mgr Anna Lipniacka
Funkcjonowanie osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną w sferze emocjonalno - społecznej
U osób z lekkim upośledzeniem umysłowym hamulcowe odruchy warunkowe, a zwłaszcza niektóre ich rodzaje, wytwarzane są z trudnością, proces hamowania wewnętrznego jest na ogół osłabiony. Niekiedy stwierdza się również osłabienie procesu pobudzenia, aczkolwiek odruchy pobudzeniowe wytwarzane są zwykle
z większą łatwością.
W reakcjach uczuciowych często zwraca uwagę ich niewspółmierność
w stosunku do sytuacji; wynika to z niezrozumienia istoty sytuacji. Ponadto charakterystyczna jest chwiejność tych reakcji, nierzadko nagłe przechodzenie od płaczu w nastrój pogodny i odwrotnie (Z. Włodarski, 1979).
U osób lekko upośledzonych umysłowo stosunkowo często występuje niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój. Osoby te różnią się również od swoich rówieśników o prawidłowym rozwoju umysłowym gorszą samokontrolą, mniejszą odpowiedzialnością oraz mniejszym uspołecznieniem. Ich samoocena jest niestabilna i nieadekwatna.
Cechą charakterystyczną osób lekko upośledzonych umysłowo jest niedorozwój uczuć wyższych. Istnieją między nimi różnice w zakresie wrażliwości moralnej,
a także w zakresie powinności moralnej. W porównaniu z dziećmi o prawidłowym rozwoju umysłowym, u dzieci lekko upośledzonych umysłowo występuje mniejsza wrażliwość i powinność moralna (J. Kostrzewski, 1981). Pomimo tego, w codziennych kontaktach z bliskimi osobami, przejawiają dużą potrzebę więzi uczuciowej, cierpią
z braku akceptacji, cieszą się, gdy są nagradzane i obdarowane serdeczną aprobatą
(A. Maciarz, 1992).
Chwiejność emocjonalna osób z niepełnosprawnością intelektualną manifestuje się w reakcjach charakteryzujących się rozhamowaniem psychoruchowym, częstymi zmianami nastroju, reakcjach obronnych i ochronnych (np.: wyobcowanie, lęk, agresja skierowana ku otoczeniu i sobie) oraz w zaburzeniach koncentracji uwagi. Emocje osób lekko upośledzonych umysłowo są mało zróżnicowane i słabo rozwinięte, co
w konsekwencji prowadzi do niedorozwoju uczuć: moralnych, społecznych
i estetycznych. W kontaktach społecznych przejawiają one zachowanie lękowe, impulsywność, osłabienie mechanizmów kontroli, obniżony krytycyzm oraz mniejszą wrażliwość moralną. Napięcia emocjonalne u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej umysłowo są często warunkowane niepowodzeniami szkolnymi lub nieprawidłowymi stosunkami interpersonalnymi, panującymi w środowisku rodzinnym. Naturalnymi potrzebami osób lekko upośledzonych umysłowo są potrzeby: bezpieczeństwa, miłości, sympatii, uznania i sukcesu. Ich niezaspokojenie może prowadzić do stanów frustracji (R. Kościelak, 1989).
Według Joanny Kruk - Lasockiej (1994), rozwój uczuciowy osoby lekko upośledzonej umysłowo jest opóźniony, charakterystyczny dla osoby młodszej wiekiem. Cechą charakterystyczną jest lepkość emocjonalna i sugestywność. Osoby niepełnosprawne intelektualnie wykazują przywiązanie do rodziców, wychowawców, przyjaciół.
Osoby z niepełnosprawnością umysłową wyróżniają się przede wszystkim: labilnością emocjonalną i słabą kontrolą nad afektami. Często prowadzi to u nich do wybuchów złości i zachowań agresywnych. Szybciej niż u osób zdrowych występują: zniechęcenie, rezygnacja, bierność, zahamowanie, znaczna niepewność siebie, mniej lub bardziej nasilona lękliwość - ale obserwuje się też zahamowania skrajnie przeciwne, jak brak dystansu, lepkość uczuciową, natrętne zachowanie (Obuchowska, 1991).
Anna Wyszyńska (1987), wskazuje na takie zaburzenia sfery emocjonalno - motywacyjnej osób lekko upośledzonych umysłowo, jak:
nadmierna zależność,
niska samoocena,
lęk,
wrogość,
nadpobudliwość,
odmowa wykonywania poleceń również wtedy, gdy mieszczą się one w ramach możliwości intelektualnych.
Na ogół zachowanie osób lekko upośledzonych umysłowo odznacza się małą plastycznością. Zdobyte wiadomości i umiejętności w niewielkim stopniu wpływają na siebie wzajemnie i na przebieg bardziej złożonych czynności, co szczególnie daje się zauważyć w sytuacjach nowych. W działaniu wykazują na ogół brak inwencji
i samodzielności, ich czynności mają charakter stereotypowy. Przy zadaniach trudniejszych wymagają indywidualnej pomocy. Wykazują brak planowości
i nieumiejętność zorganizowania sobie pracy. Brak perspektywizmu wyraża się również w nieokreśloności planów życiowych. Niekiedy jednak osoby te wykazują dużą zaradność praktyczną.
Inną cechą osób z niepełnosprawnością intelektualną jest osłabienie krytycyzmu. Najczęściej są one zadowolone z siebie, pozytywnie oceniają swoje możliwości i osiągnięcia, nie dostrzegają własnego upośledzenia (Z. Włodarski, 1979).
Rozwój własnego „ja” u dzieci i młodzieży o obniżonej sprawności umysłowej przebiega podobnie, jak u rówieśników pełnosprawnych. W dużym stopniu zależy on od środowiska, a zwłaszcza od stosunku rodziców do dziecka upośledzonego oraz od jego pierwszych doświadczeń społecznych. Bardzo szybko może się ono nauczyć, że jest złe, nikomu niepotrzebne, albo - że jest kochane, akceptowane, a tylko potrzebujące większej pomocy w rozwijaniu swoich możliwości.
Uczniowie szkół specjalnych spostrzegają siebie bardzo pozytywnie. Struktura „ja realnego” jest bardzo zbliżona do układu cech „ja idealnego”. Charakteryzuje ich zdecydowanie zawyżona samoocena bieżąca i perspektywiczna, co może być przeszkodą w budzeniu i rozwijaniu mechanizmów samodoskonalenia, a także
w rozumieniu oczekiwań i wymagań stawianych przez otoczenie.
Osoby lekko upośledzone umysłowo przejawiają silną potrzebę kontaktów społecznych i zaspokajania potrzeb akceptacji, miłości, bezpieczeństwa. Potrzeby te są przez nie czytelnie sygnalizowane, czasem nawet nadmiernie (J. Kruk - Lasocka, 1994).
Składową częścią osobowości jednostek o obniżonej sprawności intelektualnej jest oczekiwanie niepowodzenia. Jest ono skutkiem częstych negatywnych doświadczeń. Nadmierna ilość porażek powoduje obniżenie poziomu aspiracji dziecka upośledzonego umysłowo. Zmierza więc ono coraz częściej do osiągania celów znacznie poniżej swoich możliwości.
W zachowaniu osób lekko upośledzonych umysłowo można wyróżnić zarówno tendencje do pozytywnych interakcji społecznych (dążenie do nawiązania kontaktu), jak i tendencje do interakcji negatywnych (unikanie kontaktu). W każdej nowej sytuacji dziecko niepełnosprawne umysłowo aktywizuje obie tendencje jednocześnie - z jednej strony dąży do nawiązania kontaktu z nadzieją na zaspokojenie swych potrzeb, a z drugiej strony obawia się doznania przeżyć negatywnych: odrzucenia, ośmieszenia czy obojętności. W zachowaniu dziecka obie te tendencje pełnią jednak rolę pozytywną - służą zmniejszeniu deprywacji potrzeb społecznych.
Kolejną cechą osób z niepełnosprawnością umysłową jest uzależnienie od otoczenia, które z czasem przekształca się w wyuczoną bezradność. Osoby te nie mają do siebie zaufania, brakuje im wiary we własne możliwości. Stając przed nowym zadaniem, szukają oparcia w otoczeniu, które podnosi subiektywne prawdopodobieństwo sukcesu. W ten sposób rozwijają w sobie poczucie stałej bezradności i przekonanie o potrzebie kontroli zewnętrznej.
Większość uczniów szkół specjalnych charakteryzuje się wysokim poziomem jawnego niepokoju i wymaga intensywnej pomocy terapeutycznej. Lęk jest przyczyną kształtowania się pasywno - opozycyjnej orientacji względem świata zewnętrznego oraz kreowania specyficznego stylu życia i poznawania, w którym dominuje małe zainteresowanie aktywnością poznawczą, intelektualną, jak i interakcjami społecznymi, zwłaszcza typu werbalnego.
Najczęstszą nieprawidłowością życia emocjonalnego osób z lekkim upośledzeniem umysłowym jest hiperaktywność (nadpobudliwość) lub hipoaktywność (zahamowanie). Chłopcy częściej są nadpobudliwi, a dziewczęta - przyhamowane. Oba rodzaje zaburzeń negatywnie wpływają na ich osiągnięcia szkolne, jednak hiperaktywni uzyskują zwykle najniższe oceny i mają duże problemy w uczeniu się.
Nadmierne pobudzenie wewnętrzne jest emocjonalnym podłożem reakcji gniewu osób upośledzonych umysłowo. Jeśli znajdują się w środowisku, w którym są pozbawione życzliwości i zainteresowania, a w którym okazuje się im lekceważenie
i traktuje się ich gorzej od innych, próbują swoją pozycję poprawić poprzez akty autodestrukcji lub agresji selektywnej. Agresja osób niepełnosprawnych intelektualnie nosi znamiona reakcji defensywnych, czy odwetowych, a w mniejszym stopniu ma charakter samodzielnie inicjowanych aktów; wynika głównie z konieczności obrony przed atakami innych (Z. Bartkowicz, 1983).
Wśród osób lekko upośledzonych umysłowo można wyróżnić trzy grupy:
z przewagą procesów pobudzania, czyli eretyczne (niezrównoważone, niestabilne). Są one nadmiernie ruchliwe, emocjonalnie labilne, drażliwe, afektywne, mało wytrwałe, źle koncentrujące się. U osób tych często nasilona jest skłonność do impulsywności i negatywizmu oraz do agresywnego zachowania się w sytuacjach frustracyjnych,
z przewagą procesów hamowania, czyli apatyczne. Charakteryzuje je zwolnione tempo reakcji, bierność, powolność i ubóstwo ruchów, obojętność w stosunku do otoczenia, nieśmiałość, brak wiary we własne siły, słaba motywacja do działania,
ze względną równowagą procesów pobudzania i hamowania. Osoby te nie wykazują większych odchyleń w zachowaniu, cechuje je inercyjność procesów poznawczych (A. Maciarz, 1992).
Jedną z głównych przyczyn zaburzeń sfery emocjonalnej, u dzieci lekko upośledzonych umysłowo, jest niekorzystny, patogenny wpływ środowiska rodzinnego. Wiele rodzin nie gwarantuje dzieciom wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych i nie stwarza odpowiednich warunków dla ich rozwoju emocjonalnego
(K. Parys, 2000). Niektórzy rodzice uważają, że wiele czynności jest dla dziecka upośledzonego umysłowo za trudnych, więc rezygnują z ich kształtowania, wyręczając je. Często izolują je od środowiska rówieśników, ograniczają jego samodzielność
i tym samym możliwość zdobywania doświadczeń społecznych.
Dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym wymagają troski wychowawczej
w czasie wolnym, gdyż łatwiej ulegają negatywnym wpływom i częściej popełniają wykroczenia przeciw normom społecznym. Spowodowane jest to obniżeniem ich zdolności krytycznej oceny sytuacji, refleksyjnego przewidywania skutków swojego postępowania oraz zwiększoną sugestywnością. Ze względu na obniżoną sprawność intelektualną nie w pełni przyswajają sobie normy i wartości moralne, zwykle rozumieją je tylko w odniesieniu do znanych im sytuacji konkretnych. Gdy znajdą się w nowej sytuacji, nie potrafią elastycznie odnieść do niej znanych im norm
i dokonywać właściwych wyborów zachowania. Dlatego łatwo ulegają wzorom zachowania sugerowanego im przez inne osoby, w tym także wzorom aspołecznym (A. Maciarz, 1992).
Osoby lekko upośledzone umysłowo potrafią troszczyć się o siebie i innych. Same dbają o swój ubiór i wygląd, opanowują umiejętność czytania, pisania, operowania pieniędzmi. Biorą udział w organizacjach społecznych, włączają się
w życie społeczne (J. Kostrzewski, 1981). Osoby kończące zawodowe szkoły specjalne mogą pracować jako wykwalifikowani robotnicy w różnych branżach. Część z nich zatrudniana jest w spółdzielczości inwalidzkiej, inni podejmują pracę
w zakładach dla ludzi pełnosprawnych. Za zarobione pieniądze mogą się utrzymać
i zaspokoić swoje podstawowe potrzeby (M. Radochoński, 1996). Jeśli praca nie wymaga inwencji, nie zwracają na siebie uwagi otoczenia. Nie wymagają systematycznej opieki. Zdarza się jednak, że ulegają wpływowi elementów przestępczych i stają się szkodliwi społecznie, dopuszczając się wykroczeń różnego rodzaju (Z. Włodarski, 1979). Natomiast osoby, u których występuje niedojrzałość emocjonalna lub społeczna, mogą wykazywać trudności w samodzielnym ułożeniu sobie życia osobistego. Z tych względów przeciwwskazane może być zakładanie przez nie własnej rodziny i posiadanie dzieci (M. Radochoński, 1996).
Osoby dorosłe z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim nie przekraczają - w sferze dojrzałości społecznej - poziomu 17-letniej młodzieży nie odbiegającej od normy.
BIBLIOGRAFIA:
Bartkowicz Z.,1983, Czynniki pozaintelektualne w uczeniu się upośledzonych umysłowo, (w:) Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo, (red.) Z. Sękowska, UMCS, Lublin.
Kostrzewski J., 1981, Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo, (w:) Upośledzenie umysłowe - pedagogika, (red.) K. Kirejczyk, PWN, Warszawa.
Kościelak R., 1989, Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, PWN, Warszawa.
Kruk - Lasocka J., 1994, Autyzm a oligofrenia, „Szkoła Specjalna”, nr 4.
Maciarz A., 1992, Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. Poradnik dla nauczyciela, WSiP, Warszawa.
Obuchowska I. (red.),1991, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa.
Parys K., 2000, Wspomaganie rozwoju emocjonalnego uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim - wpływ edukacji ekologicznej, (w:) Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja i psychokorekcja, (red.) B. Kaja, WSP, Bydgoszcz.
Radochoński M., 1996, Zarys psychopatologii dla pedagogów, WSP, Rzeszów.
Włodarski Z., 1979, Niedorozwój umysłowy, (w:) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, (red.) M. Żebrowska, PWN, Warszawa.
Wyszyńska A., 1987, (red.), Psychologia defektologiczna, PWN, Warszawa.