dr Marek Porzycki
Wykład z polityki gospodarczej
Temat 3 Polityka pieniężna i walutowa
1. Pojęcie i cele
Przedmiot polityki pieniężnej - podaż pieniądza w gospodarce.
Cel - zapewnienie równowagi pieniężnej w gospodarce, zapobieganie i zwalczanie inflacji
Ustalanie i realizowanie polityki pieniężnej jest zadaniem banku centralnego:
- art. 227 ust. 1 Konstytucji
Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza.
- art. 127 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (powtórzony w art. 3 ust. 1 Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego)
Podstawowe zadania ESBC polegają na:
— definiowaniu i urzeczywistnianiu polityki pieniężnej Wspólnoty,
— przeprowadzaniu operacji walutowych zgodnie z artykułem 111,
— utrzymywaniu i zarządzaniu oficjalnymi rezerwami walutowymi Państw Członkowskich,
— popieraniu należytego funkcjonowania systemów płatniczych.
Podstawowy cel działalności banku centralnego - utrzymanie stabilnego poziomu cen (cel antyinflacyjny).
- art. 3 ust. 1 ustawy o Narodowym Banku Polskim
Art. 3. 1. Podstawowym celem działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP.
- Art. 127 ust. 1 TFUE (powtórzony w art. 2 Statutu ESBC)
Głównym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych, zwanego dalej „ESBC”, jest utrzymanie stabilności cen. Bez uszczerbku dla celu stabilności cen, ESBC wspiera ogólne polityki gospodarcze w Unii, mając na względzie przyczynianie się do osiągnięcia celów Unii ustanowionych w artykule 3 Traktatu o Unii Europejskiej. ESBC działa w poszanowaniu zasady otwartej gospodarki rynkowej z wolną konkurencją, sprzyjając efektywnej alokacji zasobów oraz zgodnie z zasadami określonymi w artykule119.
Ramy instytucjonalne polityki pieniężnej - niezależność banku centralnego (BC):
- niezależność funkcjonalna i instytucjonalna - jasne określenie zadań BC, przyznanie BC odpowiednich środków i instrumentów realizacji zadań, swoboda podejmowania decyzji na własną odpowiedzialność BC, zakaz udzielania BC instrukcji przez jakiekolwiek inne organy bądź osoby, podważania przez nie decyzji BC oraz obowiązku BC zasięgania opinii innych organów
- niezależność personalna - tryb wyboru członków organów zarządzających banku centralnego oraz ich nieodwoływalność przed upływem ustawowo określonej kadencji, zabezpieczenia przed konfliktem interesów
- niezależność finansowa - obowiązek zagwarantowania BC odpowiednich warunków materialnych (w tym infrastrukturalnych) dla efektywnego i niezależnego wykonywania jego zadań, nieingerencja w zarządzanie BC w sferze finansowej, organizacyjnej i zasobów ludzkich.
Niezależność banku centralnego jako jedna z podstawowych zasad bankowości centralnej w UE.
zob. bliżej Raport Europejskiego Banku Centralnego o konwergencji, maj 2010 r,, s. 17-24 (w wersji polskiej)
2. Pieniądz jako przedmiot polityki pieniężnej
pojęcie pieniądza: powszechnie akceptowany symbol, mający umowną moc zwalniania z zobowiązań - środek wymiany.
historia:
gospodarka barterowa - wymiana ma charakter bezpośredni
towary pełniące funkcję pieniądza - towary typowe, przeliczalne, łatwo przechowywalne
pieniądz kruszcowy
pieniądz symboliczny (papierowy) - początkowo oparty na parytecie złota (gold standard, aż do systemu walutowego z Bretton Woods), obecnie oparty na woli ustawodawcy i zaufaniu uczestników obrotu (fiat currency)
pieniądz bezgotówkowy - roszczenie do instytucji kredytowej
Funkcje pieniądza:
środek wymiany - pośrednictwo w wymianie dóbr i usług
środek płatniczy - prawna i umowna moc umarzania zobowiązań
powszechny miernik wartości (wyrażanej w cenach), jednostka rozrachunkowa
środek tezauryzacji - przechowywanie wartości
3. Podaż pieniądza
agregaty pieniężne i mnożnik kreacji pieniądza
kolejne agregaty w zależności od stopnia płynności:
M0 - baza monetarna („pieniądz wielkiej mocy”) - gotówka w obiegu oraz rezerwy banków komercyjnych w banku centralnym
M1 = M0 oraz depozyty bankowe płatne na żądanie
M2 = M1 oraz depozyty terminowe i terminowe rachunki oszczędnościowe
M3 = M2 oraz obligacje i inne dłużne papiery wartościowe o terminie zapadalności do dwóch lat, udziały w funduszach rynku pieniężnego, depozyty w walutach obcych
Mnożnik kreacji pieniądza (m) - ilustruje ilość pieniądza wykreowanego przez banki komercyjne z określonej ilości pieniądza wyemitowanego przez bank centralny (bazy monetarnej/pieniądza wielkiej mocy). Jest zależny od stopy rezerw obowiązkowych, czyli określonej części depozytów, którą banki komercyjne muszą utrzymywać jako rezerwę na swoim rachunku w banku centralnym. Zob. tabelę i wzór w załączniku.
4. Stopa procentowa
stopa procentowa - cena pieniądza, opłata za korzystanie z pieniądza przez dany okres.
nominalna a realna stopa procentowa
przykłady stóp procentowych:
- stopy stosowane przez banki centralne - po jakich banki centralne udzielają pożyczek bankom komercyjnym oraz jakie banki centralne wypłacają od depozytów wpłacanych przez banki komercyjne. Stopy te mają wpływ na inne stopy procentowe na rynku i stanowią jeden z instrumentów polityki pieniężnej.
- stopy stosowane na rynku międzybankowym (np. WIBOR, EURIBOR, LIBOR) - po jakich banki komercyjne udzielają pożyczek sobie nawzajem
- stopy procentowe stosowane przez banki komercyjne przy usługach bankowych dla konsumentów i przedsiębiorców - oprocentowanie depozytów i kredytów
5. Inflacja i deflacja
pojęcie inflacji - spadek wartości pieniądza = spadek jego siły nabywczej = wzrost ogólnego poziomu cen dóbr i usług
inflacja a zmiana struktury cen (zjawisko sezonowe)
deflatory - indeksy cenowe wykorzystywane przy pomiarze inflacji
np.
CPI (Consumer Price Index) w Polsce, podobnie w USA - na podstawie statystycznego koszyka zakupów gospodarstwa domowego, w Polsce ustalanego przez ZUS
HICP (Harmonised Index of Consumer Prices) w strefie euro - ustalany na podstawie średniej ważonej indeksów cenowych stosowanych przez państwa strefy euro
deflator PKB = nominalny PKB/realny PKB x 100
nominalny PKB - PKB w cenach bieżących
realny PKB - PKB w cenach stałych
Rodzaje inflacji
pełzająca - do 5%
krocząca (umiarkowana) - 5-10%
galopująca - 10-100%
hiperinflacja - ponad 100%
Polska - 1990 r., 585%
rekord w niedawnych czasach - Zimbabwe - 79,6 mld% w 2008 r. Dolar Zimbabwe praktycznie wyszedł z obiegu, a w 2009 r. zrezygnowano z niego nawet oficjalnie na rzecz walut obcych (dolara USA, randa RPA).
stagflacja i slumpflacja
Przyczyny inflacji:
keynesiści - sfera realna gospodarki, inflacja wynika głównie z większego popytu efektywnego.
monetaryści - sfera pieniężna, inflacja wynika głównie z nadmiernej podaży pieniądza, której wzrost przewyższa wzrost PKB
Rodzaje inflacji wywołanej przyczynami w realnej gospodarce:
- inflacja popytowa
- inflacja kosztowa
- inflacja „importowana” (np. w przypadku deprecjacji waluty)
- inflacja „pchana przez zyski” (np. przy monopolach)
- inflacja strukturalna
- inflacja inercyjna (przewidywana)
Ilościowa teoria pieniądza - wyjaśnienie monetarnych przyczyn inflacji
M x V = P x Q
ilość pieniądza x prędkość jego obiegu = przeciętny poziom cen x realny PKB
Każde zwiększenie podaży pieniądza ponad realny wzrost PKB powoduje wzrost inflacji.
Deflacja - zjawisko odwrotne do inflacji
wynik niedostatku pieniądza w obiegu - zmniejszenie się bazy monetarnej albo przyrost pieniądza wolniejszy niż wzrost PKB
nadwyżka podaży nad popytem, pułapka płynności
6. Strategie i instrumenty polityki pieniężnej; rodzaje polityki pieniężnej
Strategie celów pośrednich:
- strategia kontroli podaży pieniądza
- strategia kontroli kursu walutowego (przykład: państwa bałtyckie)
Trudności w warunkach swobodnego przepływu kapitału - niemożliwość pełnej kontroli banku centralnego nad podażą pieniądza i stopami procentowymi
Strategia bezpośredniego celu inflacyjnego - osiągnięcie założonej stopy inflacji. W jej ramach swoboda wyboru instrumentów polityki pieniężnej.
cel inflacyjny EBC - blisko, ale poniżej 2%
cen inflacyjny NBP - 2,5%, z odchyleniami o max. 1% w obie strony
Instrumenty polityki pieniężnej stosowane przez bank centralny:
- rezerwa obowiązkowa
- operacje otwartego rynku - absorbujące albo zasilające w płynność. Rodzaje: kupno i sprzedaż papierów wartościowych lub dewiz w stosunkach z bankami komercyjnymi (transakcje bezwarunkowe albo z zastrzeżeniem odkupu - repo, reverse repo). Emisja papierów dłużnych banku centralnego.
- operacje kredytowo-depozytowe (standing facilities). Przyjmowanie depozytów i udzielanie kredytów bankom komercyjnym.
- kredyt refinansowy - lombardowy (pod zastaw skarbowych papierów wartościowych) oraz redyskontowy (redyskonto czyli skup weksli od banków komercyjnych przed ich terminem wymagalności)
- depozyt na koniec dnia (overnight)
- interwencje na rynku walutowym (wyjątkowo)
- bezpośrednie sterowanie polityką kredytową (wyjątkowo w nadzwyczajnych przypadkach)
Rodzaje polityki pieniężnej:
- ekspansywna („taniego pieniądza”) - zwiększanie podaży pieniądza, zachęcanie do zwiększenia akcji kredytowej, zasilanie instytucji kredytowych w płynność
- restrykcyjna („trudnego pieniądza”) - odwrotność powyższej
Skrajna forma ekspansywnej polityki pieniężnej - tzw. quantitative easing, QE („luzowanie ilościowe”), polegające na emisji przez bank centralny pieniądza, za który skupowane są od instytucji finansowych na rynku wtórnym obligacje skarbowe. Praktyka taka ociera się o naruszenie zakazu finansowania/kredytowania budżetu państwa ze środków banku centralnego, gdyż w ten sposób bank centralny w istocie pożycza nowo emitowane pieniądze budżetowi działając za pośrednictwem banków komercyjnych. Jej drugim skutkiem jest zasilenie w płynność banków komercyjnych.
Polityka ta była i jest stosowana na dużą skalę w trakcie obecnego kryzysu finansowego od 2007 r., w szczególności przez Federal Reserve (bank centralny USA), Bank Anglii, w bardziej ograniczonym zakresie także przez Europejski Bank Centralny. Prekursorem w jej stosowaniu jest Bank Japonii, który stosował ją w walce z deflacją i stagnacją gospodarczą od ok. 2000 r.
Kwestia skuteczności polityki pieniężnej przy bankach komercyjnych działających na zasadach wolnorynkowych.
7. Funkcje banku centralnego (na przykładzie NBP)
- funkcja emisyjna - emisja pieniądza
- funkcja banku banków („pożyczkodawca ostatniej instancji”, lender of last resort) - prowadzenie rachunków dla banków komercyjnych i udzielanie im kredytów (w ramach instrumentów polityki pieniężnej)
- czuwanie nad prawidłowym funkcjonowaniem systemu płatniczego - NBP jest operatorem systemów RTGS, czyli rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym - SORBNET (w PLN) i SORBNET-EURO (w EUR). SORBNET-EURO zostaje stopniowo zastąpiony przez system TARGET2-NBP połączony z europejskim systemem TARGET2.
Systemy SORBNET i SORBNET-EURO/TARGET2-NBP obsługują transakcje dokonywane między bankami bezpośrednio oraz za pośrednictwem systemów rozliczeniowych prowadzonych przez Krajową Izbę Rozliczeniową S.A. (ELIXIR i EuroELIXIR).
- funkcja banku państwa (czyli „agenta fiskalnego Skarbu Państwa”, fiscal agency function) - prowadzenie i obsługa rachunków Skarbu Państwa i jego jednostek organizacyjnych.
Uwaga: zakaz udzielania przez NBP kredytów Skarbowi Państwa (tzw. zakaz finansowania ze środków banku centralnego, prohibition of monetary financing), przewidziany w art. 220 ust. 2 Konstytucji i art. 123 ust. 1 TFUE. Sposób obejścia zakazu - nabywanie obligacji Skarbu Państwa przez banki komercyjne, a następnie ich skup przez bank centralny na rynku wtórnym albo udzielanie przez bank centralny kredytów bankom komercyjnym z zabezpieczeniem na obligacjach Skarbu Państwa ( quantitative easing).
8. Pozycja ustrojowa i struktura organizacyjna NBP
Konstytucja RP:
Art. 227
Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza.
Organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego Banku Polskiego.
Prezes Narodowego Banku Polskiego jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej, na 6 lat.
Prezes Narodowego Banku Polskiego nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu.
W skład Rady Polityki Pieniężnej wchodzą Prezes Narodowego Banku Polskiego jako przewodniczący oraz osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów powoływane na 6 lat, w równej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Sejm i Senat.
Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Rada Polityki Pieniężnej, w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego, składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej.
Organizację i zasady działania Narodowego Banku Polskiego oraz szczegółowe zasady powoływania i odwoływania jego organów określa ustawa.
regulacja szczegółowa: ustawa z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim
Organy NBP:
- Rada Polityki Pieniężnej
Prezes NBP + 9 członków, powoływanych po 3 przez Sejm, Senat i Prezydenta RP, na 6-letnią kadencję. Funkcje - ustalanie corocznych założeń polityki pieniężnej, podejmowanie decyzji w zakresie zastosowania środków polityki pieniężnej, np. ustalanie wysokości stóp procentowych
- Prezes NBP
Odpowiedzialny za organizację i funkcjonowanie NBP, reprezentuje NBP za zewnątrz. Powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta na 6-letnią kadencję.
- Zarząd NBP
Prezes + 6-8 członków Zarządu, powoływani na 6 lat przez Prezydenta (z kontrasygnatą Prezesa Rady Ministrów) na wniosek Prezesa NBP.
Nadzór bankowy - od 1.1.2008 nie jest już sprawowany przez Komisję Nadzoru Bankowego (w strukturze NBP), ale przez zintegrowanego nadzorcę całego sektora finansowego - Komisję Nadzoru Finansowego (KNF). KNF jest organem niezwiązanym organizacyjnie z NBP, oprócz tego, że w skład komisji wchodzi Prezes NBP albo delegowany przez niego wiceprezes.
9. Pojęcie kursu walutowego
(nominalny) kurs walutowy - cena jednej waluty (obcej) wyrażona w innej walucie (krajowej).
realny kurs walutowy - kurs walutowy z uwzględnieniem inflacji w obu krajach (przy założeniu, że poziom cen w obu krajach w roku bazowym = 100)
parytet siły nabywczej (purchasing power parity) - kursy walut uwzględniające koszt życia w danych krajach/siłę nabywczą waluty w danym kraju, przy założeniu „prawa jednej ceny”.
Pojęcia związane z kursem walutowym
- aprecjacja - stopniowy wzrost kursu, wzmocnienie się waluty
- rewaluacja - jednorazowe podniesienie kursu
- deprecjacja - stopniowy spadek kursu, osłabienie się waluty
- dewaluacja - jednorazowe obniżenie kursu
10. Systemy kursu walutowego
system kursu płynnego - swobodne kształtowanie kursu przez rynek (w Polsce od 12.4.2000 r.). Możliwość wpływania na kurs przez bank centralny albo rząd poprzez interwencje walutowe.
system kursu sztywnego - kurs ustalony przez bank centralny (ewentualnie z niewielkim przedziałem wahań) i broniony za pomocą interwencji na rynku walutowym
odmiana kursu sztywnego - system zarządu walutą (currency board) albo tzw. kotwica walutowa (currency peg): utrzymywanie sztywnego kursu poprzez pokrycie całości emisji waluty krajowej przez rezerwy w walucie odniesienia (anchor currency). Banknoty i monety w walucie krajowej mogą być w każdej chwili wymienione na walutę odniesienia. Przykład: kurs lita litewskiego oraz lewa bułgarskiego w stosunku do euro, dolara Hong Kongu w stosunku do dolara USA.
Przykład kursu sztywnego, który nie został utrzymany i zakończył się dewaluacją - peso argentyńskie (w stosunku do dolara USA) w 2002 r.
Alternatywa dla currency board - jednostronne wprowadzenie waluty odniesienia, np. euro (Czarnogóra, Kosowo) albo dolara USA (Ekwador, Salwador)
Wada systemu kursu sztywnego - impossible trinity, niemożność równoczesnego wystąpienia trzech poniższych elementów:
sztywnego kursu waluty
swobody przepływu kapitału
niezależnej polityki pieniężnej
Przykłady:
Litwa utrzymuje sztywny kurs lita w stosunku do euro oraz swobodę przepływu kapitału (w ramach UE), ale nie może prowadzić samodzielnej polityki pieniężnej. Stopy procentowe na Litwie są pochodną stóp procentowych w strefie euro, a podaż litewskego pieniądza zależy od salda obrotów z zagranicą. Saldo dodatnie - podaż lita rośnie, saldo ujemne - podaż lita spada.
Polska zachowuje swobodę przepływu kapitału (w ramach UE) oraz prowadzi niezależną politykę pieniężną, ale przy płynnym kursie waluty.
Chiny w latach 90-tych XX w. utrzymywały sztywny kurs juana w stosunku do dolara USA i prowadziły własną niezależną politykę pieniężną, ale zachowywały całkowitą kontrolę państwa nad przepływem kapitału, w szczególności monopol państwa na wymianę walut.
Pośrednie systemy kursowe:
kurs stały z określonym przedziałem wahań - np. ERM II z przedziałem do 15% w stosunku do euro
kierowany kurs płynny (managed floating) - kurs płynny, ale sterowany interwencjami banku centralnego
kurs pełzający - systematyczna niewielka zmiana ustalonego parytetu, np. pełzająca comiesięczna dewaluacja złotówki w latach 90-tych, pełzająca aprecjacja juana chińskiego obecnie
Zasada: im bliżej kursu płynnego, tym większe ryzyko wahań kursowych (szkodliwe dla podmiotów prowadzących obrót z zagranicą). Im bliżej kursu sztywnego, tym większe koszty jego utrzymania (konieczność posiadania rezerw dewizowych i ryzyko ich utraty na interwencje walutowe).
11. Międzynarodowy system walutowy i jego ewolucja
- system waluty złotej (gold standard) - w istocie system kursów sztywnych, ze złotem jako punktem odniesienia. XIX w, do lat 30 XX w. (z przerwami)
- system Bretton Woods (od 1944 r.) - oparty na kursie sztywnym w stosunku do dolara USA, który z kolei był wymienialny po stałym kursie na złoto
Instytucje:
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Bank Światowy (World Bank)
Kryzys - deficyt handlowy USA i brak pokrycia w złocie dla dolarów USA w obrocie zagranicą. Zawieszenie wymienialności dolara na złoto w 1971 r.
_________________
SDR - Specjalne Prawo Ciągnienia (Special Drawing Right)
Pierwotnie wprowadzone przez IMF jako specjalna jednostka pieniężna dla przechowywania rezerw i dokonywania rozliczeń, alternatywna wobec dolara i niewymienialna na złoto (antidotum na niedobór rezerw złota). Obecnie oparta na koszyku 4 najważniejszych walut - USD, EUR, JPY i GBP. Postulat większej roli SDR jako światowej waluty rezerwowej dla uniezależnienia światowego obrotu pieniężnego od dolara (tak np. prezes Ludowego Banku Chin, Zhou Xiaochuan).
_________________
- system obecny - wielostronny system walutowy oparty na swobodzie wyboru zasad ustalania kursu
- Unia Gospodarcza i Walutowa - zob. następny temat
___________________
Lektura obowiązkowa:
K. Oplustil w: T. Włudyka (red.), „Polityka gospodarcza”, rozdz. 6 i 7 „Polityka pieniężna”, „Polityka walutowa”
Dla zainteresowanych:
Zhou Xiaochuan, „Reform the International Monetary System”, 23.3.2009
A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, wyd. III, Warszawa 2006, rozdz. 13, 14 i 17
A. Kot, „Jak działają stopy procentowe NBP”,
M. Szaleniec, „Księga rekordów inflacji”, http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/pieniadz/ksiega-rekordow-inflacji