).

Dłużnik powinien spełnić swe świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania ale wierzyciel, już po powstaniu zobowiązania, może wyrazić zgodę na inny, niż pierwotnie przewidziano, przedmiot zobowiązania i jest to tzw. świadczenie w miejsce wykonania.

Jeżeli dług jest odbiorczy, wierzyciel powinien zgłosić się po odbiór przedmiotu świadczenia u dłużnika (np. po odbiór garnituru do krawca), a gdy dług jest oddawczy - dłużnik obowiązany jest spełnić przedmiot świadczenia wierzycielowi (np. pójść do Kowalskiego i zwrócić mu pożyczone 1000 zł).

Świadczenia wynikające z umowy wzajemnej powinny być wykonane jednocześnie i każda ze stron może powstrzymać się ze swym świadczeniem, dopóki druga strona nie zaoferuje świadczenia wzajemnego.

Przesłankami kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej są:

1. niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,

2. szkoda,

3. związek przyczynowy między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, a powstałą szkodą.

Jeżeli po powstaniu zobowiązania świadczenie dłużnika stanie się niemożliwe do wykonania (następcza niemożliwość świadczenia) w następstwie okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, zamienia się ono w obowiązek odszkodowawczy.

Jeżeli natomiast niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, zobowiązanie wygasa.

Wygaśnięcie zobowiązania z zaspokojeniem interesu wierzyciela powodują:

• spełnienie świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania,

• świadczenie w miejsce wykonania (zob. pkt. 5.),

• odnowienie,

• potrącenie,

• złożenie do depozytu sądowego.

Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia interesu wierzyciela powodują:

• zjednoczenie (konfuzja),

• następcza niemożliwość świadczenia (zob. pkt.6.),

• rozwiązanie umowy (w tym odstąpienie od umowy),

• zwolnienie z długu,

• inne, szczególne zdarzenia (np. upływ czasu kończący stosunek prawny, śmierć dłużnika w zobowiązaniu o świadczeniu „ściśle” osobistym).

Odnowienie (nowacja) ma miejsce wówczas, gdy wierzyciel i dłużnik zawierają umowę, z mocy której dłużnik zobowiązuje się do świadczenia innego niż był zobowiązany albo do tego samego świadczenia, lecz z innej podstawy prawnej.

Potrącenia dokonuje się przez złożenie oświadczenia drugiej stronie, a w jego wyniku obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Przepisy określają, w jakich przypadkach dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego. Ważne złożenie do tego depozytu ma takie same skutki prawne, jak spełnienie świadczenia (a zatem zobowiązanie wygasa), i zobowiązuje wierzyciela do zwrotu dłużnikowi kosztów tego złożenia.

Zjednoczenie (konfuzja) następuje wówczas, gdy status wierzyciela i dłużnika pokryje się ze sobą w jednej osobie.

Rozwiązanie umowy może nastąpić z różnych przyczyn w szczególności na mocy porozumienia stron (skutek wsteczny ex tunc, lub tylko na przyszłość - ex nunc, w zależności od woli stron wyrażonej w umowie), w wyniku rozwiązania umowy za wypowiedzeniem, lub ze skutkiem natychmiastowym (jednostronne oświadczenie woli, działające ex nunc).

Zwolnienie z długu jest umową, na podstawie której wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik to zwolnienie przyjmuje.

Przelew wierzytelności (zwany też cesją) jest umową zawartą przez dotychczasowego wierzyciela (cedent) z osobą trzecią (cesjonariusz), na mocy której cesjonariusz nabywa od cedenta przysługującą mu wierzytelność.

W przewidzianych prawem przypadkach (a zatem nie w każdej sytuacji) jeżeli osoba trzecia spłaca cudzy dług, to stosunek zobowiązaniowy mimo zaspokojenia dotychczasowego wierzyciela nie wygasa, lecz trwa nadal z nowym wierzycielem, którym jest właśnie wspomniana wyżej osoba trzecia.

Przejęcie długu ma miejsce wówczas, gdy osoba trzecia wstępuje w miejsce dłużnika, który zostaje zwolniony z długu.

Kumulatywne przystąpienie do długu nie powoduje zwolnienia ze zobowiązania dotychczasowego dłużnika lecz pojawienie się obok niego przystępującego do długu, „dodatkowego” dłużnika, odpowiedzialnego solidarnie.

Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika

Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

2

---