UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE W ŚWIETLE LITERATURY
W określeniu osób, które pod względem umysłowym odbiegają od normy ogólnej w sensie ujemnym, nie ma jeszcze dostatecznej jednoznaczności.
W Polsce z kilku istniejących w tym zakresie terminów w użyciu są najczęściej następujące: „upośledzenie umysłowe”, „niedorozwój umysłowy”, „oligofrenia” (Greckie: oligos - mało, phren - myślę, umysł), „opóźnienie w rozwoju umysłowym”, „obniżona sprawność umysłowa”.
Nie ma też jednoznaczności w definiowaniu upośledzenia umysłowego. Definicji tego odchylenia jest dużo i są one różne w zależności od podejścia do upośledzenia umysłowego i kryteriów oceniających ten stan.
Literatura amerykańska podaje, iż jest to przede wszystkim opóźnienie zdolności przystosowania społecznego.
Według A. M. Clarke, A. B. Clarke niedorozwój umysłowy oznacza funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej, upośledzenie to powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszy mu obniżenie zdolności przystosowania się. J. Kostrzewski proponuje określić upośledzenie umysłowe jako: „ istotnie niższy od przeciętnego poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym”.[1] Przy czym za istotnie niższy poziom funkcjonowania rozumie się co najmniej dwu standardowe odchylenie od normy.
Obecnie dzięki wszechstronnym badaniom takich nauk pomocniczych jak: pediatria, biochemia, fizjologia i genetyka ustalono etiologię, patogenezę i klasyfikację niedorozwoju umysłowego. Ogólnie można wyróżnić trzy podejścia: kliniczno-medyczne, praktyczne, psychofizjologiczno-społeczne.
W pierwszej grupie będą definicje ujmujące niedorozwój umysłowy jako stan chorobowy ze zwróceniem uwagi na etiologię i patogenezę.
Według L. Korzeniowskiego - oligofrenię, czyli niedorozwojem umysłowym nazywamy wrodzone oraz istniejące od wczesnego dzieciństwa obniżenie zdolności rozwoju intelektualnego, uniemożliwiające lub opóźniające naukę szkolną.
Drugą grupę stanowią definicje, które mają charakter prawno-administracyjny jak np. definicja z ustawy o zdrowiu psychicznym 1959 r., która niedorozwój umysłowy włącza do zaburzeń psychicznych wyróżniając jego dwie kategorie i znaczne obniżenie sprawności umysłowej.
W trzeciej grupie mieszczą się definicje psychologiczne upośledzenia umysłowego, które różnią się liczbą, rodzajem kryteriów, według których oceniają ten stan.
Tredgold odwołuje się do trzech kryteriów: oceny wyników w nauce szkolnej, inteligencji oraz przystosowania biologicznego i społecznego, definiując niedorozwój umysłowy jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju.
E. Doll znalazł wiele kryteriów istotnych dla pojęcia niedorozwoju umysłowego, a mianowicie: niedojrzałość społeczną, niską sprawność umysłową, opóźnienie rozwojowe, zahamowanie, pochodzenie konstytucjonalne, nieodwracalność upośledzenia.
J. Mazurkiewicz wyróżnia trzy kryteria:
psychologiczne - poziom uwagi i mowy,
ewolucyjne - porównanie poziomu umysłowego dziecka niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym,
społeczne - mierzące stopień upośledzenia umysłowego.
Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło nowelizację klasyfikacji upośledzenia umysłowego, obowiązującą od 1 stycznia 1968r. Podstawą klasyfikacji jest skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16.
Wyróżniamy cztery stopnie upośledzenia umysłowego:
1) lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 52-67, mieszczący się między dwoma i trzema odchyleniami standardowymi;
2) umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36-51, mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standardowymi;
3) znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20-35, mieszczący się między czterema i pięcioma odchyleniami standardowymi;
4) głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0-19, mieszczący się między pięcioma i większą liczbą odchyleń standardowych.
Nowa klasyfikacja psychologiczna ma dużo zalet. W wielu krajach i w literaturze utrzymuje się nadal jednak klasyfikacja tradycyjna oparta również na ilorazie inteligencji, ale wyróżniająca trzy stopnie upośledzenia umysłowego:
1) idiotyzm (iloraz inteligencji 0-19),
2) imbecylizm (iloraz inteligencji 20-49),
3) debilizm (iloraz inteligencji 50-59).
Upośledzenie umysłowe wg Kostrzewskiego to: „ istotnie niższy od przeciętnego, co najmniej o dwa odchylenia standardowe, poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowane przez czynniki genetyczne i egzogeniczne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.”[2]
Natomiast klasyfikacja upośledzenia umysłowego oparta na ilorazie inteligencji wg Wechslera kształtuje się tak:
Klasyfikacja upośledzenie umysłowego wg Wechslera.
Odchylenie standardowe
Stopień upośledzenia
I.I. wg WECHSLERA
Rozwój niższy niż przeciętny (dolna granica normy)
85-110
Od -1 do -2
Rozwój niższy niż przeciętny (górna granica normy)
70-84
Od -2 do -3
Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim
55-69
Od -3 do -4
Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym
40-54
Od -4 do -5
Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym
25-39
<-5
Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim
0-24
Definicje medyczne upośledzenia opierają się na etiologii i patogenezie upośledzenia z tendencją do wyodrębnienia jednostek chorobowych np.: niedorozwój umysłowy jest objawem procesu lub stanu chorobowego.
Definicje behawioralne określają niedorozwój umysłowy - jako niższą niż przeciętną ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania.
Również Tizard podaje definicję behawioralną: „upośledzenie umysłowe nie jest określoną jednostką chorobową - termin ten oznacza raczej stan opóźnienia procesu rozwoju występujący przy urodzeniu, lub we wczesnym dzieciństwie i charakteryzuje się głównie ograniczoną inteligencją”.[3]
Wyróżnia się trzy perspektywy badawcze upośledzenia umysłowego:
1. Kliniczna - traktuje upośledzenie umysłowe jako defekt biologiczny, który w sposób nieodwracalny uszkadza struktury i funkcje układu nerwowego.
2. Rozwojowa - polega ona na traktowaniu upośledzenia jako niepowodzenia w procesie rozwoju człowieka.
3. Społeczna - upośledzenie umysłowe to proces wchodzenia w społeczną rolę osoby upośledzonej zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami, w konsekwencji, niektóre zaburzenia zachowania obserwowane u osób upośledzonych umysłowo nie muszą wynikać z ograniczonego uszkodzenia mózgu, ani z upośledzonego rozwoju, ale ze społecznego naznaczenia wynikającego z nietolerancji.
Można wyróżnić też pedagogiczną perspektywę upośledzenia umysłowego. Polega ona na ograniczonym lub nieprawidłowym uczeniu się , które negatywnie rzutuje na biografię danej osoby.
W latach 90 nastąpiły zmiany w ujęciu upośledzenia umysłowego. Nastąpiło odejście od tradycyjnej, medycznej i biologicznej koncepcji upośledzenia umysłowego, według której upośledzenie było traktowane jako „stan zejściowy” po organicznych uszkodzeniach mózgu, stan nieodwracalny i wyznaczający niski pułap rozwojowy. Według ekologicznych i interakcyjnych koncepcji rozwoju, a szczególnie poznawczo-rozwojowej koncepcji upośledzenia umysłowego tzw. czynniki biologiczne stanowią tylko jedną z determinant rozwoju, której wpływ na rozwój psychiczny może być znacząco modyfikowany przez czynniki społeczne i psychologiczne. Dlatego upośledzenie umysłowe jest nie tylko zaburzeniem biologicznym, ale także psychologicznym stanem, do którego dochodzi się w rezultacie nieprawidłowości procesu rozwojowego.
„ Niedorozwój umysłowy” wg Amerykańskiego Towarzystwa ds. Upośledzenia Umysłowego oraz Amerykańskiego Psychiatrycznego (DSM-IV) „charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym, współwystępującym z istotnym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi trybu życia domowego, kontaktów społecznych, korzystania z dóbr społeczno-kulturowych, kierowania sobą, troski o zdrowie i bezpieczeństwo zdolności szkolnych, oraz sposobu organizowania wolnego czasu i pracy. Istotnie niższy oznacza niższy o dwa odchylenia (standardowe) niż przeciętny poziom.”[4]
4.1. Dziecko głęboko upośledzone w szkole.
„Jeśli pedagogikę uznać nie tylko za naukę, ale i za sztukę, w greckim szerokim rozumieniu, trzeba się zgodzić i na to, że jest ona sztuką ze wszystkich najdoskonalszą, jej przedmiotem jest przecież żywy człowiek, a celem tworzenie czy kształtowanie, jeśli nie wręcz powoływanie do bytu jego człowieczeństwo. Jednocześnie jest ona sztuką ze wszystkich najbardziej tragiczną - jej tworzywo, najszlachetniejsze z możliwych, jest także spośród wszystkich najbardziej nietrwałe ...”[5]
Dziecko głęboko upośledzone to dziecko z największymi deficytami rozwojowymi. Zaburzone są wszystkie sfery funkcjonowania. Czynności orientacyjno - poznawcze na niższym poziomie, często brak spostrzegania, uwagi mimowolnej do cząstkowego ich występowania. Wydają przeważnie nieartykułowane dźwięki, ale można nauczyć je proste pojedyncze wyrazy, zrozumienia prostych słów. Okazują proste emocje - zadowolenie i niezadowolenie, okazują też przywiązanie do osób. Występują częste wahania nastroju. Nie potrafią samodzielnie dbać o bezpieczeństwo, mogą nauczyć się prostych nawyków, wymagają stałej opieki.
Dzieci z głębokim upośledzeniem umysłowym do niedawna, były poza systemem oświaty. Dopiero w 1997 roku, po raz pierwszy w Polsce, uregulowano prawo do nauki tych osób, zgodnej z jej potrzebami i możliwościami. Minister Edukacji Narodowej wydał w dniu 30 stycznia 1997 r. rozporządzenie w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim (Dz. U. Nr 14).
Ustawa ta daje prawo osobom od trzeciego do dwudziestego piątego roku życia udziału w indywidualnych i grupowych zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych.
Drugim dokumentem nadającym to prawo jest Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 r. Oba dokumenty kończą okres odraczania i zwalniania osób głęboko upośledzonych z realizacji obowiązku szkolnego, kończąc okres bierności i izolacji tych osób.
Celem zajęć rewalidacyjno-wychowawczych jest wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży, rozwijanie zainteresowania otoczeniem oraz uzyskiwanie niezależności od innych osób w funkcjonowaniu w codziennym życiu. W Rozporządzeniu czytamy, że zajęcia rewalidacyjne obejmują:
1) naukę nawiązywania kontaktów w sposób odpowiedni do potrzeb i możliwości uczestnika;
2) kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwościom uczestnika;
3) usprawnianie ruchowe i psychoruchowe w zakresie dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej;
4) wdrażanie do osiągania optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia;
5) rozwijanie zainteresowań otoczeniem, wielozmysłowe poznawanie tego otoczenia, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk, kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu;
6) kształtowanie umiejętności współżycia w grupie;
7) naukę celowego działania dostosowanego do wieku możliwości i zainteresowań uczestnika oraz jego udziału w ekspresyjnej aktywności.
Uczniowie objęci są wymiarem 4 godzin dziennie na zajęciach zespołowych , w tym 2 godzin na zajęciach indywidualnych.
Celem nadrzędnym nauczania dziecka głęboko upośledzonego jest osiągnięcie przez niego optymalnego poziomu rozwoju, pozwalającego na możliwie największą samodzielność i komfort psychiczny dla niego i otoczenia.
„Człowiek, istota żywa, jest aktywny, działa. Człowiek, istota rozumna poznaje świat, stara się zrozumieć otaczającą go rzeczywistość. Człowiek, istota społeczna, żyje wśród innych, dzieli się swoimi myślami, uczuciami, daje i jest obdarowywany. Dziecko takim się nie rodzi takim się staje”[6]. Należy pamiętać, że jest to długi okres rozwoju, w którym powinno się pomóc każdemu dziecku. Tworzenie, kształtowanie i przygotowanie do życia to długi proces edukacji.
Nie każdy przychodzi na świat z możliwością korzystnego i pełnego rozwoju, pod względem biologicznym, społecznym i psychologicznym. Im sytuacja jest trudniejsza tym bardziej to dziecko potrzebuje pomocy. Dzięki reformie, która objęła edukację osób głęboko upośledzonych takie dziecko „otrzymało” osobę-nauczyciela, która z troską pozna jego sytuację, oceni jego możliwości, określi cele i zadania, poszuka ich rozwiązań i w ten sposób pomoże zdobyć nowe umiejętności i doświadczenia.
Nadrzędnym celem wszystkich oddziaływań edukacyjnych powinien być zawsze wzrost zachowań adaptacyjnych dziecka.
BIBLIOGRAFIA:
[1] Kostrzewski J. Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym, [w:] Upośledzenie umysłowe-pedagogika, Warszawa 1981, s.36.
[2] Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe-pedagogika, Warszawa 1981,PWN, s.47.
[3] Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 1999, s.21.
[4] Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 1999, s.29.
[5] Stróżewski W., cyt. za Adamski F., Człowiek-wychowanie-kultura, Kraków 1993, s.43.
[6] Orkisz M., Piszczek M., Smyczek A., Szwiec J(red), Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym, Przewodnik dla nauczycieli, CPM-PN, Warszawa 2000, s.73.