Aleksandra Zawiślak

Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego

Społeczne funkcjonowanie

os*b upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim

w rolach rodzinnych

(Artykuł ukazał się w tomie: Edukacja prorodzinna, pod red. M. Chymuk, D. Topa. Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2000, s.284-297.)

1. Cel i problematyka badawcza

Spośr*d niepełnosprawnych umysłowo upośledzeni w stopniu lekkim stanowią znaczną grupę (70-80 %). Przed nimi stoi największa szansa na pozytywną adaptację oraz uzyskanie poczucia szczęścia i pełni swojego człowieczeństwa.

Opis funkcjonowania tych os*b jest niezbędnym warunkiem do udoskonalania takiej struktury społecznej, kt*ra stwarzałaby tym ludziom optymalne warunki autonomii oraz pełnego uczestnictwa w życiu osobistym i zbiorowym, do pokonywania problemu izolacji i separacji, na rzecz pełniejszej integracji.

Analiza funkcjonowania dorosłych os*b upośledzonych umysłowo w literaturze nie jest bogato reprezentowana. Wcześniejsze badania los*w absolwent*w polskich szk*ł specjalnych i ich adaptacji społeczno-zawodowej wymagają ponownej weryfikacji (F. Felhorska, B. Urbańska, Z. Wojtaszek 1964; B. Urbańska 1974; J. Pańczyk 1989; H. Łaś 1977; B. G*recki 1972,; I. Grodzicka 1978; Z. Berling i J. Sowa 1984 i in.).

W poprzednich badaniach skupiano się na sferze życia zawodowego tych os*b, a zwłaszcza na tym co się im należy. Natomiast życie rodzinne często było traktowane pobieżnie. W rezultacie świat rodziny os*b dorosłych, niepełnosprawnych umysłowo w stopniu lekkim nie jest jeszcze w pełni poznany.

Celem podjętej analizy badawczej był opis społecznego funkcjonowania osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w rolach rodzinnych w porównaniu do osób pełnosprawnych umysłowo.

Celem pracy było również poszukiwanie czynników modyfikujących to funkcjonowanie, opis ich oraz badanie zależności między tymi czynnikami a pełnieniem przez badanych ról rodzinnych. Dokonano tego analizując interweniujący charakter właściwości fizyczno-zdrowotnych, rodzinnych uwarunkowań rozwoju oraz społecznego wsparcia osób upośledzonych umysłowo na ich funkcjonowanie w rolach rodzinnych.

Dla osiągnięcia zamierzeń badawczych zastosowano społeczne ujęcie upośledzenia umysłowego (W. Dykcik 1996).

Zastosowano ujęcie funkcjonalne. Przyjęto, że wszyscy członkowie społeczeństwa, bez względu na sprawność umysłową, nawiązując stosunki ze światem zewnętrznym, są aktywnymi podmiotami czynności, tworzą układ funkcjonalny ze wszystkimi tego konsekwencjami. Nie tylko zaspokajają swe potrzeby, ale również regulują swe stosunki z otoczeniem, realizują zadania, wpływają na świat, przekształcają go, czyli funkcjonują (T. Tomaszewski 1967, 1968, 1984; I. Obuchowska 1981).

Założono, że osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim nie odbiegają pod tym względem od innych jednostek, że mogą być aktywnymi uczestnikami świata, realizować swoje możliwości, rozwijać się i usprawniać osiągając skuteczność swych działań (K. Obuchowski 1982).

Funkcjonowanie człowieka przyjęto w kontekście jego środowiska. Dlatego wykorzystano do opisu teorię ról społecznych.

Przyjęto definicję roli społecznej, która łączy oczekiwania społeczne wobec jednostki z osobowością człowieka i rozumiano ją jako zespół norm, wzorów i oczekiwań grupy wobec jednostki posiadającej dany status oraz stałych zachowań i reakcji jednostki zgodnych z tymi oczekiwaniami.

Obok obiektywnego aspektu roli uwzględniono aspekt subiektywny dotyczący zadowolenia jednostki oraz oceny własnego położenia życiowego.

Zestawienie pojęcia “funkcjonowania” z pojęciem “rola społeczna” zwraca uwagę na istniejące sprzeczności między tymi kategoriami. W rzeczywistości społecznej jednak występuje ciągły proces pokonywania tych sprzeczności.

Każda jednostka styka się jednocześnie z wymaganiami społecznymi oraz własnym widzeniem świata. Te dwie tendencje musi nauczyć się godzić i przezwyciężać. W tym znaczeniu sformułowanie tematu jako funkcjonowanie w rolach rodzinnych jest odbiciem rzeczywiście istniejącego procesu społecznego, którego opis podjęto w niniejszej pracy.

Dojrzałość jednostki wiąże się w pracy z kompetencjami w zakresie ról rodzinnych. Zakłada się, że dojrzała jednostka to ta, która zdolna jest do efektywnego pełnienia podstawowych ról życiowych.

Pojęcie efektywności przyjęto za K. Obuchowskim i oznacza ono tutaj umiejętność jednostki do utrzymywania optymalnej skuteczności w stosunku do własnych możliwości (K.Obuchowski, W.J. Paluchowski 1982, s. 12).

Wiadomo, że poszczególne jednostki danej grupy będą realizowały wymagania roli społecznej w sposób zróżnicowany. Jako miarę skuteczności (punkt odniesienia) przyjęto tzw. standard grupowy, czyli poziom realizacji wymagań roli typowy dla większości.

Tak więc w grupie będziemy mieli do czynienia z osobami średnioskutecznymi (realizującymi standard grupowy), osobami wysokoskutecznymi (funkcjonującymi w stopniu szerszym w danej roli) i niskoskutecznymi, które realizują wymagania roli poniżej standardu grupowego (K.Obuchowski, W. J. Paluchowski 1982).

W efekcie przyjęto, że efektywność pełnienia ról rodzinnych, mierzona skutecznością, to jeden ze wska*ników dojrzałości jednostki.

Przyjęto też założenie dotyczące rozumienia pojęcia rodzina. Sytuację człowieka w rodzinie rozpatrywano zgodnie z modelem funkcjonalnym, to znaczy w kontekście środowiska, w którym się znajduje jako układzie zależności funkcjonalnych (A. Czapiga 1996).

2. Założenia metodologiczne

Główny problem badawczy sformułowano w sposób następujący:

Jak społecznie funkcjonują w rolach rodzinnych osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim w wieku od dwu-

dziestu do trzydziestu lat , w porównaniu do ich pełnosprawnych rówieśników, oraz czy to funkcjonowanie

jest modyfikowane i w jakim stopniu przez takie czynniki

jak: właściwości fizyczno-zdrowotne tych osób, rodzinne uwarunkowania ich rozwoju oraz wsparcie społeczne?

Uszczegółowienie tego ogólnego problemu badawczego, doprowadziło do wyłonienia następujących problemów szczegółowych, o charakterze istotnościowym, dotyczących funkcjonowania w rolach rodzinnych osób badanych:

1. Jaka jest sytuacja mieszkaniowa i status materialny osób badanych oraz jak oceniają oni własną sytuację materialną?

2. W jakim zakresie badani podejmują role małżeńskie oraz jaką trwałość związki te reprezentują?

3. W jakim stopniu badani partycypują w obowiązkach domowych oraz współdecydują o życiu rodziny?

4. Jaki jest charakter pomocy uzyskiwanej przez badanych od rodzin generacyjnych i w jakim zakresie są oni w stanie funkcjonować bez tego wsparcia?

5. Jaki jest charakter stosunków badanych z członkami najbliższej rodziny oraz w jakim stopniu czerpią oni satysfakcję z własnej sytuacji rodzinnej?

6. Jakie plany życiowe dotyczące rodziny formułują badani?

Z uwagi na niemożność zastosowania metod bardziej ścisłych, np. eksperymentalnych, wykorzystano sprawdzoną wielokrotnie w praktyce procedurę ex post facto (J. Brzeziński 1980).

Temat podjęty wymagał, aby w ramach tej procedury przyjąć podejście typu idiograficznego, charakterystyczne dla psychologii klinicznej (A. Lewicki 1969; T. Malim. A. Birch, A. Wadeley 1995). Było to niezbędne z uwagi na następujące szczeg*łowe przyczyny.

Pierwsza z nich dotyczyła specyfiki i właściwości os*b badanych. Uważa się ich za grupę niejednorodną o bardzo r*żnych właściwościach funkcjonowania psychicznego (M. Kościelska 1995). Druga przyczyna tkwi w specyfice badań nad rodziną. Podkreśla się tutaj intymność i prywatny charakter stosunk*w, trudności związane z obserwacją zewnętrzną oraz opory i niechęć członk*w rodziny przed ujawnianiem osobistych spraw (F. Adamski 1984; Z. Tyszka 1988).

Ostatecznie zdecydowano zastosować analizę pogłębioną na zasadzie przypadk*w indywidualnych, a p**niej ustalić wsp*lne, ponadindywidualne właściwości funkcjonowania os*b badanych w rolach rodzinnych. Walorem takiego podejścia jest uzyskanie obrazu dokładniejszego i precyzyjniejszego, skupiającego się na analizie jakościowej zagadnienia. Biorąc pod uwagę ustalenia metodologiczne i możliwości techniczno-organizacyjne zdecydowano w gł*wnej technice badań własnych wykorzystać elementy metody analizy dokument*w osobistych. Zastosowano rozmowę swobodną z osobami upośledzonymi umysłowo własnej konstrukcji. Jako narzędzie tej techniki zastosowano tezy zawierające zagadnienia objęte badaniami. Obok techniki głównej zastosowano cztery techniki uzupełniające, mające za zadanie weryfikację danych pochodzących od osób upośledzonych umysłowo oraz uzyskanie dodatkowych informacji

Były to: wywiad z osobą bliską, wywiad środowiskowy, skala szacunkowa właściwości fizyczno-zdrowotnych, analiza dokumentacji oraz obserwacja.

Obok analizy jakościowej zastosowano w pracy następujące metody obliczeń statystycznych: porównanie dwóch wartości średnich dla par powiązanych, test porównania dwóch wartości średnich oraz test niezależności dla tablicy wielodzielczej czteropolowej(L.Sachs 1984).

W celu określenia jakości pełnienia r*l rodzinnych przez osoby badane wyr*żniono jedenaście wska*nik*w.Trzy z nich miały charakter typowo obiektywny: sytuacja mieszkaniowa badanych, status materialny oraz podejmowanie r*l małżeńskich.Pięć następnych wska*nik*w dotyczyło życia wewnątrzrodzinnego:stopień partycypacji w obowiązkach domowych, współdecydownanie o życiu rodziny, charakter pomocz uzyskiwanej od rodziny generacyjnej, niezależność oraz jakość stosunków z członkami rodziny. Ich pomiar był wielostronny. Zbierano dane z dw*ch niezależnych *r*deł: od osoby badanej oraz od członk*w najbliższej rodziny. Celem tego zabiegu była maksymalna obiektywizacja subiektywnych danych.

Ostatnie trzy wska*niki miały charakter typowo subiektywny, tzn. określały odczucia os*b badanych związane z ich życiem rodzinnym. Dotyczyło to następujących wska*nik*w: subiektywnej oceny własnej sytuacji materialnej, satysfakcji z własnej sytuacji rodzinnej oraz plan*w rodzinnych na przyszłość.

Każdy z wyr*żnionych wska*nik*w był oceniany w skategoryzowanej skali o punktacji od 1 do 3. Og*lny wynik funkcjonowania w rolach rodzinnych przez osobę badaną m*gł więc wynieść minimalnie 11, maksymalnie 33 punkty. Wyższy wynik świadczył o lepszym funkcjonowaniu w rolach rodzinnych.

W zakresie zmiennych pośredniczących wyr*żniono dziewięć wska*nik*w. Dwa dotyczyły właściwości fizyczno-zdrowotnych: widoczność upośledzenia umysłowego oraz wieloprofilowość niepełnosprawności.

Następne pięć badały rodzinne uwarunkowania rozwoju: wykształcenie rodzic*w, strukturę demograficzną rodzin generacyjnych oraz pożycie małżeńskie rodzic*w i ich status mieszkaniowy i materialny.

Ostatnie dwa dotyczyły społecznego wsparcia os*b upośledzonych: pomoc os*b spoza rodziny, instytucji i organizacji społecznych w pełnieniu r*l rodzinnych oraz subiektywnie odczuwana przez badanego akceptacja otoczenia.

W każdym z wyr*żnionych wska*nik*w skala była identycznie skategoryzowana (1, 2 lub 3 punkty) w zależności od nasilenia danej cechy.

Badaniami objęto populację 118 osób, w tym: 60 osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim (30 kobiet i 30 mężczyzn) oraz 58 osób pełnosprawnych umysłowo (28 kobiet i 30 mężczyzn).

Przyjęto granicę wieku wczesnej dorosłości za E.H. Eriksonem (1963) na lata od 20 do 30 roku życia. Dla ujednolicenia osób poddanych badaniu, wprowadzono czynnik wykształcenia na poziomie zasadniczym, a więc poziomie dla osób lekko upośledzonych najwyższym.

W rezultacie dobór grup był intencyjny, a kryteria, którymi się kierowano przedstawiały się następująco:

- wiek od 20 do 30 lat,

- ukończenie szkoły zasadniczej 3-letniej (do 10 lat od jej ukończenia),

- zamieszkiwanie w dużym mieście (Bydgoszczy),

- brak kontynuacji nauki po ukończeniu szkoły zasadniczej (dotyczyło tylko osób z grupy porównawczej).

Grupa podstawowa rekrutowała się spośród absolwentów Szkoły Zasadniczej Specjalnej Nr 5 dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, mieszczącej się w Bydgoszczy.

Grupę porównawczą zdecydowano się dobrać spośród absolwentów Szkoły Zasadniczej Nr 4 w Bydgoszczy, gdyż szkoła ta posiada podobny system kształcenia wielozawodowego 3-letniego.

Tabela 1 przedstawia charakterystykę osób przebadanych.

Tabela 1. Charakterystyka badanych grup

Cechy demograficzno-społeczne badanych	Osoby upośledzone umysłowo N=60	%	Osoby pełnosprawne umysłowo N=58	%
Płeć
kobiety	30	50	28	48,3
mężczy*ni	30	50	30	51,7
Wiek w latach
20-22	16	26,7	20	34,5
23-25	21	35	24	41,4
26-30	23	38,3	14	24,1
średnia	24,4	-	23,6	-
Stan cywilny
kawalerzy/panny	44	73,3	31	53,4
żonaci/mężatki	16	26,7	27	46,6
rozwiedzeni/owdowiali	-	-	-	-
Czas od ukończenia szkoły w latach
do 3	12	20	10	17,2
od 4 do 6	22	36,7	25	43,1
od 7 do 10	26	43,3	23	39,7
średnia	5,8	-	5,9	-
Zaw*d
liczba reprezentowanych zawod*w	12	-	16	-

3. Omówienie najważniejszych wyników

Poziom społecznego funkcjonowania osób badanych

w rolach rodzinnych w świetle przeprowadzonych badań

Prezentowane wyniki określają ogólny poziom funkcjonowania osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim oraz ich pełnosprawnych rówieśników w rolach rodzinnych.

Wyniki sumaryczne (różnica między grupami wynosi 101 punktów), jak i porównanie wartości średnich (grupa podstawowa 22,85, grupa porównawcza 25,38) wskazują, iż osoby pełnosprawne umysłowo osiągnęły ilościowo wyższe wyniki niż upośledzeni umysłowo. Obrazuje to wykres 1 porównujący średnie wartości dla obu grup wraz z rozbiciem na płeć badanych.

Statystyczna analiza uzyskanego materiału empirycznego (test porównania dwóch wartości średnich) potwierdza istnienie wysoce istotnej różnicy w społecznym funkcjonowaniu obu grup w rolach rodzinnych na niekorzyść osób upośledzonych umysłowo (przy poziomie istotności p ≤ (0,001).

Uwzględniając płeć badanych, różnica ta u kobiet i mężczyzn kształtuje się odmiennie. Kobiety w swym funkcjonowaniu zbliżają się bardziej do poziomu funkcjonowania osób pełnosprawnych (p≤ 0,01) niż mężczy*ni (p ≤ 0,001).

Omawiane wyniki statystyczne przedstawia tabela 2.

W celu określenia rzeczywistej efektywności pełnienia ról rodzinnych dokonano, zgodnie z przyjętymi założeniami teoretycznymi i metodologicznymi, porównania poziomu funkcjonowania w odniesieniu do standardu grupowego, czyli realizacji typowej dla wiekszości grupy (K. Obuchowski, W.J. Paluchowski 1982).

Wszyscy badani podzieleni zostali na trzy grupy różniące się pod względem poziomu spełniania ról rodzinnych według liczby zdobytych punktów

Do grup tych zakwalifikowano wszystkich 118 absolwentów bez względu na pełnosprawność umysłową.

Grupa pierwsza to osoby niskoskuteczne. Uzyskały one najłabsze wyniki: od 16 do 21 punktów. Do grupy drugiej, osób średnioskutecznych, zaliczono jednostki, które uzyskały od 22 do 26 punktów. Grupę trzecią, osoby wysokoskuteczne, charakteryzuje najwyższa punktacja - od 27 do 31 punktów.

Otrzymane wyniki wskazują, iż mimo stwierdzonych wysoce istotnych różnic między grupami badanymi, osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim funkcjonują w rolach rodzinnych w sposób porównywalny z pełnosprawnymi rówieśnikami.

W każdej z wyróżnionych trzech grup znalazły się osoby zarówno pełnosprawne jak i niepełnosprawne.

W grupie niskoskutecznych liczba upośledzonych umysłowo (21) jest trzy razy większa od osób bez upośledzenia umysłowego (7). Z grupy niepenosprawnych 35 % badanych fun-kcjonuje więc na tym poziomie, podczas gdy z grupy drugiej jedynie 12,1 %. Trzeba jednak podkreślić fakt, iż w populacji osób pełnosprawnych istnieje odsetek osób funkcjonujący również na poziomie niskim.

W grupie średnioskutecznych liczba osób z obu grup zbliża się do siebie (odpowiednio 31 i 29), co dowodzi, że 51,7 % upośledzonych umysłowo i 50 % pełnosprawych znalazło się w tej grupie. Większość osób z obu porównywanych grup pełni role rodzinne na poziomie przeciętnym.

W grupie wysokoskutecznych wyniki lepsze uzyskali pełnosprawni. Znalazły się tam 22 osoby w normie intelektualnej, podczas gdy takich osób spośród niepełnosprawnych było 8 (odpowiednio 37,9 % i 13,3 %). Wśród pełniących role rodzinne na wysokim poziomie zdecydowanie dominują badani pełnosprawni. Istnieje jednak grupa osób upośledzonych umysłowo (ponad jedna siódma), która mimo niepełnosprawności funkcjonuje na poziomie wysokim.

Przedstawione powyżej dane ilustruje wykres 2.

Hipoteza główna zakładała, iż pomimo różnic w funkcjonowaniu, osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim pełnić będą role rodzinne w porównywalny sposób do osób w normie intelektualnej. Przedstawione wyniki oraz ich analiza potwierdziła w pełni to przypuszczenie.

Istnieją wyra*ne różnice między grupami pod względem funkcjonowania na poziomie niskim i wysokim, jednak większość zarówno osób badanych pełni role rodzinne w porównywalny sposób na poziomie przeciętnym.

Tym samym hipotezę główną można uznać za zweryfikowaną

Tabela 2. Porównanie wartości średnich dla dwóch grup badawczych w zakresie funkcjonowania w rolach rodzinnych

Porównywane grupy	Średnia	Odchylenie standardowe	Wartość t	Poziom istotności testu
Upośledzeni umysłowo	22,85	3,33	-3,60	0,001
Pełnosprawni umysłowo	25,38	2,92
Upośledzone umysłowo kobiety	23,47	3,26	-2,84	0,01
Pełnosprawne umysłowo kobiety	25,79	2,80
Upośledzeni umysłowo mężczyźni	22,23	3,28	-3,40	0,001
Pełnosprawni umysłowo mężczyźni	25,00	2,97
Upośledzone umysłowo kobiety	23,47	3,26	-1,40	nieistotny
Upośledzeni umsłowo mężczyźni	22,23	3,28

Wykres 1. Średnie wyniki uzyskane przez badane grupy w zakresie funkcjonowania w rolach rodzinnych

.

Wykres 2. Prezentacja trzech grup w zależności od efektywności funkcjonowania w

rolach rodzinnych z uwzględnieniem przynależności do grupy badawczej i

porównawczej

Funkcjonowanie badanych w rolach rodzinnych w poszczególnych wska*nikach

Prezentacja uzyskanych danych empirycznych dotyczących ilości zgromadzonych punktów w poszczególnych wska*nikach umożliwia pełniejsze przedstawienie poziomu wypełniania ról przez badanych.

Nie zanotowano istotnych statystycznie różnic w siedmiu wska*nikach, a różnice takie wystąpiły w czterech wska*nikach.

Badane grupy nie różnią się pod względem statusu materialnego, subiektywnej oceny własnej sytuacji materialnej, stopnia partycypacji w obowiązkach domowych, charakteru pomocy uzyskiwanej od rodzin generacyjnych, niezależności od rodziny generacyjnej, jakości stosunków z członkami najbliższej rodziny oraz satysfakcji płynącej z własnej sytuacji rodzinnej.

Wysoce istotna i istotna zależność uzyskanych wyników od przynależności do grupy upośledzonych bąd* pełnosprawnych występuje w dwóch wska*nikach: współdecydowanie o życiu rodziny (p ≤ 0,001) oraz dotyczy planów rodzinnych na przyszłość (p ≤ 0,01).

Zależności istotne występują też w podejmowaniu ról małżeńskich (p ≤ 0,05) i w sytuacji mieszkaniowej badanych (p ≤ 0,02).

Prezentowane wyniki zawiera tabela 3.

W większości aspektów życie rodzinne osób upośledzonych umysłowo wykazuje znaczne podobieństwo do życia ludzi w pełni sprawnych.

Ujawnione różnice dotyczą braku umiejętności decydowania i planowania w swym życiu. Stąd pochodzą również trudności w podejmowaniu ról małżeńskich. Jest to ważny rys charakterystyczny dla życia tych osób, który powinien być wzięty pod uwagę w działaniach rehabilitacyjnych.

Właściwości fizyczno-zdrowotne a pełnienie ról rodzinnych

Zebranie danych na temat właściwości fizyczno-zdrowotnych osób upośledzonych umysłowo miało na celu przeanalizowanie ewentualnego wpływu tego czynnika na poziom funkcjonowania tych osób w rolach rodzinnych.

Zgodnie z przyjętą wcześniej metodologią posłużono się dwoma wska*nikami: widocznością upośledzenia umysłowego dla otoczenia oraz występowaniem dodatkowych schorzeń i kalectw, co określono jako wieloprofilowość niepełnosprawności.

Kobiety liczbą zebranych punktów oraz średnią nie różnią się od mężczyzn. Znalazło to potwierdzenie statystyczne - zanotowano brak istotnych różnic.

Okazało się, że istnieje zależność między właściwościami fizyczno-zdrowotnymi a poziomem funkcjonowania w rolach rodzinnych (p ≤ 0,05). Wysunięta hipoteza znalazła swe potwierdzenie. Na życie rodzinne osoby upośledzonej umysłowo wpływa nie tylko stan jego umysłu, lecz również wizualno-zdrowotne właściwości tych osób.

Sam wska*nik dotyczący widoczności upośledzenia umysłowego okazał się również modyfikujący w stosunku do funkcjonowania w rolach rodzinnych (p ≤ 0,05).

Istnieje również zależność statystyczna tej cechy z charakterem pomocy uzyskiwanej od rodziny generacyjnej (p ≤ 0,05). Osobom z widocznym upośledzeniem umysłowym rodzina świadczy większą i pełniejszą pomoc niż dzieciom nie różniącym się od otoczenia, chociaż również upośledzonym.

Tabela 3. Badanie zależności wyników w poszczególnych wska*nikach funkcjonowania osób upośledzonych umysłowo i pełnosprawnych

	Badana zależność
Wska*nik	kobiety upośledzone kobiety pełnosprawne		mężczy*ni upośledzeni mężczy*ni pełnosprawni		upośledzeni ogółem pełnosprawni ogółem
	statystyka	poziom istotności testu	statystyka	poziom istotności testu	statystyka	poziom istotności testu
Sytuacja mieszkaniowa	3,27	nieistotny	5,46	0,02	5,46	0,02
Status materialny	7,75	0,01	2,40	nieistotny	2,40	nieistotny
Subiektywna ocena własnej sytuacji materialnej	2,65	nieistotny	0,27	nieistotny	4,93	nieistotny
Podejmowanie ról małżeńskich	11,43	0,001	4,36	0,05	4,35	0,05
Stopień partycypacji w obowiązkach domowych	0,06	nieistotny	0,69	nieistotny	0,35	nieistotny
Współdecydowanie o życiu rodziny	7,03	0,01	5,46	0,02	18,93	0,001
Charakter pomocy od rodziny generacyjnej	0,11	nieistotny	5,46	0,02	0,11	nieistotny
Niezależność od rodziny generacyjnej	6,26	0,02	2,58	nieistotny	2,28	nieistotny
Jakość stosunków z członkami rodziny	2,31	nieistotny	9,41	0,01	0,90	nieistotny
Satysfakcja z własnej sytuacji rodzinnej	0,08	nieistotny	1,20	nieistotny	3,32	nieistotny
Plany rodzinne na przyszłość	7,50	0,05	3,30	nieistotny	11,70	0,01

Widoczność upośledzenia umysłowego wykazała również wysoce istotną zależność od wska*nika dotyczącego niezależności funkcjonowania od rodziny generacyjnej (p ≤ 0,001). Osoby z widocznym upośledzeniem umysłowym i ich rodziny wykazują silniejsze poczucie uzależnienia od siebie.

Uzyskane wyniki (tabela 4) potwierdzają stygmatyzujący charakter widoczności upośledzenia na sferę życia rodzinnego badanych.

Tabela 4. Test niezależności dla wyników uzyskanych przez upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w zakresie funkcjonowania w rolach rodzinnych i właściwości fizyczno-zdrowotnych (wyniki nieistotne statystycznie pominięto)

Porównywane grupy wyników	Statystyka	Statystyka U	Poziom istotności testu
Właściwości fizyczno-zdrowotne Funkcjonowanie w rolach rodzinnych	3,94	-	0,05
Widoczność upośledzenia umysłowego Funkcjonowanie w rolach rodzinnych	4,20	-	0,05
Widoczność upośledzenia umysłowego Charakter pomocy od rodziny generacyjnej	4,02	-	0,05
Widoczność upośledzenia umysłowego Niezależność od rodziny generacyjnej	-	5,54	0,001
Wieloprofilowość niepełnosprawności Charakter pomocy od rodziny generacyjnej	4,84	-	0,05

Rodzinne uwarunkowania rozwoju a pełnienie ról rodzinnych

W zakresie powiązania między rodzinnymi warunkami rozwoju, a jakością pełnienia ról rodzinnych uzyskano szereg interesujących wyników (prezentuje je tabela 5).

Zanotowano wysoce istotną zależność (p ≤ 0,01) między wyksztacełniem rodziców a sytuacją mieszkaniową badanych. Wykształcenie wiążące się z dochodami rodziców poprawia sytuację mieszkaniową badanych, którzy w zdecydowanej większości mieszkają z rodzicami (w 88,3 %).

Okazało się również, że istnieje istotna zależność (p ≤ 0,05) między wykształceniem rodziców a charakterem pomocy uzyskiwanej przez badanych od rodzin generacyjnych. Im wyższe wykształcenie rodziców, tym dzieci upośledzone umysłowo mogą liczy na zwiększoną pomoc ze strony rodziców w związku z większymi możliwościami finansowymi tych rodzin.

Wyniki powyższe potwierdziły duże znaczenie wykształcenia rodziców dla życia rodzinnego ich dzieci.

Okazało się również, że status materialny rodziców wykazuje istotną zależność z następującymi wska*nikami: podejmowaniem ról małżeńskich (p ≤ 0,05) oraz jakością stosunków z członkami rodziny (p ≤ 0,02).

Wchodzeniu w role małżeńskie sprzyja wyższy status materialny rodzin osób upośledzonych umysłowo. Wynik ten wskazywałby na fakt, że barierą w zawieraniu związków małżeńskich nie jest upośledzenie umysłowe, lecz trudności finansowe.

Związek między sytuacją materialną a jakością stosunków wewnątrzrodzinnych wytłumaczyć można faktem, iż gorsze warunki bytowe powodują niezaspokojenie wielu podstawowych potrzeb - co sprzyja frustracji i agresji.

Warta odnotowania jest również bardzo bliska istotności statystycznej zależność między strukturą demograficzną rodzin generacyjnych a funkcjonowaniem w rolach rodzinnych (χ² = 3,70).

Wcześniejsza hipoteza znalaza częściowe potwierdzenie. Istnieje zależność między rodzinnymi uwarunkowaniami rozwoju w zakresie dotyczącym wykształcenia rodziców oraz ich zamożności. Wyższe wykształcenie rodziców osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim oraz ich wyższy status materialny korzystnie modyfikują poziom pełnienia ról rodzinnych przez te osoby w życiu dorosłym.

Tabela 5 . Test niezależności dla wyników uzyskanych przez upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w zakresie funkcjonowania w rolach rodzinnych i rodzinnych uwarunkowań rozwoju (wyniki statystycznie nieistotne pominięto)

Porównywane grupy wyników	Statystyka	Statystyka U	Poziom istotności testu
Wykształcenie rodziców Sytuacja mieszkaniowa badanych	7,17	-	0,01
Wykształcenie rodziców Charakter pomocy od rodziny generacyjnej	4,42	-	0,05
Status materialny rodziców Podejmowanie ról małżeńskich	-	2,01	0,05
Status materialny rodziców Jakość stosunków z członkami rodziny	6,62	-	0,02

Społeczne wsparcie jednostek a pełnienie ról rodzinnych

Jedna z hipotez wcześniej wysuwana zakładała, że udzielanie badanym pomocy w pełnieniu przez nich ról rodzinnych oraz odczuwana życzliwość otoczenia korzystnie modyfikować będą funkcjonowanie w rolach rodzinnych.

Dokonane obliczenia statystyczne ukazały istnienie szeregu zależności między powyższymi czynnikami.

Wyniki obejmujące jedynie zależności istotne statystycznie prezentuje tabela 6.

Okazało się, że istnieje istotna zależność między okazywaną badanym pomocą a pełnieniem przez nich ról rodzinnych (p ≤ 0,02). Istnieje związek między udzielaną pomocą a sytuacją mieszkaniową badanych (p≤0,05). Trudna sytuacja mieszkaniowa powoduje częstsze zwracanie się o pomoc na zewnątrz.

Istnieje wysoce istotna zależność pomocy osób i instytucji z podejmowaniem ról małżeńskich (p ≤ 0,01). Osoby korzystające z aktów pomocy poszerzają swój krąg znajomości, zyskując pewność siebie, co sprzyja nawiązywaniu trwalszych kontaktów.

Wykazano również wysoce istotną zależność udzielanej pomocy i jakości stosunków z członkami najbliższej rodziny - p ≤ 0,01. Pomoc z zewnątrz poprawia stosunki wew-nątrzrodzinne, gdyż przyczynia się do lepszego zaspokojenia fizycznych i psychicznych potrzeb osób upośledzonych umysłowo.

W zakresie drugiego wska*nika stwierdzono istnienie istotnej zależności między subiektywnie odczuwaną akceptacją otoczenia a sytuacją mieszkaniową (p ≤ 0,05). Lepsze warunki mieszkaniowe powodują dostrzeganie świata jako życzliwszego i bardziej przyjaznego.

Okazało się również, że odczuwanie akceptacji otoczenia wykazuje zależność wysoce istotną (p ≤ 0,01) z niezależnością osób od rodziny generacyjnej. Osoby akceptowane oraz ich

rodziny bardziej są skłonne, aby uznać za realną możliwosć poradzenia sobie bez pomocy rodziny.

Podsumowując można przyjąć, iż życie rodzinne upośledzonych umysłowo okazało się bardzo podatne na wpływy ze strony szerszego otoczenia społecznego. Ukazane związki

zwracają uwagę na szeroki obszar niewykorzystanych na razie możliwości i szans poprawiania jakości życia rodzinnego badanych na tym polu.

Tabela 6. Test niezależności dla wyników uzyskanych przez upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w zakresie funkcjonowania w rolach rodzinnych i wsparcia społecznego (wyniki nieistotne statystycznie pominięto)

Porównywane grupy wyników	Statystyka	Statystyka U	Poziom istotności testu
Pomoc osób spoza rodziny, instytucji i organizacji społecznych Funkcjonowanie w rolach rodzinnych	5,86	-	0,02
Pomoc osób spoza rodziny, instytucji i organizacji społecznych Sytuacja mieszkaniowa	3,95	-	0,05
Pomoc osób spoza rodziny, instytucji i organizacji społecznych Podejmowanie ról małżeńskich	6,61	2,58	0,01
Pomoc osób spoza rodziny, instytucji i organizacji społecznych Jakość stosunków z członkami rodziny	8,86	-	0,01
Subiektywnie odczuwana akceptacja otoczenia Sytuacja mieszkaniowa	4,97	-	0,05
Subiektywnie odczuwana akceptacja otoczenia Niezależność od rodziny generacyjnej	7,84	2,78	0,01

4. Wnioski końcowe

1. Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim funkcjonują w rolach rodzinnych w sposób odmienny, lecz porównywalny do osób pełnosprawnych umysłowo. Większość z nich spełnia role rodzinne w sposób średnioskuteczny, podobnie jak osoby pełnosprawne umysłowo.

Istnieją natomiast wyra*ne różnice między badanymi grupami pod względem pełnienia ról rodzinnych na poziomie niskim i wysokim. Mniejsza liczba upośledzonych umysłowo niż pełnosprawnych osiąga wysokoskuteczny poziom funkcjonowania, a większa liczba upośledzonych umysłowo niż pełnosprawnych umysłowo funkcjonuje w sposób niskoskuteczny.

2. Kobiety i mężczy*ni upośledzeni umysłowo pełnią role rodzinne na podobnym poziomie.

2. Osoby upośledzone umysłowo i pełnosprawne umysłowo osiągają porównywalny status materialny, podobnie oceniają własną sytuację materialną, tak samo partycypują w obowiązkach domowych, w tym samym stopniu korzystają z pomocy rodziców, nie różnią się pod względem niezależności od rodzin generacyjnych, utrzymują podobne jakościowo stosunki z członkami najbliższej rodziny oraz czerpią zbliżoną satysfakcję z własnej sytuacji rodzinnej.

Upośledzeni umysłowo w stosunku do pełnosprawnych umysłowo posiadają różną sytuację mieszkaniową, w niejednakowym stopniu podejmują role małżeńskie, o odmienny sposób współdecydują o życiu swych rodzin oraz różnią się w zakresie posiadanych planów dotyczących życia rodzinnego w przyszłości.

4. Właściwości fizyczno-zdrowotne osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim takie jak widoczność upośledzenia umysłowego oraz wieloprofilowość niepełnosprawności pośrednio wpływają na poziom funkcjonowania tych osób w rolach rodzinnych.

5. Pełnienie przez upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ról rodzinnych jest częściowo modyfikowane rodzinnymi uwarunkowaniami ich rozwoju, to jest poziomem wykształcenia rodziców oraz ich statusem materialnym.

4. Wsparcie społeczne osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w postaci pomocy udzielanej im przez osoby, instytucje i organizacje społeczne w pełnieniu ról rodzinnych oraz subiektywnie odczuwana przez te osoby akceptacja otoczenia pośrednio podwyższają poziom ich funkcjonowania w rolach rodzinnych.

Bibliografia

Adamski F.: Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie. PWN, Warszawa 1984.

Berling Z., Sowa J.:Uwarunkowania zatrudnienia i pracy zarobkowej absolwentów szkół specjalnych. Roczniki Komisji Nauk Pedagogicznych. T. 32, 1984.

Brzeziński J.: Elementy metodologii badań psychologicznych. PWN, Warszawa 1980.

Czapiga A.: Wyzwalanie i utrwalanie aktywności dzieci znacznie i głęboko upośledzonych umysłowo. “Forum Psychologiczne” 1996, 1-2.

Dykcik W. (red.): Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych. Od diagnoz do prognoz i do działań. UAM, Poznań 1996.

Erikson E.H.: Childhood and society. Norton, New York 1963.

Felhorska F., Urbańska B., Wojtaszek Z.: Losy absolwentów szkół specjalnych dla dzieci upośledzonych umysłowo. PZWS, Warszawa 1964.

Górecki B.: Wartości kształcenia zawodowego upośledzonych umysłowo. PZWS, Warszawa 1972.

Grodzicka I.: Upośledzeni umysłowo i ich adaptacja społeczna. W: Marek-Ruka M. (red.) Rewalidacja dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. IKNiBO, Warszawa-Rembertów 1978.

Kościelska M.: Oblicza upośledzenia. PWN, Warszawa 1995.

Lewicki A. (red.): Psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1969.

Łaś H.: Proces społecznej rewalidacji uczniów szkół specjalnych dla upośledzonych umysłowo. WSP, Szczecin 1977.

Malim T., Birch A., Wadeley A.: Wprowadzenie do psychologii. PWN, Warszawa 1995.

Obuchowska I.: Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1981.

Obuchowski K., Paluchowski W.J. (red.): Efektywność a osobowość. Ossolineum, Wrocław 1982.

Pańczyk J.: Potrzeby zawodowe absolwentów zasadniczych szkół zawodowych dla lekko upośledzonych umysłowo na przykładzie początkowych lat pracy. Inst. Wyd. Związków Zaw., Warszawa 1989.

Sachs L.: Applied Statistics. A. Handbook of Techniques. Springer-Verlag, New York, Berlin, Heidelberg, Tokyo 1984.

Tomaszewski T.: Ślady i wzorce. WSiP, Warszawa 1984.

Tomaszewski T.: Problemy i kierunki współczesnej psychologii. PWN, Warszawa 1968.

Tomaszewski T.: Wstęp do psychologii. PWN, Warszwa 1967.

Tyszka Z.: Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną. Pomorze, Bydgoszcz 1988.

Urbańska B.: Losy absolwentów zasadniczych szkół zawodowych specjalnych. WSiP, Warszawa 1974.

The functioning of mentally handicapped adults

in their family role

Summary

The purpose of investigations was to description and to analyse the functioning mentally handicapped people in the family role in comparison with normal people of the same age.

The results show that there are differences in family life, but despite of it, there is a possibility to compare this functioning in both groups.

It appears that the level and quality of family functions' are modify by health and appearance attributes, conditions of parents family and the social support.

17

---