Kontrola państwowa
Kontrola państwowa - to system organów powołanych do badania i oceny finansowej i gospodarczej działalności aparatu państwowego
Najwyższa Izba Kontroli (NIK):
- naczelny organ kontroli,
- niezależna od egzekutywy, którą ma kontrolować,
- podlega sejmowi (przedstawia mu całoroczne sprawozdania ze swojej działalności)
- podejmuje kontrolę na zlecenie sejmu lub jego organów, na wiosek prezydenta, prezesa Rady Ministrów i z własnej inicjatywy
- kontroluje działalność między innymi organami administracji rządowej i Narodowego Banku, stosując kryteria legalności, gospodarności, rzetelności i celowości
- może przeprowadzić kontrolę działalności organów samorządu terytorialnego i jednostek komunalnych
- informacje o wynikach kontroli i wnioski przedstawia sejmowi
- w protokołach wykazuje się nieprawidłowości, ich skutki oraz odpowiedzialne za nie osoby
- prezes NIK powołuje na 6letnia kadencję i odwołuje sejm bezwzględną większością głosów na wniosek marszałka sejmu lub grupy co najmniej 35 posłów, za zgodą senatu
Rzecznik Praw Obywatelskich:
- w Polsce istnieje od 1987 roku
- powołuje go na 5letnia kadencję sejm bezwzględną większością głosów, przy czym wymagania jest zgoda senatu
- w swej działalności jest niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed sejmem
- corocznie informuje sejm i senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i prawa człowieka i obywatela
- działa nie tylko w interesie obywateli polskich ale także cudzoziemców
- przyjmuje skargi na bezprawne i niesprawiedliwe działania administracji i ustosunkowuje się do nich w celu naprawy tych nieprawidłowości
- podejmuje czynności wyjaśniające na wniosek obywateli, ich organizacji, organów samorządowych a także z własnej inicjatywy
- wniosek można złożyć w formie ustnej lub pisemnej i jest on bezpłatny
- musi rozpatrzyć każdy wniosek ale może odmówić działania w konkretnej sprawie przy czym musi poinformować skarżącego o powodach swojej decyzji
podejmując sprawę może samodzielnie poprowadzić postępowanie wyjaśniające lub zwrócić się o zbadanie sprawy do właściwych organów
Funkcja kontrolna SEJMU.
Sejm realizuje tę funkcję zarówno na posiedzeniach plenarnych, jak i w trakcie prac komisji sejmowych. Na obradach plenarnych Sejm:
- udziela lub odmawia udzielenia rządowi absolutorium z wykonania budżetu państwa,
- kieruje interpelacje, zapytania poselskie oraz pytania w sprawach bieżących do Premiera lub poszczególnych ministrów,
- wyraża Radzie Ministrów wotum nieufności większością ustawowej liczby posłów na wniosek zgłoszony przez co najmniej 46 posłów i wskazujący imiennie kandydata na Prezesa Rady Ministrów,
- wyraża wotum nieufności ministrowi większością ustawowej liczby posłów na wniosek co najmniej 69 posłów,
- wyraża wotum zaufania - na wniosek Premiera - Radzie Ministrów większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów,
- rozpatruje sprawozdania Najwyższej Izby Kontroli, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych,
- wysłuchuje corocznej informacji Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie stanu przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela
Funkcje kontrolne sprawowane Sejm poprzez komisje sejmowe obejmują następujące zagadnienia:
- rozpatrywanie sprawozdań i informacji ministrów,
- uchwalanie dezyderatów i opinii kierowanych m.in. do Rady Ministrów lub do jej członków, do Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Sejm może też powołać komisję śledczą do zbadania określonej sprawy.
Sejm wykonuje swoje funkcje kontrolne także poprzez posłów, którzy mają prawo uzyskiwać informacje i wyjaśnienia co do spraw związanych z wykonywaniem obowiązków poselskich, od członków Rady Ministrów, organów, instytucji i przedsiębiorstw państwowych i samorządu lokalnego.
Kompetencje Trybunału
Zakres działania Trybunału określa Konstytucja. Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy:
- badanie zgodności ustaw i ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją (w tym wypadku z konstytucją 1997 roku)
- badanie zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie
- badanie zgodności umów międzynarodowych z ustawami
- rozpatrywanie skarg konstytucyjnych
- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa
- orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych
uznawanie przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej i powierzanie Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta
rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sądy (art. 193 Konstytucji).
Kontrola norm
Podstawowym zadaniem Trybunału jest kontrola normatywnych aktów prawnych: ustaw, umów międzynarodowych oraz innych przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe.
Kontrolę norm dzieli się na kontrolę prewencyjną (określaną też kontrolą a priori) i kontrolę następczą (kontrola a posteriori). Pierwsza, wprowadzona w 1989 roku, ogranicza się do kontroli na podstawie wniosku Prezydenta RP i może się odnosić tylko do ustaw już uchwalonych przez Sejm i Senat i przedstawionych Prezydentowi do podpisu oraz do umów międzynarodowych przedstawionych Prezydentowi do ratyfikacji.
Większe znaczenie ma kontrola następcza. Konstytucyjność aktu normatywnego może zakwestionować niemal każdy organ konstytucyjny państwa - jest to tzw. inicjatywa powszechna. Inicjatywa szczególna pozwala na kwestionowanie tylko takich aktów normatywnych, których treść dotyczy zakresu działania wnioskodawcy.
W tym przypadku wnioskodawcą może być określona liczba podmiotów: np. organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych czy Krajowa Rada Sądownictwa. Kontrola normy prawnej może też być zainicjowana skargą konstytucyjną.
Istnieje też możliwość formułowania tzw. pytań prawnych (jest to tzw. inicjatywa konkretna w odróżnieniu od inicjatywy abstrakcyjnej). Z wnioskiem o rozstrzygnięcie kwestii, czy dany przepis prawny jest zgodny z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami, może zwrócić się każdy sąd, jeżeli zależy od tego rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed tym sądem.
Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym przewiduje w art. 42 trzy kryteria kontroli. Są to:
treściowa zgodność kontrolowanego aktu normatywnego (jego przepisów) z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
badanie dochowania trybu wymaganego przepisami prawa dla wydania kontrolowanego aktu normatywnego,
ustalenie, czy organ, który wydał akt normatywny, ma kompetencję do jego wydania (np. istnienie podstawy prawnej wydania aktu pod ustawowego).
Składy orzekające Trybunału [edytuj]
Trybunał Konstytucyjny orzeka:
w pełnym składzie w sprawach:
sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa,
o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej oraz o powierzeniu Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej,
zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
z wniosku Prezydenta Rzeczypospolitej o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją przed jej podpisaniem lub umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją,
o szczególnej zawiłości, z inicjatywy Prezesa Trybunału lub gdy z wnioskiem o rozpoznanie zwróci się skład orzekający wyznaczony do rozpoznania danej sprawy albo w sprawach, w których szczególna zawiłość wiąże się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, a w szczególności gdy skład orzekający zamierza odstąpić od poglądu prawnego wyrażonego w orzeczeniu wydanym w pełnym składzie,
w składzie pięciu sędziów w sprawach:
zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją,
zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
w składzie trzech sędziów w sprawach:
zgodności innych aktów normatywnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami oraz skargom konstytucyjnym,
wyłączenia sędziego.
Podmioty odpowiedzialne przed Trybunałem Stanu:
Przed Trybunałem Stanu mogą zostać postawieni jedynie przedstawiciele najwyższych władz państwowych, wymienieni w art. 198 Konstytucji Są to:
- Prezydent - za naruszenie Konstytucji lub ustawy, ale też za przestępstwa pospolite i skarbowe,
- Premier i ministrowie - za naruszenie Konstytucji lub ustawy, oraz za przestępstwa związane z pełnioną przez nich funkcją,
- prezes NBP - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- prezes NIK - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- członkowie KRRiT - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- kierownicy ministerstw - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych - za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
- posłowie i senatorowie - w razie złamania zakazu działalności gospodarczej i czerpania korzyści z majątku Skarbu Państwa.
O postawieniu przed Trybunałem Stanu decydują:
Zgromadzenie Narodowe:
w odniesieniu do Prezydenta RP, wniosek w tej sprawie musi podpisać co najmniej 1/4 (140) członków ZN, a decyzja o postawieniu Prezydenta przed Trybunałem Stanu zapada, jeśli zagłosuje za nią co najmniej 2/3 członków ZN.
Sejm:
w odniesieniu do prezesa i członków Rady Ministrów, wniosek w tej sprawie może złożyć co najmniej 1/4 (115) posłów lub Prezydent RP, a decyzja o postawieniu członka Rady Ministrów przed Trybunałem Stanu zapada jeśli zagłosuje za nią co najmniej 3/5 (276) posłów.
w odniesieniu do Prezesa NBP, Prezesa NIK, członków KRRiT oraz Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, wniosek w tej sprawie może złożyć co najmniej 1/4 (115) posłów lub Prezydent RP, a decyzja o postawieniu przed Trybunałem Stanu zapada bezwzględną większością głosów w Sejmie.
w odniesieniu do posłów, wniosek w tej sprawie może złożyć Marszałek Sejmu, a decyzja o postawieniu posła przed Trybunałem Stanu zapada bezwzględną większością głosów w Sejmie.
Senat:
w odniesieniu do senatorów, wniosek w tej sprawie może złożyć Marszałek Senatu, a decyzja o postawieniu senatora przed Trybunałem Stanu zapada bezwzględną większością głosów w Senacie.
Wniosek o postawienie przed Trybunałem Stanu może złożyć też Sejmowa komisja śledcza w odniesieniu do Prezesa NBP, Prezesa NIK, członków KRRiT oraz Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, jeśli zostanie on poparty przez co najmniej 2/3 składu Komisji, w obecności co najmniej połowy jej członków. Aby któryś z wymienionych podmiotów stanął przed Trybunałem Stanu, podobnie jak w przypadku wniosku złożonego przez posłów, musi on zostać poparty w trakcie głosownia bezwzględną większością głosów w Sejmie.
Trybunał Stanu może orzekać kary:
- utraty czynnego i biernego prawa wyborczego,
- utraty wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych,
- zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną - odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych
pozbawienia mandatu poselskiego,
- utraty zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu,
- za przestępstwa i przestępstwa skarbowe - kary przewidziane w ustawach.
PIP- Państwowa Inspekcja Pracy.
Państwowa Inspekcja Pracy sprawuje nadzór i kontrolę przestrzegania przepisów prawa pracy, w szczególności bezpieczeństwa i higieny pracy. Tworzą ją Główny Inspektorat Pracy i 16 okręgowych inspektoratów pracy, w ramach których działają inspektorzy pracy. Inspektorzy pracy są uprawnieni przede wszystkim do swobodnego wstępu i poruszania się po terenie kontrolowanego podmiotu bez uprzedzenia, po okazaniu legitymacji służbowej oraz wydanego przez Głównego Inspektora Pracy lub okręgowego inspektora pracy (bądź ich zastępców) upoważnienia do przeprowadzenia kontroli właśnie u niego i w konkretnym zakresie, np. bezpieczeństwa i higieny pracy, nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy, ochrony pracy młodocianych i in.
Upoważnienie powinno zawierać:
• wskazanie podstawy prawnej przeprowadzania kontroli,
• oznaczenie organu przeprowadzającego kontrolę,
• imię i nazwisko, stanowisko służbowe i numer legitymacji służbowej upoważnionego,
• określenie zakresu przedmiotowego kontroli,
• oznaczenie kontrolowanego przedsiębiorcy,
• datę rozpoczęcia i przewidywany termin zakończenia kontroli,
• podpis udzielającego upoważnienia ze wskazaniem stanowiska lub funkcji,
• pouczenie przedsiębiorcy o przysługujących mu prawach i jego obowiązkach,
• datę i miejsce wystawienia upoważnienia.
Kontrolę może prowadzić inspektor wskazany w upoważnieniu; w przypadku gdyby miał ją kontynuować inny inspektor, także musi przedstawić odrębne upoważnienie. Przeprowadzenie kontroli jedynie na podstawie legitymacji dopuszczalne jest w sytuacji, gdy z okoliczności faktycznych wynika, iż trzeba ją przeprowadzić niezwłocznie. W takich przypadkach inspektor pracy także musi przedstawić upoważnienie, lecz już po rozpoczęciu kontroli w terminie 3 dni od dnia jej rozpoczęcia.
Inspektor pracy przedstawia upoważnienie pracodawcy lub wskazanej przez niego na piśmie osobie, którą upoważnił do reprezentowania podczas kontroli w czasie jego nieobecności.
Państwowa Inspekcja Pracy może przeprowadzać kontrolę niezależnie od tego, czy u przedsiębiorcy przeprowadzana jest właśnie kontrola przez np. Urząd Kontroli Skarbowej, ZUS, Inspekcję Sanitarną czy inny organ kontroli.
Ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (DzU nr 173, poz. 1807) wprowadziła co prawda ograniczenia w zakresie liczby i czasu trwania kontroli przedsiębiorcy, lecz nie dotyczą one sytuacji, w których postanowienia ratyfikowanych umów międzynarodowych stanowią inaczej.
W przypadku Państwowej Inspekcji Pracy postanowienia takie zawiera ratyfikowana przez Polskę w 1997 r. Konwencja nr 81 Międzynarodowej Organizacji Pracy, dotycząca inspekcji pracy w przemyśle i handlu z 11 lipca 1947 r. (DzU z 1997 r. nr 72, poz. 450).
Konwencja nie pozwala na ograniczenie liczby kontroli ani ich częstotliwości. Zgodnie z art. 16 Konwencji przedsiębiorstwa będą kontrolowane tak często i tak starannie, jak jest to konieczne, aby zapewnić skuteczne stosowanie odpowiednich przepisów prawnych.
W uzasadnionych przypadkach, szczególnie w razie podejmowania działań zmierzających do uniemożliwienia kontroli i obawy o bezpieczeństwo kontrolującego, inspektor pracy może poprosić o pomoc Policję. Udaremnianie lub utrudnianie kontroli jest także przestępstwem określonym w art. 225 § 2 k.k., którego sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat
Zakres kontroli
Zakres działania Państwowej Inspekcji Pracy, w tym także zakres prowadzonych kontroli określa szczegółowo art. 8 ustawy z 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (DzU z 2001 r. nr 124, poz. 1362 ze zm.).
Wszelkie działania podejmowane przez Państwową Inspekcję Pracy mają wyegzekwować u pracodawców przestrzeganie przepisów prawa pracy (w tym przepisów i zasad bhp) zarówno wobec pracowników, jak i osób niebędących pracownikami, a także wykonującym pracę lub odbywającym praktyki na terenie należących do nich zakładów pracy.
Kontrolą w zakresie przestrzegania przez pracodawców prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy wobec pracowników, inspektor pracy może objąć zagadnienia dotyczące stosunku pracy, wypłacania wynagrodzeń za pracę i innych świadczeń ze stosunku pracy, czasu pracy, przestrzegania przepisów o uprawnieniach związanych z rodzicielstwem i ochronie pracy młodocianych, zatrudniania niepełnosprawnych, badań lekarskich pracowników i szkoleń w zakresie bhp oraz warunków pracy.
5