Ewa Kołakowska, Zofia Pietrzak

SZKOŁY JAKOŚCI -

Czy TQM ma szansę zreorganizować polskie szkoły?

„Do 2005 roku na rynek pracy wejdzie ponad 3,6 mln osób urodzonych w pierwszej połowie lat 80. Odchodzący na emeryturę zwolnią zaledwie 1,6 mln etatów. Do tego czasu niemal wszystkie branże (z wyjątkiem IT, czyli technologii informatycznych) zostaną nasycone pracownikami z odpowiednim wykształceniem i kwalifikacjami.” [Wprost, sierpień 2000]

W latach 70-tych stało się oczywiste, że życie w XXI wieku będzie wymagało umiejętności, których nie kształciły dotychczasowe systemy edukacji. Świadomość konieczności przemian skłoniła przedstawicieli kultury i nauki do sporządzenia raportów oświatowych. Każdy z nich zawierał część diagnostyczną, opisującą ówczesny stan rzeczy i jego przyczyny oraz rozwiązanie teoretyczno-projektowe. Dwa ważne raporty międzynarodowe powstały na początku lat 70-tych i 80-tych. Pierwszy z nich „Uczyć się, aby żyć” był sporządzony przez biuro UNESCO. W części projektowej przedstawiono 21 tez, z których kilka i dziś wydaje się szczególnie trafnych i ważnych. Oto niektóre z nich:

• Nowe techniki i technologie informacyjne stanowić powinny ważny element innowacji pedagogicznych, a w przyszłości stać się wszechobecne w szkole...

• Edukacja powinna w większym niż dotychczas stopniu przygotowywać ludzi do tzw. mobilności zawodowej...

• Ważną cechą edukacji powinny być zróżnicowanie i indywidualizacja kształcenia...

• Uczącym się należy zapewnić drożność kształcenia, a także możliwości uczenia się w dowolnym czasie, w dowolnej instytucji, niekoniecznie w szkole...

Drugi raport „Uczyć się bez granic - Jak zewrzeć lukę ludzką?” został przygotowany na zlecenie Klubu Rzymskiego. Jego twórcy zwrócili uwagę na potrzebę nowego rodzaju edukacji nazwanej innowacyjną, której główne cechy to partycypacja, czyli uczestnictwo i antycypacja - przewidywanie. Dotychczasowa edukacja - zachowawcza, przekazując jedynie dziedzictwo naukowe i kulturowe, nie kształciła umiejętności przystosowania się do nowych warunków: stawiania hipotez, przewidywania pozytywnych i negatywnych skutków rozwiązań.

Te wnioski są koherentne z tezami przedstawionymi przez Jeannette Vos i Gordona Drydena w światowym bestsellerze „Rewolucja w uczeniu” [3]. Książka przełamuje obiegowe poglądy na temat granic zdolności poznawczych człowieka. Autorzy proponują nowe spojrzenie na proces efektywnego nauczania i samokształcenia. Zamieszczone poniżej ryciny przedstawiają w jaki sposób postrzegają to zagadnienie.

Jedną z funkcji systemu szkolnictwa powinno być, według J.Vos i G. Drydena, przygotowanie uczniów do kontaktu z realnym światem. Muszą zdawać sobie sprawę, czego będzie się od nich oczekiwać, jakie staną przed nimi wyzwania oraz co potrafią robić. Trzema głównymi przedmiotami w szkole powinny stać się: nauka o tym, jak się uczyć, nauka myślenia oraz uczenie, jak stać się samodzielnym menedżerem swojej przyszłości. Nauczyciel nie musi mieć dużej wiedzy specjalistycznej, a jego rola ma polegać na organizowaniu i wspomaganiu procesu samokształcenia. Nauczyciele są sprawnymi zarządcami centrów edukacyjnych, w których pełnią rolę mentorów, tak jak to zawsze robili wielcy trenerzy sportowi. [3 s. 87]

W Polsce w latach 70-tych i 80-tych również sporządzano raporty o stanie oświaty (prof. J. Szczepański -1973 r., prof. Cz. Kupisiewicz - 1989 r.) i podejmowano próby zmian systemu edukacji (nieudane wprowadzenie szkoły dziesięcioletniej w latach 1978 - 1980). W roku 1998 został przygotowany pod kierunkiem min. M. Handkego dokument „Reforma systemu edukacji. Projekt”. Stał się on podstawą do wprowadzenia od 1 września 1999 roku reformy całościowej. Dotyczy ona wszystkich elementów systemu edukacji: ustroju szkolnego, sposobów finansowania, programów nauczania, ścieżek awansu zawodowego nauczycieli, metod pracy, współpracy ze środowiskiem lokalnym, zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego nad funkcjonowaniem szkół i placówek oraz systemu zewnętrznych sprawdzianów i egzaminów państwowych. Szkoły uzyskały autonomiczne uprawnienia do decydowania w zasadniczych obszarach swego działania [7 s. 13]. Prawo do zakładania i prowadzenia wszystkich typów szkół i placówek przekazano jednostkom samorządu terytorialnego. Zgodnie z założeniami reformy powstały obowiązkowe dla wszystkich sześcioklasowe szkoły podstawowe z dwoma cyklami dydaktycznymi: w klasach I-III - nauczanie zintegrowane, w klasach IV - VI nauczanie blokowe i trzyletnie gimnazja oraz zróżnicowane szkolnictwo ponadgimnazjalne, którego strukturę przedstawia poniższa rycina.

Reforma oświaty wprowadziła do polskich szkół demokrację. Mają one w znacznie większym niż dotychczas stopniu decydować nie tylko o formach organizacyjnych, ale i o programach. Jednocześnie nowy system finansowania wymusza ich urynkowienie. Rynek jest miejscem i formą konfrontowania podaży i popytu, komunikowania się dostawców z nabywcami. Siłą napędową gospodarki rynkowej, poza naturalną chęcią bogacenia się, jest pomysłowość, przedsiębiorczość, etos pracy.

Wprowadzenie do edukacji elementów gry rynkowej spowodowało zapotrzebowanie na podejmowanie wszelkiego typu działań zmierzających do podejmowania inicjatyw marketingowych. [9].

Strategie marketingowe powinny być opracowane indywidualnie przez każdą placówkę oświatową [L. Gawrecki, 9].

Aby zaistnieć na rynku oświatowym, szkoły muszą przygotować atrakcyjną ofertę, która pozwoli przekonać jak największą ilość klientów do skorzystania z ich usług. Klientami są nie tylko uczniowie i ich rodzice czy nauczyciele, ale również samorządy lokalne, szkoły wyższego stopnia, instytucje, które w przyszłości zatrudnią absolwentów [5]. Jednym z etapów przygotowywania oferty jest rozpoznanie potrzeb środowiska lokalnego, analiza rynku pracy, możliwości rozwoju regionu. Takie rozpoznania, służące opracowaniu strategicznego planu rozwoju, przeprowadza coraz więcej placówek [13]. Specyfika mikroregionu narzuca kryteria wyboru programu edukacyjnego. Aby jak najlepiej realizować swoje zadania, szkoły będą musiały opracować własne standardy wymagań, zbudować indywidualny wizerunek zewnętrzny, uwzględniając podstawowe, jednakowe w całym kraju, standardy osiągnięć. Szkoły mogą, a nawet powinny, różnić się od siebie.

Dotychczasowy, zbiurokratyzowany system kontroli jakości nauczania i istniejące wewnętrzne kryteria, wskaźniki i systemy ocen nie pasują do nowej sytuacji.

W czasach gospodarki rynkowej pojęcie jakości w oświacie nabrało nowego znaczenia. Według W. E. Deminga jakość w dowolnym zakładzie (produkcyjnym i nieprodukcyjnym) to to, co zadowala, a nawet zachwyca klienta [2 s. 20].

Jako student, w latach dwudziestych XX wieku, Deming miał okazję obserwować funkcjonowanie zakładu przemysłowego działającego zgodnie z zasadami naukowej organizacji pracy Taylora. Robotnik był pionkiem w wielkiej machinie, liczyła się dla niego tylko ilość. Kontrola jakości, przeprowadzana na końcu produkcji, nie wpływała na jego wynagrodzenie. Deming zauważył potrzebę eliminowania błędów w trakcie produkcji i uznał, że dążenie do jakości musi być ciągłym, nieprzerwanym procesem, w którym bierze udział cały współpracujący zespół. Stworzył ideę TQM: Total Quality Menagement, która, wprowadzona przez Japończyków, spowodowała, że ich produkty w krótkim czasie stały się cenione na całym świecie.

W książce „Szkoły jakości” J. J. Bonstingl proponuje, jak zastosować TQM w oświacie. W aneksie 2 podaje cztery filary szkoły jakości:

Filar 1 - Zrozumienie relacji między klientami i dostawcami.

Dostawcami są:

• polityki oświatowej - władze oświatowe,

• właściwego, wolnego od lęku środowiska pracy - dyrektorzy,

• oparcia, nauczania i wychowania dla uczniów - nauczyciele,

• wsparcia duchowego i finansowego - członkowie społeczności lokalnej, ludzie biznesu.

Klienci szkół to przede wszystkim uczniowie, ale także ich rodzice, oczekujący dobrze wykształconych, przygotowanych do życia zawodowego i prywatnego dzieci, a również społeczność lokalna, w której absolwenci będą mieszkać i pracować.

Filar 2 - Osobiste zaangażowanie w ciągłe doskonalenie (kaizen).

Aby efekty pracy szkół były coraz lepsze, zaangażowany musi być cały zespół: nauczyciele, uczniowie, dyrektorzy, rodzice a nawet sprzątaczki.

Filar 3 - Nastawienie na systemy i procesy.

Jakość ma być elementem systemu uczenia się i nauczania, a nauka szkolna fragmentem ciągłego uczenia się wszystkich członków społeczności.

Filar 4 - Stałe zaangażowanie dyrekcji i władz w budowanie jakości totalnej.

Jakości nie można zlecić wyspecjalizowanej komórce - powiada W.E.Deming. Tylko dyrekcja może zainicjować w całej instytucji kulturę jakości. Dyrektorzy muszą być żywym przykładem tego, co głoszą.

TQM musi być wprowadzane przez pracę zespołową, z rozwagą i namysłem przez wiele lat.

Warunkiem koniecznym utrzymania jakości pracy jest ciągłe obserwowanie jej efektów, czyli monitoring [11 s. 66]. Monitorowanie poziomu nauczania powinno dostarczać obiektywnych i porównywalnych informacji na temat jakości kształcenia. Temu celowi są podporządkowane zewnętrzny i wewnętrzny system oceniania.

Ocenianie wewnętrzne służy:

• rozpoznaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych,

• poinformowaniu ucznia i rodziców o trudnościach i szczególnych uzdolnieniach,

• pomocy w samodzielnym planowaniu rozwoju,

• motywacji do dalszej pracy.

Obiektywny i spójny na poziomie kraju system zewnętrzny powinien dać uczniowi informację o jego dalszych szansach edukacyjnych.

Ciągła kontrola jakości oparta na obu systemach umożliwia modyfikację procesu nauczania. Przeniesienie cyklu Deminga na grunt szkoły daje prosty i skuteczny, oparty na informacji instrument ciągłego uczenia się i doskonalenia [2 s. 17].

Dzięki przystosowaniu podstawowych mechanizmów rynkowych i reguł marketingu szkoły mogą kreować własny wizerunek. Od niego zależeć będzie ich popularność, zainteresowanie kandydatów i rodziców, satysfakcja zawodowa i finansowa nauczycieli, relacje ze środowiskiem lokalnym. Jeśli będzie prawdziwy, potwierdzony codzienną, rzetelną pracą, być może szkole uda się zachwycić klientów.

BIBLIOGRAFIA

1. Bednarkowa Wiga, Wlazło Stefan „Mierzenie jakości pracy szkoły” cz. II, MarMar Wrocław 1998

2. Bonstingl John Jay “SZKOŁY JAKOŚCI Wprowadzenie do Total Quality Management w edukacji ”, Wydawnictwa CODN 1999

3. Dryden Gordon, Vos Jeannette „Rewolucja w uczeniu”, Wydawnictwo Moderski i S-ka Poznań 2000

4. Dzierzgowska Irena, Kalinowska Maria „Mierzenie jakości pracy liceum”, Wydawnictwa CODN 1999

5. Janecki Stanisław „Ostatnie wakacje”, „Wprost” 20 VIII 2000

6. Ministerstwo Edukacji Narodowej „Reforma systemu edukacji • szkolnictwo ponadgimnazjalne • projekt”, Warszawa kwiecień 2000

7. Pielachowski Józef „Organizacja i zarządzanie oświatą i szkołą”, Wydawnictwo eMPi² Poznań 2000

8. Szafraniec Marek „O potrzebie ewaluowania regionalnych i lokalnych systemów edukacyjnych”, „Dyrektor Szkoły” 11/2000

9. Tyrna-Łoj Iwona „Marketing - nowe spojrzenie na oświatę”, „Dyrektor Szkoły” 9/2000

10. Wlazło Stefan „Dlaczego mierzenie”, „Dyrektor Szkoły” 5/2001

11. Wlazło Stefan „Mierzenie jakości pracy szkoły” cz. I, MarMar Wrocław 1998

12. Wlazło Stefan „Mierzenie jakości pracy szkoły” cz. III, MarMar Wrocław 1999

13. Wyrwa Franciszek „Reforma oświaty w szkole rolniczej”, „Dyrektor Szkoły” 7-8/2000

Twoje indywidualne

zasady w świecie ludzi

uczących się

UCZYSZ SIĘ

POPRZEZ TO,

CO WIDZISZ

CO SŁYSZYSZ

CO WYCZUWASZ SMAKIEM

CO WYCZYWASZ WĘCHEM

CZEGO DOTYKASZ

CO ROBISZ

CO SOBIE WYOBRAŻASZ

CO WYCZUWASZ INTUICYJNIE

CO CZUJESZ

Cytat z prowadzonych przez Jeanette Vos międzynarodowych warsztatów na temat rewolucji w uczeniu [3 s. 30]

Sześć podstawowych zasad

właściwego nauczania

1. WŁAŚCIWA ATMOSFERA

• Odpowiednie urządzenie sali.

• Dobry nastrój nauczyciela i ucznia.

• Afirmowanie, skupianie, ukierunkowanie uwagi.

• Ustalanie oczekiwanych rezultatów i celi: „Co z tego mi się przyda?”

• Wizualizacja celów.

• Traktowanie błędów jako informacji zwrotnej.

• Przygotowanie plansz peryferyjnych.

2. WŁAŚCIWY SPOSÓB PREZENTACJI

• Stworzenie ogólnego obrazu danej dziedziny, również dzięki rozmaitym wycieczkom.

• Dostosowanie wykładu do różnych stylów uczenia się i wszystkich rodzajów inteligencji.

• Rysowanie, tworzenie map skojarzeń, wizualizacja.

• Aktywne i bierne koncerty muzyczne.

3. PRZEMYŚL TO

• Twórcze myślenie.

• Myślenie krytyczne - rozumowanie, analizowanie, refleksja.

• Twórcze rozwiązywanie problemów.

• Zaawansowane techniki zapamiętywania pomagające przechować informacje w pamięci długotrwałej.

• Myślenie po myśleniu.

4. AKTYWIZACJA DOSTĘPU DO PRZECHOWYWANYCH W PAMIĘCI INFORMACJI

• Używaj ich i ćwicz.

• Stosuj gry i skecze, prowadź dyskusje i zabawy z uwzględnieniem wszystkich stylów uczenia się i rodzajów inteligencji.

5. STOSUJ NOWO ZDOBYTĄ WIEDZĘ

• Stosuj ją poza szkołą.

• Wykonuj to czego się nauczyłeś.

• Zmień uczniów w nauczycieli.

• Połącz nowe wiadomości z tym co już wiesz.

6. POWTARZAJ, OCENIAJ, ŚWIĘTUJ

• Zdaję sobie sprawę z tego, co wiem.

• Ocena własna, rówieśników, instruktora.

• Ciągłe powtarzanie.

Jest to opracowana przez Jeanette Vos lista zagadnień dla nauczycieli i instruktorów służąca jako pomoc w przygotowaniu programów zintegrowanego przyspieszonego uczenia [3 s. 298]

PRACA

PRACA

SZKOŁA WYŻSZA

2 lata

SZKOŁA POLICEALNA

2 lata

LICEUM UZUPEŁNIAJĄCE

3 lata

LICEUM PROFILOWANE

2 lata

SZKOŁA ZAWODOWA

GIMNAZJUM

SZKONY ZESTAW PROGRAMÓW

PLAN

PROGRAMY NAUCZYCIELSKIE

OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW

WYKONANIE

DZIAŁANIE

OCENIANIE WEWNĘTRZNE I ZEWNETRZNE

BADANIE

Cykle Deminga

---