Appadurai „Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji”

Rozdział 1: Tu i teraz

• Czas globalnego

• problem relacji pomiędzy faktem i teorią modernizacji

• książka dowodzi załamania się treści międzyspołecznych relacji w ciągu
  ostatnich dwóch dekad

• moment nowoczesny jako spuścizna zachodniej teorii społecznej; sygnalizowanie
  przepaści między tradycją a nowoczesnością, typologiczna różnica między
  społeczeństwami wtedy i teraz

• nowoczesność, epizodycznie uświadamiana i nierównomiernie doświadczana,

wyzwoliła się spod ograniczeń i zrywa z wszelkiego rodzaju przeszłością

• teoria dysjunkcji, rozchodzenia się, w której dwa główne i wzajemnie powiązane punkty stanowią media oraz migracji; z tej pozycji badania ich łącznego wpływu na pracę wyobraźni jako konstytutywną cechę nowoczesnej podmiotowości

• teza wyjściowa: media elektroniczne wyraźnie zmieniają oblicze całego układu mass mediów i innych mediów tradycyjnych; media tego typu przekształcają obszar masowego przekazu, oferując nowe zasoby i nowe dziedziny służące konstytuowaniu wyobrażonych tożsamości i wyobrażonych światów

• dzięki kompresji informacji do postaci audiowizualnych bitów, napięciu pomiędzy przestrzenią publiczną kina a ekskluzywnymi przestrzeniami wideo, dzięki ich bezpośredniej absorpcji przez dyskurs publiczny i skojarzenie
  z atrakcją, kosmopolityzmem i nowością, media elektroniczne stawiają pod znakiem zapytania, wypierają i przekształcają inne kontekstualne formy przekazu

• media elektroniczne to nowy zwrot w funkcjonowaniu środowiska, w obrębie którego nowoczesne i globalne to dwie strony tej samej monety

• niosąc za sobą poczucie dystansu pomiędzy widzem i wydarzeniem, media te wymuszają transformację dyskursu codzienności

• stanowią one źródło impulsów do eksperymentowania z pracą nad sobą

• z powodu mnogości form występowania (kino, TV, komputery, telefony)
  i niebywałego tempa w jakim przedostały się do codziennej rutyny, media elektroniczne dostarczają materiału do konstruowanych przez ludzi wyobrażeń
  o sobie, stanowiących swego rodzaju projekt społecznej powszedniości

• zjawisko masowych migracji (dobrowolnych i wymuszonych) zestawione
  z gwałtownymi przepływami medialnymi składa się na obraz nowego ładu,
  w ramach którego wytwarzane są niestabilne nowoczesne formy podmiotowości

• spotkania mobilnych obrazów z zdeterytorializowanymi widzami sprawiają, iż w przestrzeni diaspory tworzą się sfery publiczne ( wyzwanie dla teorii zakładającej niezmienną skuteczność państwa narodowego jako głównego arbitra w zakresie ważnych zmian społecznych)

• przekaz elektroniczny i masowe migracje naznaczają dzisiejszy świat nie jako nowe siły technologiczne, ale jako siły, które pobudzają (niekiedy wymuszają) pracę wyobraźni

• wytwarzają one wspólne nieregularności, ponieważ tak odbiorcy, jak i obrazy, znajdują się w procesie równoczesnej cyrkulacji

• ta mobilna i nieprzewidywalna relacja między wydarzeniami przekazywanymi przez mass media a migrującymi audytoriami określa sedno związku globalizacji z nowoczesnością

• Praca wyobraźni

• praca wyobraźni tworzy przestrzeń kontestacji, w której jednostki i grupy starają się dołączyć to, co globalne do własnych sposobów nowoczesnego bycia

• przedstawienia zbiorowe jako fakty społeczne tj. fenomen wykraczający poza sferę jednostkowej woli, posiadający walor społecznej moralności, rodzaj obiektywnego społecznego bycia

• wyobraźnie przekształciła się w kolektywny fakt społeczny, co stanowi podstawę do wielości wyobrażonych światów

• w nowoczesnych społecznościach obserwujemy dialog pomiędzy wyobraźnią
  i rytuałem, dzięki któremu siła zwyczajnych norm społecznych została pogłębiona na drodze inwersji, ironii czy performacyjnej intensywności współdziałania, wymaganych przez wiele rytuałów

• wyobraźnia wyłamała się ze specyficznie ekspresyjnej przestrzeni sztuki, mitu
  i rytuału i stanowi obecnie część codziennej pracy umysłowej zwykłych ludzi

• wyobraźnia stała się elementem logiki potocznego życia, od którego była dotąd skutecznie oddzielana, przedarła się teraz do codzienności

• lojalność i exodus (Albert Hirschman)

• rozszerzenie tych pojęć w kontekście diaspory nadziei, terroru i rozpaczy, które wprowadzają czynnik wyobraźni

• dla migrantów zarówno polityka adaptacji do nowego środowiska, jak i bodźce skłaniające do migracji lub powrotu pozostają pod silnym wpływem elementu imaginacyjnego rozbudzanego przekazem medialnym, wykraczającym często poza terytorium narodowe

• rozróżnienie wyobraźni i fantazji

• (za Maxem Weberem) : przekształcanie się nowoczesnego świata w żelazną klatkę; siły utowarowienia, kapitalizm przemysłowy, powszechne narzucanie dyscypliny oraz sekularyzacja świata doprowadzą do stłumienia wyobraźni

• teoretycy modernizacji akceptują koncepcję nowoczesnego świata jako przestrzeni charakteryzującej się zanikiem religijności ( i wzrostem scjentyzmu), zabawy (i coraz wyższą organizacją czasu wolnego) oraz niezbędnego elementu spontaniczności Appadurai uważa że ten pogląd jest całkowicie mylny, tak jak założenie, że media to opium dla mas !

• konsumpcja mass mediów budzi coraz częściej opór, ironię, rodzi selektywne do nich podejście i wywołuje zjawisko sprawczego działania, a media szybko wkraczają w sferę lokalnego repertuaru ironii, gniewu, humoru i oporu

• we współczesnym świecie konsumpcja jest często rodzajem harówki, częścią kapitalistycznego procesu cywilizacyjnego

• tam gdzie konsumpcja - tam przyjemność, gdzie przyjemność - tam czynnik sprawczy

• wolność jest towarem raczej nieuchwytnym

• idea fantazji kojarzy się z myślą oderwaną od projektów i działań oraz ma prywatny, a nawet indywidualistyczny wydźwięk; fantazja nie liczy się ze zdrowym rozsądkiem, gdyż ma często charakter autoteliczny

• wyobraźnia ma znaczenie projekcyjne, jest preludium do pewnego rodzaju ekspresji o charakterze bądź estetycznym, bądź jakimś innym; może stać się motorem do działania;

• w kolektywnych formach wyobraźnia powołuje do istnienia idee sąsiedztwa
  i narodowości, etyki w ekonomii i niesprawiedliwego prawa, wyższych zarobków i możliwości zatrudniania zagranicznej siły roboczej

• wyobraźnia jako pole do działania, a nie jedynie ucieczki

• indywidualne i zbiorowe pojęcie wyobraźni

• dzięki mass mediom, stwarzającym warunki do zbiorowej lektury, krytyki
  i rozrywki tworzy się grupa, która zaczyna wyobrażać sobie i odczuwać pewien zakres wspólnoty (tzw. wspólnota afektu)

• zbiorowe doświadczenie mediów masowych, może tworzyć bractwa skupione wokół kultu i charyzmy, sportu i idei internacjonalizmu etc.

• przywodzi to na myśl „niewidzialne college” (za Dianą Crane 1972) lecz bractwa mają charakter bardziej efemeryczny, są mniej sprofesjonalizowane, nie tak podporządkowane zbiorowym kryteriom przyjemności, smaku czy wzajemnych odniesień

• bractwa są społecznościami same w sobie oraz potencjalnymi społecznościami dla siebie, zdolnymi przejść od wspólnoty wyobraźni do zbiorowego działania

• mają charakter transnarodowym, a nawet postnarodowy

• charakteryzują się wewnętrzną złożonością, choć różnorodne lokalne doświadczenia w zakresie gustów, przyjemności i polityki mogą krzyżować się ze sobą, otwierając możliwość konwergencji w ponadlokalnym działaniu społecznym

• globalne procesy dotyczące mobilnych tekstów i migranckich publiczności stwarzają wybuchowe sytuacje, które powodują przeniesienie globalnych nacisków na małe, upolitycznione sceny, wytwarzając lokalność nowymi, zglobalizowanymi metodami

• teoria przełomu czy też zerwania, kładąca nacisk na zjawisko przekazu elektronicznego i masowej migracji odnosi się do okresu najnowszego, gdzie media i migracja uległy tak masowej globalizacji, że uaktywniły się na wielkich nieregularnych transnarodowych obszarach

• nie można mówić, że to, co globalne dotyczy przestrzeni, a to, co nowoczesne - czasu

• dla wielu społeczeństw nowoczesność to inne miejsce, podczas gdy globalność postrzegają jako nadchodzącą falę czasu, która musi zetrzeć się z ich teraźniejszością

• globalizacja skróciła dystans pomiędzy elitami, dokonała przesunięć w relacji producent-konsument, zerwała wiele powiązań praca-życie rodzinne, zatarła linie komunikacyjne między efemerycznymi widowniami a wyobrażonymi układami narodowych więzi

• nowoczesność ma dziś charakter praktyczny, mniej pedagogiczny, i bardziej eksperymentalny i mniej zdyscyplinowany niż w latach 50tych i 60tych

• megaretoryka rozwojowej modernizacji: wzrost gospodarczy, wysoka technologia, agrobiznes, scholaryzacja, militaryzacja

w wielu krajach zachowuje aktualność, ale często jest zrywana, stawiana pod znakiem zapytania i oswajania przez mikronarracje filmu, TV, muzyki i innych form ekspresji, które pozwalają na takie przetworzenie nowoczesności, by okazała się ona raczej lokalną formą globalizacji, niż koncesją na rzecz wielkiej narodowej i międzynarodowej polityki

• wywrotowymi mikronarracjami charakteryzują się też ruchy oporu (sięgające bądź po środki represji lub przemocy, albo też mających cele demokratyczne
  i pokojowe)

• masowy elektroniczny przekaz i transnarodowa mobilizacja złamały dotychczasowy monopol państw narodowych na projekt modernizacji

• transformacja potocznych tożsamości w rezultacie elektronicznej mediatyzacji
  i aktywizacji nie jest już jedynie faktem kulturowym; posiada związki z polityką, będące rezultatem nowych sposobów przeplatania się indywidualnych
  i narodowych więzi, interesów i aspiracji

• sfery publiczne diaspory stanowią część kulturowej dynamiki miejskiego życia, tam, gdzie migracja i masowa mediatyzacja ustanawiają wspólnie nowy sens globalności jako nowoczesności i nowoczesności jako globalności

• Oko antropologii

• wątek globalizacji nie należy do opowieści o kulturowej homogenizacji

• książka dotyczy kulturowych wymiarów globalizacji, autor podkreśla wagę tego przymiotnika

• negacja rzeczownikowej formy słowa kultura : implikuje pojmowanie kultury jako pewnego rodzaju obiektu, rzeczy czy substancji o fizycznym lub metafizycznym charakterze; przenosi to kulturę w dyskurs rasowy; wskazuje to na nierówności i odwraca uwagę od światopoglądów i podmiotowości tych, którzy są zmarginalizowani i zdominowani; rzeczownikowa forma więcej zasłania niż odkrywa

• przymiotnik kulturowy przenosi w bardziej pouczającą dziedzinę różnic, kontrastów i porównań

• największa zaleta pojęcia kultury to idea różnicy, raczej kontrastowej niż substancjalnej właściwości rzeczy; pozwala to na zaakcentowanie podobieństwa i odmienności między wszelkiego rodzaju kategoriami: klasami, rodzajem męskim i żeńskim, rolami, grupami, narodami.

• Rozpatrywanie kultury jako substancji jest nieużyteczne, lepiej jest pojmować ją jako pewien aspekt zjawisk, który umiejscawia i uosabia różnicę ; pozwala to traktować kulturę nie jako właściwości jednostek i grup a jako heurystyczne narzędzie

• Kulturowy charakter mają tylko te różnice, które albo wyrażają albo tworzą podstawę dla mobilizacji grupowych tożsamości

• Kultura stanowi rozpowszechniony aspekt ludzkiego dyskursu, wykorzystujący różnicę do wytwarzania różnorodnych koncepcji tożsamości grupowej

• Kultura a etniczność : kultura rozumiana jako utrzymanie linii demarkacyjnej staje się sprawą tożsamości grupowej, ukonstytuowanej przez różnicę; termin kultura u Appaduraia nie akcentuje faktu posiadania pewnych atrybutów (materialnych, lingwistycznych czy terytorialnych), ale istotną wagę świadomości tych atrybutów i ich indygenizacji dla tożsamości grupowej

• Kultura 1, tworząc wirtualnie luźne archiwum różnic, jest świadomie przekształcana w kulturę 2, podzbiór tych różnic, których presja wytwarza tożsamość grupową

• idea tak rozumianej kultury zbliża się do instrumentalnej koncepcji etniczności, przeciwstawnej koncepcji odwołującej się do więzi pierwotnej

• termin kulturalizm: przydatny do określenia pewnej cechy ruchów obejmujących proces świadomego wytwarzania tożsamości. Ruchy takie zorientowane są na nowoczesne państwo narodowe, które dystrybuuje rozmaite uprawnienia, czasem łącznie z prawem życia i śmierci, związane z klasyfikacjami i polityką odnoszącą się do tożsamości grupowej

• kulturalizm to polityka tożsamościowa zorganizowana na szczeblu państwowym; jest to świadoma mobilizacja kulturowych różnic w służbie szerzej zakrojonej, narodowej lub transnarodowej polityki; często kojarzony jest z dziejami i pamięcią eksterytorialnego typu, czasem ze statusem uchodźcy
  i wygnańca, a prawie zawsze z walką o większe zrozumienie ze strony istniejących państw narodowych czy ciał o transnarodowym charakterze

• ruchy kulturalistyczne (będące niemal zawsze próbą mobilizacji) stanowią najbardziej powszechną formę pracy wyobraźni i często pojawiają się
  w kontekście faktycznej lub potencjalnej migracji bądź secesji; wiążą się one ze świadomością własnej tożsamości, kultury i dziedzictwa; mają tendencję do przybierania postaci ruchów antynacjonalistycznych i meta kulturowych.

• Kulturalizm jest formą, jaką przyjmują różnice kulturowe w epoce masowego przekazu, migracji i globalizacji

• Obszar kulturowy jako przedmiot badań

• Badania regionalne stanowią niezbędne przypomnienie, że globalizacja sama
  w sobie to głęboko historyczny, nierównomierny i zlokalizowany proces

• Globalizacja nie jest tożsama z homogenizacją czy amerykanizacją

• Punkt widzenia oparty na postrzeganiu rzeczywistości, która zawsze wytwarza specyficzne geografie, tak realne jak i wyobrażone

• Jeśli genealogia form kulturowych dotyczy ich cyrkulacji ponad regionami, to historia tych form dotyczy ich zadomowienia w lokalnej praktyce

• Należy uznać historyczny charakter samej lokalności i przyjąć, że historie
  z których wyłaniają się same lokalności, mogą ostatecznie stać się ofiarą globalnej dynamiki

• Nie istnieje nic, co odnosiłoby się jedynie do lokalności

• Nauki społeczne po patriotyzmie

• kryzys państwa narodowego

• państwa narodowe maja sens tylko jako części składowe systemu

• państwo narodowe jako segment złożonego interaktywnego systemu nie zdoła najprawdopodobniej zachować pozycji arbitra w sferze relacji między globalnością a nowoczesnością

• nowoczesność zdołała się uwolnić i jest nowoczesnością bez granic

• w planie etycznym Appadurai skłania się coraz bardziej do poglądu, że większość nowoczesnych aparatów rządowych wykazuje tendencję do samo zachowania, puchnięcia, przemocy i korupcji

• w zakresie analityczny, uważa że na przykładzie państw ONZ wojny graniczne, kulturowe, galopująca inflacja, ogromne populacje imigrantów czy ucieczka kapitałów zagrażają suwerenności wielu z pośród nich. Nawet tam, gdzie suwerenność państwa pozostaje nienaruszona, wątpliwa bywa jego prawowitość

• wschodnia Europa, a zwłaszcza jej serbskie oblicze, została wykorzystana jako dowód niewygasłej żywotności nacjonalizmów, w których ziemia, język, religia, historia i krew są idealnym, podręcznikowym przypadkiem nacjonalizmu w ogóle

• wspólnym wątkiem większości przypadków kontr nacjonalizmu, secesji, supranacjonalizmu czy etnicznego odrodzenia na wielką skalę jest raczej kwestia samostanowienia niż terytorialnej suwerenności jako takiej

• spory o kraj i terytorium są w rzeczywistości ubocznym efektem sporów toczących się zasadniczo wokół problemu władzy, sprawiedliwości
  i samostanowienia

• w świecie migracji, globalnego utowarowienia i państw niezdolnych do zapewnienia podstawowych praw, państwa narodowe mają kłopoty
  z uzasadnieniem własnej suwerenności terytorialnej

• również polityczne systemy bogatych północnych narodów mogą przeżywać kryzys

• nowe nacjonalizmy mogą mieć za podstawę patriotyzm, którego charakter nie jest ani wyłącznie, ani zasadniczo terytorialny

• Benedict Anderson przyczynił się do wyjaśnienia kluczowej roli, jaką pewne formy masowego przekazu odegrały w sterowanym wyobraźnią procesie wytwarzania narodu i rozprzestrzenieniu się tej formy na Azję i inne obszary kolonialnego świata. Teza Appaduraia głosi, że podobny związek można dostrzec między pracą wyobraźni a wyłanianiem się postnarodowej rzeczywistości politycznej świata.

• W miarę rosnącej dominacji mediów elektronicznych nad masowym przekazem
  (w rezultacie uniezależnionym od umiejętności czytania i pisania) i coraz silniejszego powiązania producentów z ich ponadnarodowymi audytoriami, które z kolei same uruchamiają nowe procesy komunikacyjne pomiędzy tymi, którzy migrują, a tymi, co pozostają na miejscu, pojawia się coraz więcej diasporycznych sfer publicznych

• Spory o multikulturalizm w USA i Europie dowodzą niezdolności państw do przeciwdziałania tendencji mniejszościowych grup ludności do wchodzenia
  w szersze układy religijnych lub etnicznych afiliacji

• Różniące się między sobą sfery publiczne wytwarzane przez diaspory są testem wytrzymałości postnarodowego ładu politycznego

• Mechanizmem uruchamiającym ich dyskurs są środki masowego przekazu
  i ruchy skupiające działaczy, studentów, uchodźców, pracowników …

• Niewykluczone, że powstający postnarodowy ład nie będzie systemem złożonym
  z homogenicznych jednostek (jak aktualny system państw narodowych), ale systemem opartym na relacjach pomiędzy jednostkami heterogenicznymi
  (w postaci ruchów społecznych, grup interesu, profesjonalnych gremiów, organizacji pozarządowych, zbrojnych sił porządkowych, ciał sądowniczych)

• Wyzwaniem dla nowego ładu będzie problem zgodności jako heterogenicznej struktury z minimum normatywnej i aksjologicznej konwencji, niedomagającej się bezwzględnej wierności wobec liberalnego kontraktu społecznego, obowiązującego w nowoczesnym zachodnim świecie

• Ta kwestia będzie musiała być rozwiązana na drodze obywatelskich i burzliwych negocjacji między światami wyobrażonymi, stanowiącymi produkt tych różnorodnych interesów i ruchów

• Na krótką metę świat ten będzie charakteryzować się rosnącą brutalnością
  i przemocą, ale w dalszej perspektywie, uwolnieni od ograniczeń formy narodowej, być może przekonamy się, że kulturowa wolność i trwała sprawiedliwość na świecie obchodzą się dobrze bez państwa narodowego w jego zuniformizowanej i powszechnej postaci.

---