dr Marek Porzycki
Wykład z polityki gospodarczej
Temat 1 Podstawowe pojęcia
1. Pojęcie polityki gospodarczej
Całokształt działań państwa, których celem jest oddziaływanie na gospodarkę.
Uwaga: wysoka dyskusyjność omawianej materii - w zasadzie o wszystko można się spierać, a prawie każdemu działaniu państwa można przypisać zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki.
Nurt opisowy (jaka jest polityka gospodarcza?) i normatywny (jaka powinna być polityka gospodarcza? postulaty pod jej adresem)
Podstawowe ramy prawne dla polityki gospodarczej w Polsce i Wspólnocie Europejskiej
Konstytucja RP z dnia 2.4.1997 r.
Art. 20.
Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.
Traktat o Unii Europejskiej (TUE) [podkreślenia moje - MP]
Artykuł 3 (dawny artykuł 2 TUE)
(…)
3. Unia ustanawia rynek wewnętrzny. Działa na rzecz trwałego rozwoju Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz stabilność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego. Wspiera postęp naukowo-techniczny.
Zwalcza wyłączenie społeczne i dyskryminację oraz wspiera sprawiedliwość i ochronę socjalną, równość kobiet i mężczyzn, solidarność między pokoleniami i ochronę praw dziecka.
Wspiera spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną oraz solidarność między Państwami Członkowskimi.
(…).
4. Unia ustanawia unię gospodarczą i walutową, której walutą jest euro.
(…).
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) [podkreślenia moje - MP]
Artykuł 3
1. Unia ma wyłączne kompetencje w następujących dziedzinach:
a) unia celna;
b) ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego;
c) polityka pieniężna w odniesieniu do Państw Członkowskich, których walutą jest euro;
d) zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa;
e) wspólna polityka handlowa.
(…)
Artykuł 4
(…)
2. Kompetencje dzielone między Unią a Państwami Członkowskimi stosują się do następujących głównych dziedzin:
a) rynek wewnętrzny;
b) polityka społeczna w odniesieniu do aspektów określonych w niniejszym Traktacie;
c) spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna;
d) rolnictwo i rybołówstwo, z wyłączeniem zachowania morskich zasobów biologicznych;
e) środowisko naturalne;
f) ochrona konsumentów;
g) transport;
h) sieci transeuropejskie;
i) energia;
j) przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości;
k) wspólne problemy bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego w odniesieniu do aspektów określonych w niniejszym Traktacie.
(…)
Artykuł 5
1. Państwa Członkowskie koordynują swoje polityki gospodarcze w ramach Unii. W tym celu Rada przyjmuje środki, w szczególności ogólne kierunki tych polityk.
Do Państw Członkowskich, których walutą jest euro, stosuje się postanowienia szczególne.
2. Unia podejmuje środki w celu zapewnienia koordynacji polityk zatrudnienia Państw Członkowskich, w szczególności określając wytyczne dla tych polityk.
3. Unia może podejmować inicjatywy w celu zapewnienia koordynacji polityk społecznych Państw Członkowskich.
(…)
Artykuł 26 (dawny artykuł 14 TWE)
1. Unia przyjmuje środki w celu ustanowienia lub zapewnienia funkcjonowania rynku wewnętrznego zgodnie z odpowiednimi postanowieniami Traktatów.
2. Rynek wewnętrzny obejmuje obszar bez granic wewnętrznych, w którym jest zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału, zgodnie z postanowieniami Traktatów.
(…)
Artykuł 119 (dawny artykuł 4 TWE)
1. Dla osiągnięcia celów określonych w artykule 3 Traktatu o Unii Europejskiej, działania Państw Członkowskich i Unii obejmują, na warunkach przewidzianych w Traktatach, przyjęcie polityki gospodarczej opartej na ścisłej koordynacji polityk gospodarczych Państw Członkowskich, rynku wewnętrznym i ustaleniu wspólnych celów oraz prowadzonej w poszanowaniu zasady otwartej gospodarki rynkowej z wolną konkurencją.
2. Równolegle, na warunkach i zgodnie z procedurami przewidzianymi w Traktatach, działania te obejmują jedną walutę, euro, jak również określenie oraz prowadzenie jednolitej polityki pieniężnej i polityki wymiany walut, których głównym celem jest utrzymanie stabilności cen, oraz, bez uszczerbku dla tego celu, wspieranie ogólnych polityk gospodarczych w Unii, zgodnie z zasadą otwartej gospodarki rynkowej z wolną konkurencją.
3. Te działania Państw Członkowskich i Unii zakładają poszanowanie następujących zasad przewodnich: stabilnych cen, zdrowych finansów publicznych i warunków pieniężnych oraz trwałej równowagi płatniczej.
Artykuł 120 (dawny artykuł 98 TWE)
(…) Państwa Członkowskie i Unia działają w poszanowaniu zasady otwartej gospodarki rynkowej z wolną konkurencją, sprzyjając efektywnej alokacji zasobów, zgodnie z zasadami określonymi w artykule 119.
2. Związek polityki gospodarczej z ekonomią i prawem
Polityka gospodarcza jako zastosowanie ekonomii w praktyce.
Podstawowy problem ekonomii - w jaki sposób dokonać efektywnej alokacji rzadkich dóbr i usług. Polityka gospodarcza zajmuje się wpływem państwa na ten proces.
Rola prawa w polityce gospodarczej - jeden z głównych instrumentów ingerencji państwa w gospodarce. Wzmianka o nurcie law and economics - analiza prawa pod kątem efektywności ekonomicznej przyjmowanych regulacji.
Fundamentalny problem związany z efektywnością prawa w polityce gospodarczej - opóźnienie reakcji (wynikające m.in. z trwania procedur legislacyjnych, ale też ze spóźnionej identyfikacji problemów).
3. Efektywność ekonomiczna
- według Pareto - zmiana alokacji dóbr lub usług (np. wskutek transakcji) prowadzi do poprawy sytuacji jednej osoby, a druga osoba na niej nie traci.
optimum Pareto - każda kolejna zmiana alokacji dóbr i usług byłaby dla kogoś niekorzystna. Nie da się dokonać zmiany, na której ktoś by nie stracił.
Przykład - sprzedaż samochodu na wolnym rynku, przy założeniu, że obie strony działają racjonalnie, w dobrej wierze i mają doskonałą informację o przedmiocie transakcji i warunkach rynkowych.
Transakcje podejmowane na wolnym rynku przez racjonalnie działające podmioty, w warunkach doskonałego dostępu do informacji są efektywne według Pareto. Osiągnięcie optimum Pareto oznacza, że nie dochodzi już do żadnych kolejnych transakcji.
-według Kaldora-Hicksa - zmiana alokacji dóbr lub usług prowadzi do poprawy sytuacji jednej osoby, za cenę pogorszenia sytuacji drugiej osoby. Poprawa sytuacji pierwszej osoby jest większa niż pogorszenie sytuacji drugiej osoby - pierwsza osoba zyskuje więcej niż straciła druga osoba. Hipotetycznie pierwsza osoba mogłaby w całości pokryć stratę drugiej osoby i dalej odniosłaby korzyść (tzw. kompensacja albo trade off).
Przykład: opodatkowanie papierosów w celu sfinansowania leczenia chorych na raka płuc. Koszt poniesiony przez palaczy (wyższa cena papierosów) umożliwia leczenie chorych na raka płuc, co części z nich ratuje życie. Część osób z powodu wyższej ceny rzuci palenie i nie zachoruje na raka. Korzyść odniesiona przez chorych oraz osoby, które rzucą palenie jest znacznie wyższa niż uciążliwość dla palaczy.
Kroki podejmowane przez państwo w ramach prowadzonej polityki gospodarczej powinny być przynajmniej efektywne wg Kaldora-Hicksa. Kroki efektywne wg Kaldora-Hicksa są podejmowane w ramach przymusu państwowego (np. przymus płacenia podatków) i z reguły nie doszłoby do nich bez tego przymusu w warunkach wolnego rynku.
Punkt wyjścia dla analizy kosztów i korzyści, czyli racjonalnego podejmowania decyzji w polityce gospodarczej (i nie tylko).
4. Uzasadnienia dla prowadzenia przez państwo aktywnej polityki gospodarczej w gospodarce rynkowej
Tradycyjna (minimalna) funkcja państwa w ekonomii klasycznej (Adam Smith) - „państwo jako stróż nocny”, czyli jego rolą jest zapewnienie bezpieczeństwa (wewnętrznego i zewnętrznego), ustalenie i egzekwowanie przestrzegania zasad funkcjonowania rynku (w szczególności poprzez działanie wymiaru sprawiedliwości).
Uzasadnienie dla wyjścia poza to minimum:
zawodność rynku (market failure) - czyli sytuacje, w której samo działanie rynku nie prowadzi do rezultatu ekonomicznie efektywnego:
- zakłócenia konkurencji - np. pozycja dominująca, monopole, kartele
- dobra publiczne - dobra, które po ich wytworzeniu dostępne są dla wszystkich i nie da się od korzystania z nich nikogo wykluczyć. Przykłady: ogólne bezpieczeństwo, czyste środowisko, czystość na ulicach. Skutek: nikt nie chce ponosić kosztów w celu ich zapewnienia, bo każdy liczy, że zrobi to ktoś inny. Problem gapowicza (free rider problem) korzystającego z dóbr publicznych bez ponoszenia kosztów ich dostarczenia.
Podobny problem - „tragedia wspólnego pastwiska” (tragedy of the commons) - tendencja do nadmiernego zużywania dóbr dostępnych dla wszystkich bez ograniczenia, np. nadmierne wypasanie bydła na wspólnym pastwisku, czy nadmiernie intensywne rybołówstwo na pełnym morzu. Nikt nie chce się powstrzymać przed zużywaniem wspólnego dobra, bo wie, że wtedy zużyje je ktoś inny.
- efekty zewnętrzne (externalities) - zewnętrzne skutki nie mające odzwierciedlenia w cenie dobra lub usługi. Przykłady:
- negatywne efekty zewnętrzne, czyli dodatkowe koszty danej działalności ponoszone przez osoby trzecie - zanieczyszczenie środowiska spowodowane przez cementownię, koszty leczenia osób chorujących na raka z powodu palenia tytoniu, emisja CO2 spowodowana przez transport samochodowy
- pozytywne efekty zewnętrzne, czyli korzyści odnoszone przez osoby trzecie - np. zwiększone bezpieczeństwo sąsiadów dzięki zatrudnieniu ochrony przez jedną osobę mieszkającą na danej ulicy, zmniejszenie zależności energetycznej od zagranicy dzięki produkcji energii z odnawialnych źródeł krajowych, zwiększone wpływy restauracji i hoteli dzięki organizacji koncertu znanego zespołu albo ważnej imprezy sportowej.
- koszty transakcyjne - koszty, które należy ponieść w celu zawarcia transakcji. Jeżeli są zbyt wysokie, do zawarcia transakcji nie dochodzi.
- asymetria informacji (uzasadnienie np. dla prawa ochrony konsumentów) - przedsiębiorca specjalizujący się w danej działalności będzie z reguły o wiele lepiej poinformowany od konsumenta. Przykład - kupno używanego samochodu w komisie.
- pokusa nadużycia (moral hazard) - skłonność do nadmiernego ryzyka w sytuacji, gdy można to ryzyko przerzucić na kogoś innego. Przykłady - udzielanie ryzykownych pożyczek na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych (tzw. subprime mortgages) w sytuacji, gdy prawa z tych pożyczek i związane z tym ryzyko były od razu przenoszone na inne podmioty; działalność osób zawierających transakcje na rzecz instytucji finansowych w sytuacji, gdy same nie odpowiadają za skutki tych transakcji.
- cykle koniunkturalne - argument za ich łagodzeniem przez antycykliczną politykę państwa
- nierówności społeczne w podziale dochodu narodowego, różnice w dostępie do dóbr społecznie pożądanych (np. opieka zdrowotna, edukacja podstawowa, dach nad głową), bieda, wykluczenie społeczne. Współczynnik Giniego (Gini coefficient) - od 0 (idealna równość) do 1 (idealna nierówność).
Fundamentalny spór o celowość interwencjonizmu państwowego.
argument za: zawodność rynku
argument przeciw: zawodność państwa:
- nieefektywność biurokracji państwowej,
- działania grup nacisku (lobbies),
- ochrona własnego interesu urzędników/polityków i dbałość o własną korzyść (rent-seeking),
- korupcja,
- brak efektywnych bodźców do działania w interesie ogółu,
- tzw. wypychanie sektora prywatnego (crowding out).
5. Funkcje i cele polityki gospodarczej
funkcja stabilizacyjna - zapobieganie inflacji, bezrobociu, zjawiskom kryzysowym
funkcja alokacyjna - przeciwdziałanie monopolom, wzmacnianie konkurencji
funkcja redystrybucyjna - korekta podziału dochodu dokonywanego przez rynek
funkcja adaptacyjna - dostosowywanie gospodarki do zmieniających się uwarunkowań
funkcja zarządcza - kontrola, administrowanie i planowanie
funkcja społeczna - wspieranie przez państwo pożądanych zjawisk społecznych, zwalczanie niepożądanych
Cele:
- wzrost gospodarczy/zahamowanie spadku
„magiczny kwadrat” (magisches Viereck) - z niemieckiej ustawy o stabilności i wzroście gospodarczym z 1967 r. (inspirowanej założeniami ordoliberalizmu):
- stabilny i stały wzrost
- wysoki poziom zatrudnienia
- stabilny poziom cen (niska inflacja, ale nie deflacja!)
- równowaga w stosunkach gospodarczych z zagranicą
6. Gospodarka narodowa i jej podmioty
do przeczytania z podręcznika „Polityka gospodarcza” rozdz. 3 pkt 1-9
7. Mierniki dochodu narodowego i rozwoju gospodarczego - PKB, PNB, alternatywne mierniki - pojęcie i sposób obliczania
PKB (produkt krajowy brutto, gross domestic product, GDP)
definicja opierająca się na wielkości produkcji: suma wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych w kraju w ciągu roku (tzw. wartość globalna), pomniejszona o wartość dóbr i usług zużytych na ich wytworzenie.
Składa się z:
- funduszu akumulacji - nakłady na inwestycje
- funduszu spożycia - wydatków na konsumpcję
Sposób obliczania (od strony wydatków):
PKB = konsumpcja + wydatki na inwestycje + wydatki sektora publicznego + saldo handlu zagranicznego (czyli eksport - import)
PKN (produkt krajowy netto) - PKB pomniejszony o wartość amortyzacji
PKB per capita (przypadający na 1 mieszkańca) - przybliżona, ale jedna z najbardziej obiektywnych miar stopnia rozwoju danego kraju i zamożności społeczeństwa
PNB (produkt narodowy brutto, gross national product, GNP) - całkowite dochody osiągnięte przez podmioty z danego kraju, niezależnie od miejsca, czyli PKB z uwzględnieniem dochodów netto z tytułu własności zagranicą. Traci na znaczeniu z powodu globalizacji.
PNB = PKB + dochody z tytułu własności zagranicą - transfery środków za granicę przez zagraniczne podmioty prowadzące działalność w kraju
mierniki alternatywne:
Human Development Index (HDI)
Gross National Happiness (GNH)
propozycja Nicolasa Sarkozy'ego opracowania alternatywnego dla PKB miernika dobrobytu
8. Etatyzm a liberalizm
dwa podstawowe paradygmaty/kierunki w polityce gospodarczej - bardziej czy mniej aktywna rola państwa
Liberalizm: państwo działa tylko w sferze imperium - jako regulator, wykonuje władzę publiczną, ustala reguły gry, ale nie uczestniczy bezpośrednio w procesach gospodarczych. Por. rolę państwa jako „stróża nocnego”.
Etatyzm: państwo działa zarówno w sferze imperium jak również w sferze dominium - czyli uczestniczy także bezpośrednio w procesach gospodarczych np. prowadząc działalność gospodarczą przez przedsiębiorstwa państwowe lub kontrolując kapitałowo i organizacyjnie przedsiębiorców działających na rynku.