Marynarz powinien zapoznać się w szczególności z:
Z zasadami zachowania się w pomieszczeniu w którym będzie pracował
Zasadami postępowania i obowiązkami przed i po pracy
Elementami niebezpiecznych urządzeń
Z czynnościami nie dozwolonymi
Z przepisami i zasadami BHP
Z zasadami poboru urządzeń
Dla marynarza pokładowego należy jeszcze uwzględnić:
Zasady transportu ręcznego i zmechanizowanego
Bhp przy pracach konserwacyjno malarskich na wysokościach i w pom. Zamkniętych
BHP w czasie manewrów , cumowania holowania
Spuszczanie i podnoszenie trapów zaburtowego i pilotowego
BHP w czasie zamykania ładowni i zbiorników
BHP Przy pracy z inst. I urządzeniami biegnącymi pod wodą
wszystkie inne prace związane z zawodem marynarza
Odpowiedzialność marynarzy za nie przestrzeganie BHP:
Kary( upomnienie nagana) bierze się pod uwagę : rodzaj naruszonych obowiązków, stopień winy marynarza, jego dotychczasowy stosunek do pracy; Kary pieniężne stosuje się gdy: nie są przestrzegane zasady BHP P. Pożarowe i opuszczanie miejsca pracy bez zwolnienia się,
Pierwsze kroki na statku:
Obowiązkiem każdego marynarza jest zapoznanie się z przepisami i zarządzeniami wydanymi przez armatora i kierownictwo statku.
-poznaj swój statek
-upewnij się że znasz instrukcje struktur i plan awaryjny
-pamiętaj to twoje życie jest zagrożone
-zapoznaj się z działaniem i użytkowaniem statkowych środków bezpieczeństwa i ratowania życia
w razie jakichkolwiek wątpliwości
pytaj oficera
używaj środków ochronnych zawsze gdy jest to konieczne
dowiedz się gdzie znajdują się sekretne wyłączniki wind ładunkowych
Czy znasz odpowiedzi na następujące pytania :
jak brzmią sygnały alarmowe
gdzie znajdują się wyjścia awaryjne
gdzie znajdują się stanowiska pożarowe
gdzie znajdują się środki awaryjne
Jakie są twoje obowiązki podczas alarmów:
Opuszczenie statku
-natychmiast po alarmie należy udać się na punkt zbiórki przynosząc ze sobą kapok lub kombinezon ratunkowy
-jeśli jest czas należy zabrać dokumenty i rzeczy osobiste, zameldować się dowódcy w łodzi ratunkowej , a po otrzymaniu
Prace cumownicze:
należy bezwzględnie wykonywać polecenia oficera nadzorującego manewry a w szczególności uważać na jego znaki
wszystkie prace ( z wyjątkiem wiązania rzutek) powinny być wykonywane w rękawicach (przy linach: stalowych itp.)
podawanie liny bez rzutki jest dopuszczające jedynie na odległość 2m
przed manewrami wszystkie liny powinny być dokładnie wyklarowane na pokładzie
w warunkach zimowych lub gdy są na nim pozostałości oleju pokład powinien być posypany piaskiem
unikać wchodzenia na skręty liny
wybierając linę z bębna windy należy trzymać dłonie od spodu liny i stać1 - 1,5m od bębna
nie należy stać w pobliżu holu w trakcie holowania statku
Przy wybieraniu kotwicy:
upewnić się czy pod kluzą nie stoją holowniki, łodzie
jeśli w komorze łańcuchowej były prowadzone wcześniej jakieś prace - upewnić się czy wyszli z niej ludzie
rzucający kotwicę powinien mieć włożone okulary ochronne , zalecany jest również kask
nie należy stać w pobliżu linii wybiegającego lub wybieranego łańcucha
nie wolno zarzucać hamulców zapadkowych na wybierający łańcuch aż do momentu jego zatrzymania się
Porażenie prądem - spróbować odłączyć zasilanie, w ranie niemożności należy dobrze izolować się zakładając gumowe obuwie, odsunąć porażonego najlepiej suchym kawałkiem drewna,
Prace w przestrzeniach zamkniętych(zbiorniki balastowe
sprawdzenie atmosfery
odpowiednia wentylacja przed i w czasie pracy
ubezpieczenie przez inną osobę z którą ustanowiono system wzajemnej komunikacji oraz przygotowanie odpowiedniego sprzętu ratunkowego
Prace na wysokościach lub za burtą:
-każda osoba pracująca na wysokości lub za burtą powinna nosić pas bezpieczeństwa z linką bezpieczeństwa
ponadto przy pracy za burtą powinna nosić w/w + pas ratunkowy lub kamizelkę ratunkową , w pobliżu powinno stać koło ratunkowe wraz z rzutką
nie wolno pracować za burtą w czasie ruchu statku
nadzór osoby która w każdej chwili może przyjść z pomocą
wszystkie narzędzia powinny być podawane w pojemnikach na lince
stelingi i stołki bosmańskie przed każdorazowym użyciem powinny być dokładnie sprawdzone i w razie potrzeby naprawione, stelingi powinny być wyposażone w dodatkową linę zabezpieczającą ,,poręcz”, rozciągniętą między linami nośnymi
liny zabezpieczające stołki bosmańskie stelingi, flosy powinny być przymocowane do stałych elementów konstrukcji statku pozbawionych ostrych krawędzi
Prace w ładowniach i w zbiornikach:
Zbiornikowce- (chemikaliowce) wyposażone w stały system wykrywania gazów podobnie jak na statkach LPG/LNG a także detektory przenośne używane przed wejściem do przestrzeni zamkniętych, statki takie muszą być wyposażone w powyżej 20000 DWT w generatory gazów obojętnych, ubiory ochronne powinny okrywać całe ciało (w operacjach przeładunkowych): kombinezon, , kask , buty, rękawice , okulary, lub osłona twarzy wykonana z odpowiedniego tworzywa, a także dużego fartucha, aparat oddechowy, środek do neutralizacji trującego ładunku
Gazowce: usunąć pozostałości ładunku ciekłego ze zbiornika ładunkowego do zbiornika na pokładzie, bądź do atmosfery( przy pomocy wprowadzonych do niego podgrzewanych par), odizolować zbiornik od urządzeń skraplających i zabezpieczyć wszelkie zawory na rurociągach do- i odlotowych w pozycji zamkniętej, ostrożnie podnieść temp. zbiornika do poziomu temp. zbiornika, przepłukać zbiornik gazem obojętnym w celu zapobiegnięcia powstawaniu mieszaniny wybuchowej pozostałości ładunku z powietrzem, przewentylować zbiornik przy użyciu stałych lub przenośnych wentylatorów nie iskrzących typów, przestrzegaj procedury wchodzenia do zbiorników i przestrzeni zamkniętych
BHP przy przeładunkach Ro-Ro:
- rozpornice i deski lukowe powinny być starannie ułożone i zamocowane w taki sposób , aby na między pokładach istniało swobodne przejście i odstęp do światłoluku. W odległości 1m od niego na międzypokładzie powinna być namalowana linia ciągła koloru białego, oznaczająca pas wolnego dostępu. Linii tej nie wolno również zasztauowywać w przypadku częściowego załadunku; prace w ładowniach - między pokłady powinny być ogrodzone, ładownie dobrze oświetlone, zabrania się prowadzenia jakichkolwiek prac konserwacyjnych w ładowniach w których trwa przeładunek ,
nie wolno rzucać przedmiotów do ładowni w trakcie prac konserwacyjnych lub ich sprzątania, wszystkie narzędzia należy opuszczać na rzutkach, z zachowaniem ostrożności
BHP przy LO -LO (dźwigi, prace w pionie)
Elektryczność statyczna- cecha charakterystyczna brak prądu i bardzo wysokie napięcie, niebezpieczne na zbiornikowcach ; zapobieganie wypadkom wskutek działania elektryczności statycznej polega na pozbyciu się nagromadzonego ładunku elektrostatycznego; w przypadku zbiornikowców (we wszystkich portach konieczne jest uziemienie statku po zacumowaniu); nagromadzony ładunek w czasie podróży zostanie w ten sposób odprowadzony do ziemi przed rozpoczęciem przeładunku , z tych samych powodów konieczne jest też uziemienie węży łączących rurociągi statkowe z lądami
Obowiązki oficera przed podjęciem służby(trapowego w porcie):
sprawdzenie stanu tech. Trapu jego zamocowania i wyposażenia w (koło ratunkowe, siatkę , tablice informacyjne)
sprawdzenie dróg komunikacyjnych na statku
stany relingów na i między pokładem i w ładowni
stan zamocowania statku w czasie postoju
znać jakie prace są wykonywane na pokładzie
zapoznać się z charakterem ładunków niebezpiecznych i postępowaniem z tym ładunkiem istotnym dla BHP
Obowiązki oficerów pokładowych:
starszy oficer działu pokładowego zajmuje się ładunkiem
drugi oficer nawigacją, nanoszenie poprawek na mapach a w razie potrzeby sprawami medycznymi
trzeci oficer wachtą zajmuje się również stanem urządzeń ratowniczych statku, sprawdza daty ważności środków pirotechnicznych , oraz realne załadownie itp. na szalupach, oraz sprawne działanie elektrowni awaryjnych, akumulatorów : kwasowych(ołowiowe) i zasadowych
III oficer musi ładować akumulatory raz na miesiąc
BHP przy przenoszeniu ciężarów:
Nie wolno przenosić gdy masa przekracza 50kg, nie wolno przenosić gdy długość 4m i masa 40kg; jeżeli przenoszenie odbywa się na schodach i pochylniach na wysokości nie przekraczającej 4m to można przenieść o masie 15 kg stałe, 25 kg dorywczo
BHP- przy ob. elekt. urz. Przenośnych :
Układarka- przez operatora, musi być sprawdzona przed rozpoczęciem przeładunku, nie wolno przewozić ludzi na podnośnikach, ładunki należy przewozić mając położone najniżej, każda układarka ma 6m promienia, gdy obsługa pokładowa odczuwa zmęczenie lub senność należy niezwłocznie pomieszczenie opuścić i zwentylować
Ubrania i sprzęt ochronny marynarza:
A) Odzież ochronna i robocza składa się : z ochrony głowy(kaptury, czapki, kaski, berety), do ochrony karków(naramienników) do ochrony rąk (rękawice) nóg( nakolanniki, obuwie spejalne, angolenniki), tłowia (kombinezony, ubrania , fartuchy, pasy. Liny)
Ochrona osobista- okulary maski respiratory , maski z doprowadzeniem czystego powietrza aparaty tlenowe, kremy, maści ochronne
Obowiązki marynarza w razie wypadku na statku:
Wypadek ( nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną (gazy, prąd elektryczny, promieniowanie , woda itp.)Wypadki są związane z pracą gdy : podczas wykonywania poleceń oficerów, którym marynarz podlega prace wykonywane w interesie statku, w czasie drogi między siedzibą armatora a statku.
Fale radioweE
Długie 100 - 300 KHz ulegają zagięciu w skutek przyciągania ziemskiego
Średnie 300 KHz - 3MHz
Krótkie 3MHz - 30 MHz
UKF 30 MHz - 300MHz
Mikrofale 300 MHz - 300 GHz
Radar- używają mikrofal do działania promieniowania sztuczne i naturalne, mikrofal bezpośrednio nie odczuwany
Zagrożenia od mikrofal:
1. urządzenia radiolokacyjne i radionawigacyjne na statku /radar/
2. inne urządzenia :
Telekomunikacja satelitarna
Mierniki prędkości pojazdów
Urządzenia gosp. np. kuchnie mikrofalowe/
Zadania radarów na statku :
Wykrywanie obiektów na ziemi i w wodzie / statki , pławy , brzeg morski/
Określanie współrzędnych tych obiektów/obliczanie prędkości kierunku/
Nawigacja obiektów/ statek , samolot, rakieta/
Obrona przed mikrofalami na statkach:
-ekranowanie źródła promieniowania
-ekranowanie miejsca pracy
-ubiory ochronne
Ochrona miejscowa polega na wył. ekranu w postaci płyt mosiężnych Cu lub Al.; stosowane są siatki z tych metali o odp. wielkości oczek zależnej od długości fali promieniowania
Ochrona osobista- na każdym statku znajduje się przynajmniej jeden specjalny kombinezon.
Kombinezon(materiał posiada nitki włókna syntetycznego powlekane odpowiednimi siarczkami np. miedzi) lub płaszcz, kaptur lub kask okulary
OM- ochrona przed mokrofalami/ prod. W łodzi/ masa kombinezonu 1,46- 2,7 kg
Zakładane przy pracy w zasięgu mikrofal
Masa okularów 0,1 kg(szkła pokryte tlenkiem metalu szlachetnego)Prace w ładowniach i w zbiornikach:
Zbiornikowce- (chemikaliowce) wyposażone w stały system wykrywania gazów podobnie jak na statkach LPG/LNG a także detektory przenośne używane przed wejściem do przestrzeni zamkniętych, statki takie muszą być wyposażone w powyżej 20000 DWT w generatory gazów obojętnych, ubiory ochronne powinny okrywać całe ciało (w operacjach przeładunkowych): kombinezon, , kask , buty, rękawice , okulary, lub osłona twarzy wykonana z odpowiedniego tworzywa, a także dużego fartucha, aparat oddechowy, środek do neutralizacji trującego ładunku
Gazowce: usunąć pozostałości ładunku ciekłego ze zbiornika ładunkowego do zbiornika na pokładzie, bądź do atmosfery( przy pomocy wprowadzonych do niego podgrzewanych par), odizolować zbiornik od urządzeń skraplających i zabezpieczyć wszelkie zawory na rurociągach do- i odlotowych w pozycji zamkniętej, ostrożnie podnieść temp. zbiornika do poziomu temp. zbiornika, przepłukać zbiornik gazem obojętnym w celu zapobiegnięcia powstawaniu mieszaniny wybuchowej pozostałości ładunku z powietrzem, przewentylować zbiornik przy użyciu stałych lub przenośnych wentylatorów nie iskrzących typów, przestrzegaj procedury wchodzenia do zbiorników i przestrzeni zamkniętych
Prace konserwacyjno malarskie
Celem ograniczenia szkodliwego wpływu substancji toksycznych na organizm należy:
dbać aby w miejscu pracy zachowana była odpowiednia wentylacja
stosować aparaty oddechowe z dozownikami świeżego powietrza przy pracy w pomieszczeniach zamkniętych
osłonić oczy okularami ochronnymi przed bezpośrednim kontaktem z wyrobami lakierowymi
używać kremów do osłony skóry twarzy, rąk, szyi, zwłaszcza przy pracy aparatami natryskowymi
używać odzieży ochronnej w czasie pracy
usuwać farbę ze skóry jak najszybciej przy użyciu rozpuszczalnika, a następnie przez umycie w ciepłej wodzie przy użyciu mydła
malując we wnętrzach nie należy palić tytoniu
Seafty check list- specjalny system postepowania przez armatorów w celu przygotowania i nadzorowania pracy ludzi w przestrzenich zamkniętych, w oparciu o specjalnie sporządzona listę sprawdzającą S C L
Prace w przestrzeniach zamkniętych (zbiorniki balastowe)
sprawdzenie atmosfery
odpowiednia wentylacja przed i w czasie pracy
ubezpieczenie przez inną osobę z którą ustanowiono system wzajemnej komunikacji oraz przygotowanie odpowiedniego sprzętu ratunkowego
osoba pracująca powinna mieć na sobie pas bezpieczeństwa oraz powinna być połączona linką bezpieczeństwa z osobą stojącą przy wejściu
prosty i zrozumiały dla obu system wzajemnej komunikacji
Elektrosmog- powietrze+ fale e-m
objawy elektrosmogu:
-bóle głowy
-bezsenność
-brak koncentracji
-nerwica
-choroby oczu
-alergia
Ochrona osobista:
Należy posiadać podstawową wiedzę o bezpiecznym postępowaniu. Należy określić i zaplanować natychmiastową pomoc medyczną
przy czym oficer powinien uwzględnić zmęczenie marynarza i warunki morskie.
Wyposażenie ochrony osobistej :
aparat oddechowy przy czym aparat ten musi być przystosowany do rodzaju i rozmiaru niebezpieczeństwa
porażenie dróg oddechowych: niedobór tlenu, skażenie powietrze przez (cząstki st. Zawieszone w gazach); pary i gazy; kombinacje w/w czynników
odzież ochronna : ubranie ochronne; okulary; hełm; obuwie; rękawice
główną funkcję zabezpieczającą odzieży powinien spełniać materiał z której jest wykonany; materiał(wytrzymały odporny na uszkodzenia; odporność cieplną i chemiczną ; elastyczny; zdolność do łatwego oczyszczania z chemikaliów
Alkohole na statku
jest surowo zabronione wnoszenie na statek jakiekolwiek formy alkoholu bez zezwolenia kapitana
zabronione jest pełenienie służby wachtowej w stanie wskazującym na spożycie alkoholu ( pamiętaj że alkohol pozostaje w organizmie 32h a więc staraj się nie pełnić wachty w tym czasie; przy małej konsumpcji alkoholu trzeba odczekać 8h nie wolno palić papierosów w koi)
kapitan może pijanego marynarza natychmiast wysłać do domu na jego koszt
Narkotyki
Nie wolno wnosić na statek w celu konsumpcji lub szmuglu narkotyków na statek ( kokaina, morfina, opium, LSD, marichuana, hasz, ganya itp.)
Jeżeli kapitan podejrzewa że na statku są narkotyki przeprowadza rewizję w kabinach i osobistą
Fale radiowe
Długie 100 - 300 KHz ulegają zagięciu w skutek przyciągania ziemskiego
Średnie 300 KHz - 3MHz
Krótkie 3MHz - 30 MHz
UKF 30 MHz - 300MHz
Mikrofale 300 MHz - 300 GHz
Radar- używają mikrofal do działania promieniowania sztuczne i naturalne, mikrofal bezpośrednio nie odczuwany
Zagrożenia od mikrofal:
1. urządzenia radiolokacyjne i radionawigacyjne na statku /radar/
2. inne urządzenia :
Telekomunikacja satelitarna
Mierniki prędkości pojazdów
Urządzenia gosp. np. kuchnie mikrofalowe/
Zadania radarów na statku :
Wykrywanie obiektów na ziemi i w wodzie / statki , pławy , brzeg morski/
Określanie współrzędnych tych obiektów/obliczanie prędkości kierunku/
Nawigacja obiektów/ statek , samolot, rakieta/
Źródła mikrofal na statku:
Anteny radarowe wysyłają fale- fale odbiją się od bonów i masztów
Uszkodzenia kadłuba statku
Źle zamontowane urządzenia
Oddziaływanie mikrofal na organizm ludzki:
Wnikają do tkanek /mikrofal/ i przechodzą w głąb, istotne znaczenie na:
Stosunkowo duża zawartość H2o w organizmie najwięcej jest jej we krwi, najmniej w tłuszczu
Budowa ciała / naskórek, tkanka, łaczna kostna/
Zaw. Elektrolitu we wszystkich komórkach
Oddziaływanie mikrofal jest mniej szkodliwe, gdy temp. otoczenia jest niska, wyst. ruch powietrza; oddziaływanie zwiększa się gdy podwyższona jest wlgotność powietrza
1.W zakresie dolegliwości subiektywnych:
-ogólne osłabienie
-częste i uporczywe bóle głowy
-nadmierne pobudliwość nerwowa
-łatwość męczenia się
-ospałość
-obniżanie E życiowej
-osłabienie popędu płciowego
-niedyspozycja przewodu pokarmowego
-nadwrażliwość na nasłonecznienie
2.W zakresie dolegliwości obiektywnych:
-obniżenie ciśnienia krwi
-zwolnienie akcji serca
-drżenie rąk
-zmiany we krwi i ukł. Krwionośnym
-nadmierna potliwość rąk i stóp
-dyskretne zmiany w czynnościach mózgu/elektroencefalografia/i serca/elektrokardiogram/
-zmętnienie w soczewce oka
Elektrosmog- powietrze+ fale e-m objawy elektrosmogu:
-bóle głowy
-bezsenność
-brak koncentracji
-nerwica
-choroby oczu
-alergia
ogrzanie organizmu o 0,50C jest szkodliwa
w stanach Zjednoczonych stwierdzono, że używanie tel. Kom. Źle wpływa na pracę mózgu
ochrona przed u-falami na statku
PN-74/T-06260
Rozporządzenie UGM z 11.08.82
Rozporządzenie M.Z.I.O.S. z 10.12.74
Organizacje ochrony przed u-falami na statku
-źródło prom.
1.niebieskie
2.białe
-strefa bezpieczna
1.zielone
2.białe
-strefa pośrednia
1.żółte
2.białe
-strefa zagrożenia
1.czerwone
2.żółte
-strefa niebezpieczna całe czerwone
I oficer posiada materiały gdzie są jakie strefy/ mierzą to odpowiednie instytucje/pomiary raz na 4 lata na statkach towarowych, na szkolnych i pasażerskich raz na 2 lata/
Obrona przed mikrofalami na statkach:
-ekranowanie źródła promieniowania
-ekranowanie miejsca pracy
-ubiory ochronne
Ochrona miejscowa polega na ekranu w postaci płyt mosiężnych Cu lub Al.; stosowane są siatki z tych metali o odp. wielkości oczek zależnej od długości fali promieniowania
Ochrona osobista- na każdym statku znajduje się przynajmniej jeden specjalny kombinezon.
Kombinezon(materiał posiada nitki włókna syntetycznego powlekane odpowiednimi siarczkami np. miedzi) lub płaszcz, kaptur lub kask okulary
OM- ochrona przed mokrofalami/ prod. W łodzi/ masa kombinezonu 1,46- 2,7 kg
Zakładane przy pracy w zasięgu mikrofal
Masa okularów 0,1 kg(szkła pokryte tlenkiem metalu szlachetnego)
Bhp i zdrowie załóg pokładowych przy przeładunku i przewozie chemikaliów. Materiały trujące przewożone na statkach dla zmniejszenia ryzyka zagrożeń istotne jest przeszkolenie personelu w zakresie oddziaływań trujących/ szkoli I oficer/materiały trujące mogą przedostawać się do organizmu czterema sposobami:
1.przez wdychanie
2.przez pokarm
3.przez wstrzykiwanie
4. przez wchłanianie wskutek kontaktu ze skórą
1.- najczęstsza forma oddziaływania gazów/par oraz szczególnych rodzajów substancji/aerozolów/pyłów, zamglenia oparów, mgły oraz dymu
Oddziaływanie przez wdychanie powoduje uszkodzenie dróg oddechowych i tkanki płucnej oraz wchłonięcie przez krew i przenoszenie do innych organów ciała
2.- przyjmowamie pokarmów jest drugą najszybszą drogą zatrucia
4.- kontakt ze skórą- droga najwolniejsza ale wyst. b. często przy rozlewach
toksyny mogą przeniknąć przez skórę i oddziaływał wewnętrznie, szczególniee narząd wzroku jest narażony- może doznać uszkodzenia w przeciągu kilku sekund
3.- rzadko wyst. droga zatrucia, ale może nastąpić
/konieczne są więc rękawice
czas oddziaływania jest decydującym czynnikiem
Jak działać aby ograniczyć zatrucie?
Aby postępować skutecznie należy:
1.sporządzić pisemne instrukcje i przewidzieć wszelkie aspekty występujący przy zagrożeniu
2.opis postępowania powinien być sporządzony na podstawie wł. Praktyki i literatury/ 6 tomów/
3.instrukcje powinny być zrozumiałe i praktyczne
4.wszyscy marynarze biorący udział w przeładunkach powinny otrzymac dokł. Informacje o kolejności działania i być odpowiednio przeszkoleni w ich realizacji
5. osoby wytypowane do akcji ratunkowej należy poddać odp. przeszkoleniu
Podstawowe środki zaradcze. Wejście na miejsce akcji.
Aby zapobiec obrażeniom przez odzdiaływanie chemikalii należy postępować ostrożnie i gdy znany lub nieznany jest rodzaj jest rodzaj niebezpieczeństwa/ zatrucie należy posługiwać się odp. przenośnym miernikiem. Aby zmniejszyć niebezpieczeństwo należy:
1.Zachować higene osobistą:
a)jedzenie
b)picie
c)żucie tytoniu lub jego palenie
d) zucie gumy
e)po opuszczeniu obszaru skażonego należy starannie umyć ręce i twarz, po odkażeniu należy starannie zmyć całe ciało pod prysznicem
f)należy uniknąć kontaktu ze skażonymi miejscami, nie należy chodzić po rozlewach i , unikać
g)naleźy uważać aby broda i zarost twarzy nie przeszkadzały w dzia łaniu aparatu oddechowego
Ochrona osobista:
Należy posiadać podstawową wiedzę o bezpiecznym postępowaniu. Należy określić i zaplanować natychmiastową pomoc medyczną
przy czym oficer powinien uwzględnić zmęczenie