Socjologia kultury

Temat: Okres dojrzewania a kultura postfiguratywna.

Wedug podziału Margaret Mead występują trzy typy kultury. Kultura prefiguratywna, to taka, w której młode pokolenie staje przed czymś nowym i wykorzystuje to lepiej niż poprzednicy. Jest w tym lepsze i szybsze, a starszym pozostaje tylko uczyć się od niego. Jest to kultura występująca współcześnie, właściwa dla społeczeństw postindustrialnych, gdzie rozwój technologii jest niezwykle szybki. Kulturą właściwą dla społeczeństwa przemysłowego jest kultura kofiguratywna, gdzie oprócz tradycyjnego przekazu, zachodzi również wzajemne uczenie się rówieśników od siebie. Trzecią jest kultura postfiguratywna, jak pisze amerykańska antropolog jest to kultura, w której młode pokolenie czerpie wiedzę od rodziców. Kultura właściwa dla chłopów i społeczeństw pierwotnych, opierających się na autorytecie wieku. Każde ze społeczeństw ma swój system wartości, jedne nie uznają wartości pieniądza, lekceważą postęp, w innych pieniądz i postęp jest podstawą w każdej dziedzinie życia. Każde z nich, z punktu widzenia drugiego pomija elementy istotne, a wykorzystuje nieistotne. Podział w tych społeczeństwach widać również w tym, jak ważna jest dla nich śmierć, życie pozagrobowe czy okres dojrzewania.

W naszej kulturze najważniejszy jest okres dojrzewania płciowego, i towarzyszące zmiany. „Przyjmuje się, że okres dorastania obejmuje 12-18 rok życia, a po nim następuje wiek młodzieńczy. Dokonują się wtedy istotne zmiany w sferze biologicznej, psychicznej i w obszarze funkcjonowania społecznego młodego człowieka. Kierunek tych zmian zależy od czynników biologicznych, indywidualnych predyspozycji, wpływów rodziny, uwarunkowań kulturowych i cywilizacyjnych. Dla podkreślenia psychologicznego i kulturowego charakteru tych zjawisk wprowadzono pojęcie adolescencji (termin ten pochodzi od łacińskiego czasownika "adolescere" i oznacza "rosnąć", "zbliżać się do pełnej dojrzałości"). W okresie tym zachodzą procesy ustanawiania własnej autonomii, budowania tożsamości psychologicznej i społecznej, tworzenia swojej hierarchii wartości i sposobu prezentacji siebie w kontakcie z drugim człowiekiem i wiele innych, decydujących dla późniejszego funkcjonowania człowieka w świecie.” Przemiana ta przebiega czasem w sposób burzliwy, z niepokojem czy lękiem. Jest to spowodowane zakłóceniem spokojnego i harmonijnego rozwoju dziecka. W kulturze postfiguratywnej ważniejsze od dojrzewania płciowego jest dojrzewanie społeczne, a obrzędy im towarzyszące są sposobem uznania dla dziecka, że staje się osobą dorosłą. Rytuał okresu dojrzewania w danej społeczności nie warunkuje okres dojrzewania biologicznego, lecz to co rozumieją przez dojrzałość.

W środkowej części Ameryki Północnej dojrzałość ozna­cza zdolność do brania udziału w wojnie. Honor, jaki daje udział w niej, jest najwyższym celem wszystkich mężczyzn. Nieustannie powracający temat dochodzenia młodzieńca do pełnoletności, jak również w każdym wieku przygotowania do wejścia na ścieżkę wojenną stanowią magiczny rytuał gwarantujący sukces na wojnie. Członkowie plemion z tego rejonu nie torturują się nawzajem, lecz torturują samych siebie: nacinają i zdzierają pasy skóry z rąk i nóg, odcinają sobie palce, wloką ciężary przymocowane do piersi i nóg. Nagrodą jest spotęgowana dzielność objawiająca się w czynach wojennych.

W Australii natomiast dojrzałość oznacza prawo uczest­nictwa w kulcie wyłącznie męskim, którego podstawową cechą jest wyłączenie zeń kobiet. Kobieta, która usłyszy tylko głos grzechotki używanej w czasie tych obrzędów, zostaje zabita, żadnej kobiecie nie wolno nic wiedzieć na ten temat. Rytuał okresu dojrzewania stanowi skompliko­wane, symboliczne zerwanie więzów z płcią żeńską. Męż­czyzn symbolicznie czyni się samowystarczalnymi i uznaje ich za w pełni odpowiedzialny element społeczności. Aby osiągnąć ten cel, poddają się oni drastycznym rytuałom seksualnym i odwołują się do nadprzyrodzonych mocy”.

Większość plemion rozróżnia proces dojrzewania na męski i żeński, nie robią tego plemiona Nandi w Afryce Wschodniej. Proces dojrzewania jest identyczny dla chłopców i dziewcząt. Rytuały okresu dojrzewania są przeprowadzane przez osoby, które są dorosłe. Najważniejsze w tych rytuałach są tortury połączone z obrzezaniem. Bardziej przyjazne rytuały odbywają się w Kolumbii Brytyjskiej, tam chłopcy staczają kamienia z gór biegnąc za nimi, by zdobyć umiejętność szybkiego biegania, a dziewczęta wrzucają sobie kamienie za sukienki by mogły tak łatwo rodzic jak przelatujące kamienie spadają na ziemię. W części plemion rytuały wieku dojrzewania dotyczą tylko kobiet. Ma to miejsce na przykład w Afryce środkowej. Tam kobieta staje się tym bardziej atrakcyjna im więcej waży. Kobiety wysyłane są do specjalnych domów, gdzie są tuczone słodyczami i tłustymi potrawami. Najczęstszymi rytuałami nie obowiązującymi mężczyzn, są rytuały związane z menstruacją. I tutaj mamy do czynienia z różnymi postawami plemion. W części z nich kobieta musi krzyczeć, żeby nikt jej nie spotkał na swojej drodze, a nawet jest wysyłana w miejsca odosobnienia. W innych uważa się, że w tym czasie kobieta ma taką moc, która potrafi uzdrawiać.

Na Samoa życie dziewczyny dzieli się na wyraźnie oddzielone od siebie okresy. Pierwsze lata po wyjściu z dzieciństwa spędza w małych grupkach swoich rówieś­niczek z sąsiedztwa, z których chłopcy są zupełnie wyłączeni. Zakątek wioski, gdzie mieszka, stanowi dla niej centrum świata, a chłopców uważa za odwiecznych wrogów. Ma tylko jeden obowiązek, a mianowicie opiekowanie się jakimś niemowlęciem, ale raczej zabiera je ze sobą, niż zajmuje się nim w domu, i nie krępuje jej ono wcale w zabawach. Na kilka lat przed okresem dojrzewania, kiedy jest na tyle silna, by podołać trudniejszym zadaniom, których się od niej żąda, i dostatecznie duża, by nauczyć się czynności wymagających większej umiejętności, grupa dziewczynek, w której wzrastała, przestaje dla niej istnieć. Dziewczyna wkłada strój dorosłej kobiety i musi brać udział w pracy domowej. Jest to dla niej ciekawszy okres życia, przebiega­jący zupełnie spokojnie. Okres dojrzewania nie przynosi żadnej zmiany w jej życiu. W kilka lat po dojściu do pełnoletności zaczynają się dla niej miłe lata przypadkowych i niewiążących jej niczym przygód miłosnych, które przedłuża tak długo, jak tylko się da, do czasu, kiedy małżeństwo uważa się już za rzecz stosowną. Samego okresu dojrzewania nie charakteryzuje społeczne uznanie, zmiana postawy obecnej czy perspektyw. Jej nieśmiałość z lat poprzedzających ów okres trwa jeszcze przez kilka lat. Życie dziewczyny na Samoa kształtują inne względy niż jej fizjologiczna dojrzałość, a okres dojrzewania jest okresem szczególnie nieskrępowanym i spokojnym, bez żadnych młodzieńczych konfliktów. Może on przebiec nie tylko bez żadnych rytuałów, ale może także nie mieć żadnego znaczenia w emocjonalnym życiu dziewczynki, ani w stosunku wsi wobec niej.

Na Samoa przy dorastaniu nie widać „wyścigu szczurów” tam każdy pracuje jak to w społeczeństwach pierwotnych, aby utrzymać się przy życiu. Należy wyjść w morze, aby złapać ryby, pójść w pole żeby później mieć co zbierać. Jedyne co jest dla nich ważne to zaspokoić głód, wybudować dom. Nie zwraca się uwagi na bogactwo. Dla mężczyzn ma znaczenie pozycja społeczna, która jednak nie jest dożywotnia. Jeśli nie będziesz łowił ryb choć raz połów wyszedł ci znakomicie, nie będziesz rybakiem. Nagradza się tylko pracowitych, ale nie napiętnuje się tych, którzy nie wywiązują się ze swoich obowiązków. Warto również zwrócić uwagę, na to że duże znaczenie ma budowa fizyczna. Jeśli kobieta jest dobrze zbudowana, wykorzystuje się ją do cięższych prac niż kobietę, która wygląda jak mała dziewczynka. Wtedy traktuje się ją jak małą dziewczynkę. W społeczeństwie współczesnym przed naszymi dziećmi ciągle stawia się wyzwania. Muszą dorównać swoim rówieśnikom, a najczęściej być od nich lepsze. Nie zwraca się uwagi na ich predyspozycje.

Najtrudniejsze dla dzieci jest dorastanie wśród ludu Manus. Już od małych dzieci oczekuje się opanowania wiedzy podzielonej na cztery etapy. Na początku dzieci muszą „zrozumieć dom”. Jest to cykl różnych zachowań, które muszą opanować dzieci, takich jak chodzenie po niepewnych deskach, wspinanie po drabinie, oddawanie moczu, nie wspinanie się na półki, nie wnoszenie błota do domu czy uszanowanie wszystkich przedmiotów. Do uszanowania przedmiotów nie wlicza się tylko i wyłącznie własnych przedmiotów, czy należących do domu, w którym mieszkają, ale również do przedmiotów innych. W tej wiosce podobny lamet jest po zmarłym, jak i po zbiciu glinianego garnka. Następnym etapem rozwoju jest „zrozumienia ognia”. W tym czasie dzieci uczą się, że ogień parzy, może się od niego zająć dom, że gasi się go wodą. Później uczą się „zrozumienia czółna”. Dziecko wie o czółnie wystarczająco, jeśli potrafi utrzymać równowagę stojąc na dwóch wąskich krawędziach łodzi i jednocześnie przepychając ją tyczką. Potrafi także wiosłować przy łagodnym wietrze, przeprowadzić czółno pod domem nie obijając pływaka, wydobyć łódź stojącą wśród innych tylko „kołysając” nim. W sztuce poruszania się czółnem dziecko szkolone jest w tym samym momencie, kiedy nauczy się pływać. Dostaje małe, łatwo wywracające się czółno, które jest wydrążonym pniem i bawi się nim razem z innymi dziećmi. Razem z poznaniem czółna uczy się „zrozumieć morze”. Ta czynność obejmuje pływanie, nurkowanie, jak pozbyć się wody z nosa czy gardła. Sztukę pływania poznaje razem z chodzeniem. Wszystko opanowuje mając pięć czy sześć lat.

Nie zwraca się uwagi na poszanowanie starszych. Dziecko może wszystko od zwymyślania matki do rękoczynów. Wśród wszystkich nauk na początku życia najważniejszą nauką w późniejszym dojrzewaniu jest „zrozumienie domu”. Wpojone wtedy pojęcie wstydu wykorzystane jest później. Komunikacja niewerbalna, z jaką się spotykamy przy wydalaniu (dorośli okazują zgorszenie, zmieszanie, odrazę, a dziecko odpowiednio reaguje), przydaje się w późniejszym dążeniu do celu rodziców. Kiedy na normalne słowa dziecko odpowie dziesięcioma innymi czy pokazaniem języka. Tak na okazanie zgorszenia czy zmieszania starszych nie zna odpowiedzi.

„Wiemy, że kultury ludzkie nie znajdują się ani na jednym końcu, ani na drugim końcu jednej skali i, że jest to możliwe, aby jedno społeczeństwo całkowicie pomijało problem, który dwa inne rozwiązały na różne sposoby. Jeżeli jakiś lud czci starców, może to znaczyć, że niewiele sobie robi z dzieci, ale inny lud może także jak Ba Thonga w Afryce Południowej, nie szanować ani starców, ani dzieci; bądź też jak Indianie Prerii, czcić i małe dziecko i starca; bądź też inaczej, jak plemię Manus i część mieszkańców Ameryki, uważać dzieci za grupę najważniejszą w swoim społeczeństwie.” Jedno jest podobne dla wszystkich tych ludów, nie pozostawiają niczego przypadkowi. Wychowują swoje dzieci tak jak sami zostali wychowani. Jedni wykorzystują do tego posłuszeństwo wobec starszych. Inni jak plemię Manus wykorzystują zasady wpojone w młodości.

Po opisie, który dokonałem widać, że wybór kultury postfiguratywnej zależy mocno od okresu dojrzewania. Jeśli w nim ograniczymy dziecko w taki sposób, że będzie się bało wyjść przed starszych, lub zostawimy sobie lukę w czasie wychowania to w momencie, gdy będzie starsze będziemy mogli kierować nim tak jak chcemy. W kulturze postfiguratywnej taki kierunek wyznaczali rodzice, a im dziadkowie czy pradziadkowie. Nic nie dzieje się wtedy przypadkowo.

Duże znaczenie ma również wiara społeczeństw pierwotnych. Młodych ludzi utrzymywano w ryzach także dzięki niej. Czy to w momencie kiedy chciano utrzymać młode kobiety w domu, czy też wtedy gdy jako kobiety z nienarodzonym jeszcze dzieckiem nie mogły zostawać same. Wszystko sprowadzało się do prostego wyjaśnienia. Wszędzie czają się złe duchy na takie jak ty. To w prosty sposób pozwala kierować społeczeństwem i nie pozwolić mu zginąć. Stary Indianin, któremu w młodości powiedziano, że szaman przemienia się w niedźwiedzia podczas tańca, już jako dorosły, mądry człowiek dalej twierdzi, że tak było. Tak mocne są więzi młodości.

Mylę, że okres dojrzewania nie tylko wyznaczał drogę kulturze postfiguratywnej, ale tak samo jest z kulturami kofiguratywną i prefiguratywną. Wystarczy zmienić sposób dorastania młodych ludzi, pokazać im, że można się zatrzymać w tej pogoni za rozwojem, a zmieni się nasza kultura z prefiguratywnej na postfiguratywną.

Bibliografia:

1. Margaret Mead „ Kultura i tożsamość: studium dysonansu międzypokoleniowego”, Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.

2. Krzysztof Szwajca „ Problemy psychiczne okresu dojrzewania „ www.idea.media/artykuły/okres -dojrzewania.htm

3. Ruth Benedict „ Wzory kultury” Warszawa 1999, Muza str. 10.

4. Margaret Mead „Trzy studia: Dojrzewanie na Samoa” Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy 1986r.

5. Margaret Mead „Trzy studia: Dorastanie na Nowej Gwinei „Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy 1986r.

6. Margaret Mead „Trzy studia: Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych ” Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy 1986r.

Margaret Mead „Kultura i tożsamość: studium dysonansu międzypokoleniowego”, Warszawa : Wydaw. Naukowe PWN, 2000.

Krzysztof Szwajca „Problemy psychiczne okresu dojrzewania" www.idea.media/artykuły/okres_dojrzewania.htm

Ruth Benedict “Wzory kultury” Warszawa 1999, Muza str. 10

Margaret Mead „Trzy studia: Dojrzewanie na Samoa”, Warszawa : Państwowy Instytut Wydaw., 1986.

Margaret Mead „Trzy studia: Dorastanie na Nowej Gwinei”, Warszawa : Państwowy Instytut Wydaw., 1986.

Margaret Mead „Trzy studia: Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych”, Warszawa : Państwowy Instytut Wydaw., 1986.

2

---