T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1998 /2001/ s. 19
TYPOLOGIA BADAŃ PEDAGOGICZNYCH ZE WZGLĘDU NA CEL, ORGANIZACJĘ, PRZEDMIOT I PROCEDURĘ
I. Badania pedagogiczne może w większym stopniu niż gdzie indziej określane są przez cele, jakim służą. Ich zadaniem jest zbadanie wniosków niezbędnych do realizacji postulowanych stanów rzeczy. Mówiąc bardziej ogólnie - możemy uznać, że celem badań jest poznanie umożliwiające działania skuteczne.
Z punktu widzenia celu badań wyróżniamy w pedagogice:
Ad. a) badania teoretyczne, inaczej badania podstawowe
- to wszelkie poznanie zmierzające do gromadzenia wiedzy teoretycznej, pozwalającej budować uogólnienia, generalizacje, prawa rozwoju i przemian badanej rzeczywistości;
- w każdym badaniu empirycznym kryje się cząstka owego teoretycznego poznania;
- każde jednostkowe badanie dostarcza drobnego elementu budującego teorię danej dyscypliny
Ad. b) badania weryfikacyjne zwane także eksperymentalnymi
- polegają na sprawdzaniu działania czynnika celowo wprowadzanego do badanego układu lub czynnika obecnego w badanym układzie niezależnie od badacza;
- celem badań jest określenie skutków, siły, znaczenia, jakości dzialania wybranej zmiennej wprowadzonej eksperymentalnie przez badacza …
- prosiły się o takie badanie kontrowersyjne ongiś praktyki robotnicze dla studentów;
- takie badania stosujemy, szukając wad i zalet „tradycyjnego” (hierarchicznego) i „nowoczesnego” (partnerskiego) modelu rodziny i stosunków wewnątrz rodziny, jako że i tutaj nie ma pełnej jasności, np. pytanie o rolę stosunków wewnątrzrodzinnych w procesie komunikacji między członkami rodziny;
Ad. c) badania diagnostyczne z odmianami badań terapeutycznych i prognostycznych
- najpowszechniejsze badania;
- mają na celu diagnozę określonego stanu rzeczy lub zdarzenia;
- znamy objawy, skutek - poszukujemy przyczyn, źródeł, okoliczności, uwarunkowań
Wzrasta liczba młodzieży narkotyzującej się; dlaczego? co jest tego przyczyną?
Jakie warunki powodują drugoroczność wśród uczniów określonej szkoły?
Co sprawia, że na studia wyższe idzie coraz mniej młodzieży wiejskiej?
Badania |
znamy |
nie znamy |
szukamy odp. na pytania: |
weryfikacyjne |
przedmiot badania |
skutków i przebiegu badania |
jak? |
diagnostyczne |
efekt „czegoś”, wiemy, co chcemy wyjaśnić |
|
dlaczego? co jest przyczyną zdarzenia? |
W pewnym uproszczeniu badania weryfikacyjne i diagnostyczne przyrównuje się do „badań STOSOWANYCH”, czyli badań rozwiązujących konkretny problem, trudność, pozwalających ulepszyć wybrany fragment rzeczywistości.
Nazwy badań w zasadzie określają ich charakter.
II. Inny sposób badań przyjmujemy, stosując kryterium organizowania przebiegu badań.
- coraz więcej badań organizowanych jest przez rozproszone zespoły;
- coraz częściej jednotematyczne badania prowadzone są na wielkich obszarach kraju;
- częstą praktyką jest powtórzenie badań w celu obserwacji zmian, ich kierunku lub nasilenia
Wszystkie powyższe badania wymagają specjalnych zabiegów organizacyjnych dla zachowania ich rzetelności.
a) badania zespołowe
Coraz powszechniej uruchamiane są ogromne zespoły badawcze, rozproszone po różnych instytucjach, o wyspecjalizowanych zadaniach i komplementarnych obszarach badawczych.
- tymi badaniami kieruje sztab ludzi,
- osobliwość tych badań to ów podział problemów badawczych między zespoły
- suma tych zespołów oraz problemów, jakie są rozstrzygane daje wrażenie badań kompleksowych, wszechstronnych
Dotychczasowa praktyka nie potwierdziła walorów takich badań zespołowych. Znane u nas pod nazwą: tematów węzłowych lub badań resortowych pochłonęły wiele środków bez widocznych efektów poznawczych a nade wszystko praktycznych.
b) badania terenowe
- wywodzą się z tradycyjnej szkoły badań socjologicznych, kiedy to zespół ludzi obejmował badaniami pewien teren, pewne środowisko; np. S. Kursa, T. Pisarski, D. Grellerówna, Wychowanie w środowisku małomiasteczkowym, Warszawa-Lwów 1934
- mają mniejszy, często ściśle określony zasięg terenowy, z góry wyznaczony ze względu na jakieś jego cechy;
- ich przebieg jest zaprogramowany i ściśle kontrolowany;
- odznaczają się wysokim stopniem jednolitości warsztatowej;
- zespół badawczy jest starannie dobierany i specjalnie przygotowywany do badań;
- ów zespół posługuje się najczęściej wystandaryzowanymi narzędziami badań
Efekty badań terenowych zarówno w obcej, jak i polskiej tradycji socjologicznej i pedagogicznej były bardzo owocne i do dziś stanowią przykłady modelowych rozwiązań badawczych.
c) badania powtarzalne (panelowe)
- szczególny rodzaj badań oparty o kilka teoretycznych założeń i dość żmudne zabiegi organizacyjne;
- służą badaniom zmian jakiejś cechy pod wpływem celowo wprowadzonego czynnika do badanego układu lub pod wpływem naturalnego upływu czasu i naturalnych okoliczności;
Badacz zakłada, że : - badany układ lub pewne zdarzenia są takie same w dwóch punktach czasu;
- na układ lub zdarzenie oddziaływają w określonym kierunku tylko czynniki celowo wprowadzone lub naturalnie istniejące;
- badane zdarzenie lub układ są względnie izolowane;
Innymi słowy, badacz przenosi na zjawiska społeczne cechy / właściwości fizycznych bądź chemicznych układów doświadczalnych.
III. Kolejnym kryterium podziału badań jest przedmiot naukowego poznania.
Źródłem tego rozróżnienia jest istnienie w logice dwóch rodzajów pytań, tzw.
- pytań rozstrzygnięć: zaczynają się od partykuły „czy” i wymagają odpowiedzi „tak” lub „nie”
- pytań dopełnień: zaczynają się najczęściej od słowa „jak” lub podobnie i dają możliwość różnorodnych odpowiedzi, często kontrowersyjnych
Te dwa rodzaje pytań dają podstawę do rozróżnienia dwóch typów problemów badawczych:
problemów dotyczących cech zmiennych, czyli pytań o pojedyncze fakty;
problemów dotyczących relacji / związków między zmiennymi, czyli pytań o złożone zależności, często tylko hipotetycznie rozstrzygalne.
a) badania opisowe
- mają za przedmiot pojedyncze zjawisk, indywidualne zdarzenia, których wyjaśnienie może być jednoznaczne, oczywiste;
- rezultatem tego badania jest opis sprawozdawczy;
- to różnego rodzaju sondaże i badania statystyczne zbiorowości;
- np.: opinie nauczycieli o reformie szkolnej, sposób spędzania wakacji przez dzieci;
W tych obrazach zawarte są określone sugestie wyjaśniające. Intuicja badawcza podsuwa wnioski o genezie czy istocie jakiegoś zjawiska, ale bez odrębnych badań mogą to być tylko domniemania nieuzasadnione empirycznie.
b) badania wyjaśniające
- dotyczą związków między cechami / zmiennymi;
- są jakby bogatsze w problematykę;
- rozstrzygają problemy zawierające co najmniej dwie zmienne;
- są wielowątkowe, bo poszukują różnych możliwości wyjaśnienia;
- poszukują przyczyn głównych i wtórnych, dominujących i uzupełniających
- przykłady: „Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zmniejszania się ilości młodzieży chłopskiej na studiach wyższych”
„Subiektywne i obiektywne przesłanki postawy niechęci nauczycieli do reformy szkolnej”
„Rola wychowawcza i kształcąca wakacji wobec dzieci szkolnych”
Powyższe sformułowania zawierają w sobie niejasności, jakby określają naszą niewiedzę, wymagają namysłu i orientacji w problematyce.
IV. kryterium podziału to procedura badawcza, pośrednio metoda badawcza
W poniższej typologii odgrywają rolę zarówno czynniki organizacyjne, jak i zróżnicowanie przedmiotowe.
a) badania instytucji - np. w badaniu placówki wychowawczej, jej struktury, funkcji, efektywności dominują badania źródeł, dokumentacji, rejestracyjne i opisowe sposoby zbierania materiałów.
b) badania zbiorowości - dominują techniki kwestionariuszowe, testy, skale, eksperymentalne sposoby wywoływania reakcji
c) badania zjawisk i procesów często rozproszonych na wielkich obszarach i zbiorowościach,
- dominują badania ankietowe, techniki statystyczne