Funkcjonowanie społeczne osób

z niepełnosprawnością intelektualną.

Opracowała:

Aldona Mazur

Społeczne zachowanie się człowieka odgrywa dużą rolę w regulacji jego stosunków z otaczającym go środowiskiem. Dzięki społecznemu funkcjonowaniu człowiek wchodzi w różnorodne związki z innymi ludźmi, zaspokajając swoje potrzeby w różnych formach społecznego współdziałania.
Braki w zakresie uspołecznienia, czyli nieumiejętność społecznego zachowania się, współżycia i współdziałania z otoczeniem powodują wiele konfliktów, agresji, a w konsekwencji izolację społeczną.

Uspołecznienie możemy zdefiniować jako proces społecznego dojrzewania jednostki do życia w społeczeństwie, zdobywania umiejętności współżycia

i współdziałania z ludźmi na płaszczyźnie rozumienia nadrzędności norm moralnych regulujących ludzkie interakcje. 

     Proces uspołecznienia osób niepełnosprawnych umysłowo narażony jest na szereg przeszkód i nieprawidłowości. Przyczyny nieprawidłowości mogą wynikać ze swoistych cech niepełnosprawnego oraz środowiska społecznego,
w którym przebiega proces uspołeczniania. Do bezpośredniego kontaktu nie dochodzi wskutek specyficznych zaburzeń w dążeniach. Naturalne skłonności do nawiązywania kontaktów interpersonalnych są hamowane przez przeciwstawne im dążenia do unikania innych ludzi. Unikanie kontaktów jest najczęściej następstwem negatywnych doświadczeń tych osób w kontaktach
z innymi ludźmi. Utrudnienia w nawiązywaniu kontaktów społecznych są także rezultatem sytuacji społecznej, w jakiej często przychodzi mu żyć. Jest to sytuacja izolacji społecznej. Ta izolacja to ograniczenie bądź unikanie kontaktu z niepełnosprawnym przez sąsiadów, znajomych, rówieśników. W efekcie doprowadza to do posiadania takich cech jak: egocentryzm, lękliwość, bierność, wrogość. 

     Jeżeli osoby niepełnosprawne znajdują się w środowisku w którym są pozbawieni życzliwości i zainteresowania, a w którym okazuje się im lekceważenie traktuje się ich gorzej niż innych, próbują swoją pozycję poprawić poprzez akty autodestrukcji lub agresji selektywnej. Agresja ta nosi znamiona reakcji defensywnych czy odwetowych, a w mniejszym stopniu ma charakter samodzielnie inicjowanych aktów. 

     Podstawowym warunkiem prawidłowego funkcjonowania społecznego jest komunikowanie się. Kształtowanie tzw. komunikatywności powinno stanowić integralną część procesu wychowania uspołeczniającego. Mówiąc
o komunikatywności mamy na myśli zdolność do nadawania, odbierania
i wymiany informacji. 

     Chcąc kształcić komunikatywność należy:

 

-         organizować sytuacje, które by skłaniały do kontaktowania się z innymi ludźmi,

-         organizować sytuacje wyzwalające przeżycia i umożliwiające zdobywanie wiedzy,

-         wzmacniać zachowania polegające na próbie nawiązania kontaktu.

 

     Zachowanie prospołeczne to zrozumienie potrzeb drugiego człowieka, zdolność do współodczuwania, umiejętność rozróżniania czynów dobrych
i złych. Rozwój zachowań prospołecznych dokonuje się w toku codziennego życia jednostki, przez jego uczestnictwo w różnych sytuacjach społecznych. Przejawami prawidłowego przebiegu uspołeczniania jest poszanowanie cudzego mienia udzielanie innym pomocy, pocieszanie, tolerancja. Uspołecznienie niepełnosprawnego z reguły przebiega w niesprzyjających warunkach, przy niewłaściwych postawach otoczenia, izolacji od środowiska ludzi zdrowych. Skutkiem tych okoliczności jest pojawienie się właściwości, które utrudniają,
a czasem blokują ukształtowanie się dyspozycji do zachowań pożądanych. Proces ten musi być skierowany na profilaktykę, zabezpieczenie się przed pojawieniem się negatywnych cech. Jednym z kierunków profilaktyki może być uczenie prawidłowych zachowań w różnych, trudnych sytuacjach społecznych,
a więc reakcji na wyśmiewanie ze strony innych, objawy zaciekawienia, litości czy wrogości.

Zjawisko przystosowania społecznego interesuje badaczy różnych dyscyplin naukowych. Jest też przez nich różnie rozumiane, w inny sposób definiowane. Literatura tematu pozwala na stwierdzenie, iż przedstawiciele różnych nauk bardzo różnie definiują termin przystosowanie, a kryteria przez nich sformułowane są często subiektywne i nieprecyzyjne.

W pedagogice "przystosowanie oznacza funkcjonowanie zgodne z regułami współżycia społecznego, dostosowanie się do wymagań, jakie społeczeństwo stawia swoim członkom ze względu na ich płeć, wiek, pozycję socjalną" (M.Kościelska, 1984, s.18). Współcześnie polscy pedagodzy i psycholodzy nawiązują do twierdzeń filozofii, która mówi o społecznym uwarunkowaniu działalności człowieka i zwraca uwagę, iż człowiek przystosowany zaspokaja osobiste potrzeby przez realizację zadań społecznych.
Pojęcie przystosowania pojawia się często w psychologii rewalidacyjnej. Celem rewalidacji jest udzielenie pomocy jednostkom upośledzonym umysłowo w ogólnym przystosowaniu do życia, w przygotowaniu niepełnosprawnych do pełnienia różnych społecznych zadań w życiu, do kształtowania odpowiedniego zachowania i działania społecznie użytecznego. Zdaniem Z.Sękowskiej (Z.Sękowska, 1998) przystosowanie obejmuje całokształt funkcjonowania jednostki w środowisku, a więc zdobywanie samodzielności i niezależności osobistej, zaspokajanie potrzeb, rozwiązywanie konfliktów, nawiązywanie kontaktów społecznych. "R.Weber przez przystosowanie społeczne rozumie zdolność do samodzielnego stanowienia o sobie i utrzymywania siebie oraz wywiązywanie się z odpowiedzialności wobec poszczególnych osób i grupy społecznej, w której jednostka przebywa." (R.Kościelak, 1996, s.74).

Formy zachowań, które będą umożliwiały nawiązywanie kontaktów społecznych i zaspokajanie potrzeb psychicznych - będą formami typowymi dla zachowania przystosowawczego. Natomiast niedostosowanie się do warunków - nieumiejętność akomodacji, niedostosowanie się do ludzi - niezdolność asymilacji, braki w zakresie akceptacji norm, stanowić będzie o zaburzonym rozwoju osobowości, nazywanym społecznym niedostosowaniem.

Z uwagi na brak ogólnej teorii przystosowania społecznego, mało precyzyjne
i trudne do określenia terminy jak: przystosowanie i funkcjonowanie społeczne - w dalszej części pracy zostaną przedstawione formy działania warunkujące przystosowanie i nieprzystosowanie społeczne.

Typowe formy przystosowania społecznego. Zachowanie przystosowawcze wskazuje na stopień funkcjonowania jednostki w zakresie niezależności osobistej oraz w zachowaniach będących przejawem stopnia dojrzałości w zakresie odpowiedzialności osobistej i społecznej. Wyróżnienie określonych form i rodzajów prawidłowych zachowań i postaw społecznych jest podporządkowane prawidłowością rozwoju społecznego. Zdaniem E.Jackowskiej (E.Jackowska, 1980) dziecko przystosowane społecznie na każdym szczeblu wieku rozwojowego uzewnętrznia w swoim zachowaniu wyniki prawidłowo przebiegającego rozwoju społecznego. Istnieją wymagania, normy, przepisy i oczekiwania społeczne, którym człowiek musi sprostać w toku interakcji z otoczeniem. Wymagania te zmieniają się w zależności od płci, wieku, statusu społecznego. Zatem każdy niemal wiek ma swoje kryteria zachowania społecznego i typowe formy przystosowania społecznego.
Zdaniem G.Nowak-Starz (G.Nowak-Starz, 1996) z ogólnej definicji przystosowania można wypracować operacyjną definicję przystosowania społecznego i szkolnego, przebiegającego w kontaktach z uczniami
i rówieśnikami w środowisku lokalnym i szkolnym.
W szkole proces ten zachodzi w klasie szkolnej. Przystosowanie do środowiska szkolnego zawiera kategorie zachowań, które umożliwiają dziecku nawiązywanie kontaktów społecznych z rówieśnikami. Oceny tego przystosowania dokonuje się według pewnych kryteriów. Najczęściej należą do nich: uznanie społeczne osiągnięte w grupie społecznej, wypełnianie obowiązków społecznych, występowanie społecznych zachowań takich jak zainteresowanie życiem klasy i szkoły, zadowolenie z kontaktów społecznych nawiązywanych w grupie, inicjatywa społeczna, znajomość i akceptacja własnej pozycji zajmowanej w grupie. E.Jackowska (E.Jackowska, 1980) prezentuje kryteria przystosowania społecznego w odniesieniu do dzieci w wieku 9-11 lat w normie intelektualnej. Analizując owe kryteria uważam, iż odzwierciedlają one formy przystosowania społecznego osób upośledzonych umysłowo w różnym wieku, zarówno dzieci młodszoszkolnych jak i dorastającej młodzieży. Autorka dzieli kryteria zachowania społecznego na dwie kategorie:
1) Kryteria zewnętrzne - odnoszące się do form zachowania się dziecka wobec grupy społecznej i jej poszczególnych członków oraz wobec norm, jakie w tej grupie są uznawane.
2) Kryteria wewnętrzne - odnoszące się do przeżyć dziecka związanych
z uczestnictwem w życiu grupy społecznej.
Do kryteriów zewnętrznych zaliczono: dążenie dziecka do kontaktów społecznych, uznanie społeczne osiągnięte w grupie, występowanie zachowań społecznych, brak, ewentualnie sporadycznie występujące zachowanie aspołeczne oraz przestrzeganie podstawowych norm uznawanych przez zespół klasowy - wypełnianie obowiązków uczniowskich.
Do kryteriów wewnętrznych zaliczono natomiast: zadowolenie z kontaktów społecznych nawiązywanych w grupie, zdolność do rozumienia przeżyć członków grupy oraz znajomość i akceptacja własnej pozycji społecznej zajmowanej w grupie.

Typowe formy nieprzystosowania społecznego. Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim o zaburzonym rozwoju wymowy wykazują trudności w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych oraz w realizacji swoich zadań życiowych.

M.Kościelska (M.Kościelska, 1984) wymienia: stosunki społeczne w klasie szkolnej (popularność, izolacja, przywództwo), stosunki między dziećmi
a nauczycielami, związki koleżeńskie i przyjacielskie, stosunki z rodzicami jako tradycyjne problemy związane z rozwojem społecznym dziecka w wieku szkolnym.

H.Horney (H.Horney, 1978) wyodrębnia natomiast trzy typy postaw społecznych, które są nieprawidłowo ukształtowane i w konsekwencji prowadzą do zaburzeń w kontaktach społecznych. Postawa "ku ludziom" charakteryzuje osobę, która stale poszukuje kontaktów i wykazuje brak samodzielności.
Dziecko wykazujące taką postawę demonstruje własną słabość, wzbudza współczucie i litość, uskarża się na swoje niepowodzenie. Chce przez to pozyskać życzliwość i sympatię otoczenia. Samo dziecko wykazuje egoizm, niezdyscyplinowanie, co sprawia, że jest nielubiane i nieakceptowane.
Postawa "odsuwania się od ludzi" charakteryzuje osoby, które unikają kontaktów społecznych, skłaniają się do izolacji i bierności społecznej. Dziecko unika uczestnictwa w różnych formach działania. Postawa "przeciw ludziom" charakterystyczna jest dla dzieci agresywnych, które dążą do uzyskania przewagi nad innymi, stosując przemoc, siłę i władzę.
Zdaniem Z.Skornego (Z.Skorny, 1992) dziecko wykazujące zaburzenia rozwoju społecznego to dziecko trudne, sprawiające trudności wychowawcze, dziecko niedostosowane społecznie.
Większość badaczy podkreśla, że nieprzystosowanie społeczne nie powstaje nagle, nie jest wywołane jednostkowym, silnym zdarzeniem, ale jest to proces długotrwały, narastający powoli, polegający na zwiększającej się dysproporcji między wymaganiami społecznymi a wywiązywaniem się z nich przez jednostkę (D.Wójcik, 1984).
Jednostka, która przejawia zaburzenia w zachowaniu utrudniające lub uniemożliwiające jej normalne współżycie z innymi jest nazywana
w psychologii jednostką nieprzystosowaną społecznie.
Zdaniem D.Wójcik (D.Wójcik, 1984) dzieci niedostosowane społecznie to osoby, których zachowanie nacechowane jest całym zespołem objawów świadczących o nieprzestrzeganiu przez nich pewnych zasad postępowania, norm społecznych obowiązujących młodzież w tym wieku, przy czym zachowania takie nie mają charakteru sporadycznego, ale są względnie trwałe, powtarzające się wielokrotnie. Objawami tak zdefiniowanego niedostosowania społecznego są: agresja fizyczna i słowna, wagary i ucieczki z domu, przebywanie w towarzystwie zdemoralizowanych osób, spożywanie alkoholu, kradzieże, oszustwa.

Zdaniem Kościelskiej (M.Kościelska, 1984) formy zachowań pozytywnych
i negatywnych występują zarówno u osób przystosowanych jak
i nieprzystosowanych. Różnica polega na tym, iż wśród jednostek przystosowanych częściej spotyka się zachowania dodatnie, a wśród osób nieprzystosowanych - ujemne.

Niepełnosprawność powoduje upośledzenie wszystkich, do pewnego stopnia, obszarów życia człowieka. Zakres konsekwencji zależy od rodzaju niepełnosprawności, stopnia uszkodzenia danego narządu i wieku osoby niepełnosprawnej.
Przyjmuje się, że w procesie przystosowania do życia z niepełnosprawnością istotną rolę odgrywają czynniki psychologiczne i społeczne.
Z psychologicznymi następstwami nierozerwalnie związane są następstwa społeczne. Długotrwałe np. zablokowanie potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa, niezależności, poczucia własnej wartości, samorealizacji wyzwala stany stresowe, frustracyjne, lęki. Nieprawidłowy natomiast stosunek do siebie i własnej sytuacji, do innych ludzi, życia i do świata, poczucie niewydolności, często winy i wstydu, obawa przed osobami obcymi i ich ewentualnie niekorzystnymi reakcjami może przyczyniać się do stopniowego wycofywania się z życia społecznego. Problemy społeczne związane z niepełnosprawnością, obejmują niemal wszystkie aspekty życia ludzkiego, poczynając od niedostosowania środowiska zewnętrznego do potrzeb osoby niepełnosprawnej, a kończąc na problemach jednostki. Dotyczą one zatem
m.in.: norm współżycia, systemu prawnego, postaw, koncepcji ról społecznych, możliwości kształcenia, pracy, życia rodzinnego, towarzyskiego oraz trudności wynikające z występowania przeszkód natury architektonicznej, urbanistycznej
i komunikacyjnej. Osoby niepełnosprawne często nie stawiają sobie celów życiowych, rezygnują z aspiracji, a ich życie koncentruje się na codziennej wegetacji. Niektórzy mają poczucie krzywdy, co wiąże się z uczuciem osamotnienia, społeczną izolacją. Takie nastawienie człowieka niepełnosprawnego do życia staje się źródłem barier w aktywności społecznej. Towarzyszące bowiem osobie niepełnosprawnej cierpienie fizyczne
i psychiczne sprzyja ucieczce w głąb siebie. Błędne koło, z jakim w takich okolicznościach mamy często do czynienia, nie daje wielu szans na powrót do pełnego życia społecznego tym osobom, stąd jedynym sposobem wyjścia
z sytuacji jest podjęcie przez nie wszelakiej aktywności życiowej. Za ośmielanie ludzi i integrację społeczną odpowiedzialne są nade wszystko osoby niepełnosprawne i podejmowane przez nie formy aktywności w tym kierunku. Nie zawsze jednak ich intencje są właściwie odbierane i przyjmowane przez ogół, co powoduje pogłębienie trudności.Nie można opisywać skutków kalectwa w oderwaniu od konkretnej sytuacji osoby niepełnosprawnej, stopnia przystosowania otoczenia do jej potrzeb i możliwości, a zwłaszcza od osobowości i oczekiwań człowieka niepełnosprawnego. Różnorodność reakcji osoby niepełnosprawnej na zmiany w sprawności fizycznej i psychicznej pozostaje bardzo duża, ponieważ różne są rodzaje uszkodzeń i ich stopień, typy osobowości i warunki życia osób poszkodowanych, i zależą one od okoliczności nabycia niesprawności, wieku, zdolności do kompensacji oraz planów życiowych.
Niepodważalnym faktem jest, iż niepełnosprawność narusza najcenniejsze wartości człowieka, czyli zdrowie, sprawność fizyczną, zdolność do wypełniania podstawowych zadań społecznych oraz stanowi pewną przeszkodę w realizacji własnych celów. Ten fakt w efekcie powoduje powstanie wielu sytuacji problemowych i prowadzi niejednokrotnie do cierpienia.
Niepełnosprawności nie sposób ukryć, a wszelkie próby idące w tym kierunku nie przyczynią się do jej zniesienia ani też złagodzenia skutków.
Z niepełnosprawnością należy nauczyć się żyć. Wpływa to na dążenie do normalności, ułatwia - tak bardzo potrzebne - stosunki społeczne. Osoby niepełnosprawne żyją w społeczeństwie w którym obowiązują standardy funkcjonowania, których nie można lekceważyć, a które są na tyle przeceniane, na ile z definicji nie sposób im sprostać, co może prowadzić do przeświadczenia o niemożności pełnego funkcjonowania psychospołecznego. W ostatnich latach można jednak zaobserwować tendencję do zmniejszania się najdotkliwszych praktyk dyskryminacyjnych. Z badań nad postawami prospołecznymi wynika, że pozytywne relacje społeczne manifestują się głównie przez świadczenie różnego rodzaju pomocy, ogólną akceptację, wyrażanie troski i zainteresowania oraz okazywanie życzliwości. Istotne zatem jest kształtowanie pozytywnych postaw wobec osób o ograniczonej sprawności. Ważne jest, aby między ludźmi pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi nie było żadnych barier ani dzielących murów.

Świat jest urządzony przede wszystkim dla ludzi pełnosprawnych, ludzi, którzy stają się najczęściej sztywni i skrępowani, kiedy przyjdzie im spotkać osoby niepełnosprawne. Niechęć wobec niepełnosprawnych przejawia się głównie
w postaci stereotypów, piętnowania oraz konkretnych postaw negatywnych.
Te pokutujące stereotypy, mity i tradycyjne uprzedzenia są często wynikiem braku wiedzy o potrzebach, możliwościach i trudnościach osób niepełnosprawnych. Sukces społecznych interakcji osoby dotkniętej kalectwem zależy w dużym stopniu od jej zdolności uzyskiwania pewności siebie, inicjowania kontaktów i ośmielania drugich osób. Wymaga to jednak dużego zasobu społecznych umiejętności, których niepełnosprawny człowiek musi się nauczyć.
Osoby niepełnosprawne każdego dnia stają przed niezwykle skomplikowanym zadaniem "włączania się" w nurt normalnego życia. Wykonywanie czynności dnia codziennego przez ludzi zdrowych, sprawnych odbierane jest najczęściej przez nich samych jako coś tak oczywistego, żeby nie powiedzieć banalnego.
Te same natomiast czynności, którym muszą stawić czoło osoby niepełnosprawne, urastają do rangi problemu. Droga osób niepełnosprawnych do "normalnego życia nie jest łatwa. Napotykane na co dzień przeszkody
w postaci utrudnień architektonicznych, komunikacyjnych, informacyjnych, czy też psychologicznych, prawnych, ekonomicznych i społecznych dezorganizują im dojście do samodzielności, rozpoczęcia satysfakcjonującego życia.

Podsumowując te rozważania możemy stwierdzić, że niepełnosprawność lub upośledzenie mogą powodować trwałą bądź okresową niezdolność, do podjęcia określonej formy uczestnictwa społecznego w danym układzie rodzinnym, rówieśniczym, szkolnym. Zakres możliwości i zainteresowań osób upośledzonych umysłowo jest ograniczony. Zawężone są również oczekiwania społeczne stawiane upośledzonym umysłowo, co powoduje dalsze ograniczenia ich życia i rozwoju. Szereg potrzeb psychicznych tych osób, pozbawionych wspierania, bogacenia, nie może się ujawnić, powodując stresy i frustracje.
W konsekwencji sytuacje te prowadzą do wielu zaburzeń. Upośledzenie może mieć pośredni wpływ na te zaburzenia, ponieważ utrudnia zaburzonej jednostce rozwinięcie własnego potencjału rozwojowego. Niedostatek predyspozycji wykonawczych, w tym przypadku procesów intelektualnych, stanowi o braku zdolności do postępowania zgodnego z oczekiwaniami społecznymi.
Upośledzenie sprawności intelektualnej i związany z nią niedorozwój życia uczuciowego stwarzają niedostateczne przystosowanie społeczne, podatność
na złe wpływy środowiska i łatwiej prowadzą do wykolejenia społecznego.
W kontaktach społecznych osoby upośledzone umysłowo przejawiają zachowania lękowe, impulsywność, osłabienie mechanizmów kontroli, obniżony krytycyzm oraz mniejszą wrażliwość moralną. Napięcia emocjonalne są często warunkowane niepowodzeniami szkolnymi lub nieprawidłowymi stosunkami panującymi w środowisku rodzinnym. Niepełnosprawność ma mniejszy wpływ na sferę potrzeb psychicznych. Także w tej populacji naturalne są potrzeby: bezpieczeństwa, miłości sympatii, uznania i sukcesu. Ich niezaspokojenie może prowadzić do stanów frustracyjnych. (M. Kościelska)
Podstawowym problemem funkcjonowania tych osób jest nieadekwatność ich zachowań w stosunku do wymagań sytuacji. Umiejętność stosownego reagowania w sytuacjach społecznych zależy między innymi od stopnia rozumienia tych sytuacji. Niewłaściwe odczytanie sygnałów społecznych utrudnia, podjęcie decyzji i wybór pożądanych zachowań interpersonalnych. Występujące braki i nieprawidłowości w kojarzeniu faktów społecznych
i wnioskowaniu na ich podstawie są w większym stopniu konsekwencją upośledzenia socjalnego i edukacyjnego niż samych deficytów w procesach intelektualnych.

Bibliografia

1. Horney K. (1978), Nerwica a rozwój człowieka. Warszawa, PIW.

2. Jackowska E. (1980), Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym. Warszawa, WSiP.

3. Kirejczyk K. (red.), (1981), Upośledzenie umysłowe - Pedagogika. Warszawa, PWN.

4. Kościelska M. (1984), Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Warszawa, PWN.

5. Kościelak R. (1996), Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo. Warszawa, WSiP.

6. Nowak-Starz G. (1996), Sytuacja szkolna uczniów z zaburzeniami mowy, (w:) Roczniki Pedagogiki Specjalnej Tom 7.

7. Skorny Z. (1992), Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. Warszawa, WSiP.

8. Wojciechowski F. (1990), Dziecko upośledzone w rodzinie. Warszawa, WSiP.

9. Wójcik D. (1984), Nieprzystosowanie społeczne młodzieży. Wrocław, Ossolineum.

---