NEOLIBERALIZM, NEOKONSERWATYZM, LIBERTARIANIZM
Ogólnie:
Kryzys gospodarki i nieefektywność interwencjonizmu państwowego przyczyniły się do odrodzenia liberalizmu gospodarczego. Stało się to kolejno w Wielkiej Brytanii - kwiecień 1979 (Margaret Thatcher), w Stanach Zjednoczonych - listopad 1980 (Ronald Reagan) i Niemczech - październik 1982 (Helmut Kohl). Politykę liberalną prowadził także generał Augusto Pinochet w Chile po 1973 roku.
Neoliberalizm opiera się na dwóch głównych tezach ekonomii podaży:
1) istnieje prymat produkcji, która jest podstawowym celem systemu ekonomicznego, gdyż zapewnia coraz wyższy poziom zaspokajania potrzeb
2) rynek stanowi najefektywniejszy mechanizm optymalnej alokacji zasobów
Polityka gospodarcza państwa powinna koncentrować się na stymulowaniu produkcji. Ingerencja państwa w gospodarkę winna ograniczać się do tworzenia sprzyjających warunków ramowych dla produkcji, czyli powinna polegać na ochronie sprawnego działania mechanizmu rynkowego.
W obronie wolności i rynku
„Okres powojenny przyniósł natomiast spektakularne odrodzenie liberalnej tożsamości w fundamentalnej opozycji do totalitaryzmu. Kluczową rolę odegrali w nim emigranci, Karl Popper, Isaiah Berlin, Ludwig von Misses, czy Friedrich August von Hayek - ludzie o wielkich biografiach intelektualnych XX wieku, których osobistym udziałem było doświadczenie totalitaryzmu. Z jednej strony wykazali moralną wyższość liberalnej demokracji nad faszyzmem i komunizmem przez wskazanie jej podstaw - społeczeństwa otwartego Poppera i pluralizmu wartości Berlina. Z drugiej strony, tak jak Misses i Hayek, powrócili do klasycznej, zwaną teraz neoliberalną, formuły rygorystycznego łączenia politycznego liberalizmu z wolną grą sił rynku. Tym samym przeprowadzili fundamentalny atak na wszelkie przejawy socjalistycznej ideologii, szczególnie idee centralnego planowania i sprawiedliwości społecznej, jako niechybnie prowadzące do zniewolenia zarówno jednostki, jak i społeczeństwa przez państwo. Oni też stanęli w pierwszym szeregu bojowników zimnej wojny z komunizmem oraz obrońców wolności politycznej i gospodarczej, przed jej zachodnimi przeciwnikami. „
tekst źródłowy: http://www.polskaxxi.pl/Czytelnia/Varia/Liberalizm.-Doktryna-polityczna-czy-polityczne-doswiadczenie
Pojęcia:
Monetaryzm to szkoła myśli ekonomicznej zajmująca się badaniem wpływu polityki pieniężnej państwa na dochód narodowy. W obrębie tego działu ekonomii istnieje szereg rozbieżności teoretycznych i ideologicznych. Monetarystą nazywa się w tym sensie każdego ekonomistę zajmującego się tą dziedziną niezależnie od jego poglądów w tej sprawie. Monetaryzm podkreśla długookresową neutralność pieniądza, brak krótkookresowej neutralności pieniądza, różnicę pomiędzy realnymi i nominalnymi stopami procentowymi oraz znaczenie podaży pieniądza przy analizie polityki makroekonomicznej. Głównymi przedstawicielami tego nurtu w ekonomii są Milton Friedman, Anna Schwartz, Karl Brunner, Allan Meltzer, David Laidler, Michael Parkin i Alan Walters.
Liberalizm gospodarczy, liberalizm ekonomiczny, laissez faire, leseferyzm, system poglądów ekonomicznych i oparty na jego zasadach typ polityki gospodarczej, których fundamentem jest całkowita neutralność państwa i innych organizacji gospodarczych i politycznych wobec przebiegu procesów gospodarczych. Wychodząc z założenia, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus), przedstawiciele liberalizmu gospodarczego głosili konieczność istnienia pełnej swobody działalności podmiotów gospodarczych, która w warunkach wolnej konkurencji i zapewnienia przez państwo nienaruszalności własności prywatnej zapewni szybki rozwój gospodarki. Jej popularność została znacznie ograniczona zwłaszcza po kryzysie gospodarczym w latach 1929-1933 i pojawieniu się poglądów głoszących konieczność interwencjonizmu państwowego. Jej współczesna postać to neoliberalizm.
Ordoliberalizm, odmiana neoliberalizmu, która wykształciła się na terenie Niemiec (we Fryburgu, stąd także inna nazwa - szkoła fryburska) w okresie międzywojennym. Jego głównymi przedstawicielami byli W. Eucken, F. Böhm, W. Röpke, A. Müller-Armack. Ordoliberałowie głosili apologię gospodarki wolnorynkowej, potępiali interwencjonizm państwowy, a po wojnie także kolektywizm. Odegrali znaczną rolę w okresie odbudowy powojennych Niemiec (Zachodnich) i tzw. cudu gospodarczego na przełomie lat 60. i 70. Głosili hasło społecznej gospodarki rynkowej i integracji zachodnioeuropejskiej.
Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.
Etatyzm (z francuskiego étatisme, od état - państwo), jeden z kierunków polityki gospodarczej państwa, polegający na przejmowaniu istniejących, z reguły prywatnych przedsiębiorstw w całości lub ich tworzeniu przez kapitał państwowy od podstaw, lub też udział w tworzeniu przedsiębiorstw-spółek o kapitale mieszanym - prywatno-państwowym.Kierunek ten zyskał uznanie w opinii wielu ekonomistów w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1935), którzy wykorzystując także teorię angielskiego ekonomisty J.M. Keynesa oraz sukcesy gospodarki planowej w Związku Radzieckim, lansowali go jako próbę przełamania depresji gospodarczej przy pomocy działań państwa. Polegały one głównie na zwiększaniu siły nabywczej ludności przez szeroką działalność inwestycyjną państwa i ożywianie w ten sposób wszelkich dziedzin życia gospodarczego (tzw. nakręcanie koniunktury).
Libertarianizm, kierunek polityczny wywodzący się z liberalizmu i neoliberalizmu. Jego podstawą stała się popularna w latach 60. i 70. w Stanach Zjednoczonych doktryna mówiąca, że dzieje ludzkości są nieustanną rywalizacją pomiędzy władzą a wolnością. Główni ideologowie to: R. Nozik, D. Bergland, A. Rand. Libertarianizm dąży do zbudowania takiej konstrukcji systemu społecznego, która zapewniałaby jak największy zakres wolności osobistej. Centralizacja władzy i jego biurokratyzacja, obowiązek służby wojskowej, bariery imigracyjne, zakaz posiadania i używania narkotyków uznane zostały za zagrożenie swobód obywatelskich. Libertarianie postulują likwidację podatków, całkowitą prywatyzację państwa, wyłączność wolnego rynku, pozbawienie instytucji władzy możliwości ingerencji w gospodarkę (zakaz stosowania dotacji, zniesienie ceł). Rolą państwa jest jedynie zapewnienie bezpieczeństwa obywateli, w tym celu winno ono prowadzić politykę zagraniczną opartą o zasadzie neutralności oraz zbudować silny aparat policyjny i sądowniczy (tzw. państwo minimalne). Libertarianizm cieszy się szczególną popularnością w Stanach Zjednoczonych, jego zasady programowe realizuje utworzona w 1971 Partia Libertariańska. W Polsce wpływy tego kierunku politycznego występują w programie Unii Polityki Realnej.
Szkoła neoaustryjacka ( Hayek ) postuluje, aby państwo koncentrowało uwagę na ochronie własności prywatnej i konkurencji oraz wspomaganiu systemu obiegu informacji ekonomicznej. Wolny rynek jest najlepszym mechanizmem alokacji zasobów i zarazem najlepszym źródłem prawdziwej informacji. Aby przeciwdziałać inflacji trzeba osłabić pozycję związków zawodowych i pozbawić bank centralny monopolu na kontrolę podaży pieniądza. Państwo powinno wspomagać sferę usług i świadczeń publicznych (służba zdrowia, oświata, kultura).
Pragmatyzm jako postawa: realistyczna ocena rzeczywistości, liczenie się z konkretnymi możliwościami i podejmowanie działań które gwarantują skuteczność.
Pragmatyzm w filozofii: praktyczny sposób myślenia i działania, uzależniający prawdziwość tez od praktycznych skutków, inaczej mówiąc: przyjmujący praktyczność za kryterium prawdy.
Thatcheryzm, poglądy i będąca ich wynikiem polityka M. Thatcher, wieloletniego premiera Wielkiej Brytanii. Społeczeństwo ma być zbudowane na zasadzie hierarchicznej, której podstawą jest rodzina, wspólnota gminna, jedność narodowa i patriotyzm. Wolność ekonomiczna musi być sprzężona z odpowiedzialnością jednostki za własne czyny i odnową moralną społeczeństwa w duchu religii anglikańskiej, której podstawę stanowi Biblia. Podstawą wolności ekonomicznej jest własność prywatna, która musi być prawnie zagwarantowana, a wolny rynek jest podstawowym mechanizmem rozdziału bogactwa. Wolny rynek implikuje równość szans i wolną konkurencję. Wolny rynek, to także wolność wyboru, co oznacza redukcję interwencjonizmu państwowego oraz zlikwidowanie monopolistycznej pozycji związków zawodowych, która zagraża także pozycji i autorytetowi rządu, który powinien być "rządem silnym i minimalnym" ingerującym w mniej sfer życia obywateli niż dotychczas oraz wolnym od innych form monopolu władzy. Rola państwa zostaje więc ograniczona do minimum, interwencjonizm państwowy i idee państwa dobrobytu - odrzucone. Państwo ma natomiast zadanie utrzymać w ryzach finanse publiczne (walka z inflacją, utrzymanie równowagi budżetowej, czego teoretyczne podstawy daje monetaryzm), uwolnić mechanizmy rynkowe, zapewnić wszelkimi środkami porządek publiczny. Doktryna thatcheryzmu mówi również o działalności państwa na zewnątrz wskazując, iż polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii powinna prowadzić do umocnienia jej pozycji na arenie międzynarodowej i odrodzenia się jej jako mocarstwa.
Państwo minimalne to państwo ograniczające się do minimalnej interwencji, niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego oraz zapewniające istnienie rynku. Do minimalnych zadań państwa należą: stanowienie prawa, ochrona przed przemocą, ochrona przed kradzieżą, ochrona przed oszustwem, zapewnienie egzekwowania prawa oraz zapewnienie egzekwowania swobodnie zawartych umów. Wykonywanie nawet minimalnych zadań państwa wiąże się z ponoszeniem ogromnych kosztów, co sprawia, że konieczne stają się funkcje dodatkowe, zwane także pomocniczymi, do których należy na przykład opodatkowanie. Płacąc podatki obywatele partycypują (uczestniczą) bowiem w finansowaniu wydatków państwa.
Ludzie:
Neoliberałowie podzielają klasyczną koncepcję „państwa minimum” oraz opowiadają się za istotną rolą państwa w tworzeniu i podtrzymywaniu ładu instytucjonalno-prawnego dostosowanego do wymogów gospodarki rynkowej. Ich głównym celem w polityce ekonomicznej państwa była walka z inflacją.
Friedman Milton - (1912-2006), ekonomista amerykański, laureat Nagrody Nobla w 1976. Był obrońcą i propagatorem wolnego rynku, przeciwstawionego etatyzmowi. Nagrodę Nobla w 1976 w dziedzinie ekonomii otrzymał za prace z zakresu problematyki pieniądza, które stały się podstawą doktryny monetaryzmu. Głosił, że państwo powinno zrezygnować z polityki krótkookresowego regulowania koniunktury, zakłóca ona bowiem naturalną grę sił rynkowych i przynosi z reguły skutki odwrotne do zamierzonych. Jego zdaniem iluzja pieniądza nie ograniczy bezrobocia na długą metę, a jedynie zwiększy inflację. Państwo powinno koncentrować się na realizacji celów długookresowych przez oddziaływanie na wielkości globalne. Monetaryści stoją na stanowisku, że głównym zadaniem państwa jest walka z inflacją i że należy ją zwalczać przede wszystkim środkami polityki monetarnej ( utrzymywanie określonego tempa wzrostu podaży pieniądza w dłuższym okresie, itp.
Ludwig von Mises - Przedstawiciel psychologicznej szkoły austriackiej, profesor uniwersytetów w Wiedniu, Genewie i Nowym Jorku. Początkowo zajmował się teorią pieniądza, zdecydowanie zwalczając teorię ilościową (Monetaryzm), oraz teorią cyklu koniunkturalnego, upatrując przyczyn cykliczności rozwoju gospodarczego w nadmiernej ilości kredytu i wynikającym stąd przeinwestowaniu. Był zwolennikiem liberalizmu i swobodnej gry sił rynkowych. W okresie międzywojennym i później przedmiotem jego zainteresowań stała się gospodarka socjalistyczna, której był zdecydowanym przeciwnikiem, podkreślając jej totalitarny charakter. Dowodził nieskuteczności planowania gospodarczego w socjalizmie i nieracjonalności tej gospodarki wobec braku podstaw do prowadzenia rachunku ekonomicznego wskutek nieistnienia mechanizmu rynkowego.
Główne prace: Teoria pieniądza i środków cyrkulacji (1912), Gospodarka społeczna (1922), Przyczyny kryzysu gospodarczego (1931), Podwaliny nauki ekonomicznej - szkic o metodzie (1962). Krytyce gospodarki socjalistycznej poświęcił m.in. dwa słynne artykuły: Rachunek gospodarczy w gospodarce socjalistycznej (1920) i Wszechmocny rząd - powstanie totalnego państwa i totalnej wojny (1944).
August von Hayek (1899-1992), austriacki ekonomista, klasyk neoliberalizmu, laureat Nagrody Nobla z 1974. Był jednym z najbardziej wpływowych ekonomistów Szkoły Austriackiej ekonomii, wniósł także swój wkład w rozwój nauki prawa oraz kognitywistyki. Był przeciwnikiem interwencjonizmu państwowego i zwolennikiem powrotu do liberalnej doktryny gospodarczej. Najważniejsze jego prace to „Konstytucja wolności” i „Droga do poddaństwa”, w których zawarł swoją teorię neoliberalizmu. Naczelną wartością dla Hayeka była wolność, którą traktował jako niezależność i wiązał bezpośrednio z funkcjonowaniem wolnokonkurencyjnej gospodarki opartej na prawie popytu i podaży. Przeciwstawiał się klasycznie pojmowanej sprawiedliwości, znajdującej wyraz w regułach podziału dóbr. Uważał, że narzucenie społ. jakiegokolwiek modelu dystrybucji jest zaprzeczeniem wolności. Sprawiedliwość może być wyłącznie oparta na zasadzie swobodnie zawieranych umów. Składnikiem liberalizmu Hayeka były też rządy prawa. Wg niego, aby prawo było sprawiedliwe, musi na równi stosować się do wszystkich, umożliwiać swobodny rozwój jednostki oraz realizację rozmaitych dążeń każdemu człowiekowi.
Isaiah Berlin (ur. 6 czerwca 1909 w Rydze, Łotwa, zm. 5 listopada 1997 w Oksfordzie), brytyjski historyk idei i filozof, pochodzący z rodziny łotewskich Żydów. Zwolennik liberalizmu. Stworzył koncepcję dwóch wolności:
1. wolność pozytywna - tzw. "wolność do..." (zgromadzeń, wpływu na władze, wyborów, reprezentacji) tożsama z demokracją i demoliberalizmem. (główni ideolodzy John Stuart Mill, Max Weber)
2. wolność negatywna - tzw. "wolność od..." (przymusu ze strony władz, obciążeń podatkowych, ingerencji władz w życie prywatne) na której bazuje konserwatywny liberalizm (główni ideolodzy: Alexis de Tocqueville, Frédéric Bastiat, Herbert Spencer. Uważał, ze tylko "wolność negatywna" jest prawdziwą wolnością. Demokracja stanowi bowiem raczej zagrożenie dla wolności niż środek prowadzący do wolności, ingerując w życie ludzkie mamiąc złudnym "prawem wyboru", wykorzystując niechęć wielu do sprzeciwu "wybranych przez nich władz".
Pinochet Ugarte Augusto (1915-2006), generał i polityk chilijski. W latach 1949-1952 wykładał w szkole wojskowej w Ekwadorze. 1956-1958 szef misji wojskowej w Waszyngtonie, w 1959 awansował do stopnia generała brygady. W okresie prezydentury S. Allende został w 1971 naczelnym dowódcą sił zbrojnych.
Reformy gospodarcze: Od momentu przejęcia władzy, Pinochet rozpoczął intensywne reformy wolnorynkowe w Chile. 11 marca 1974 Pinochet ogłosił deklarację, której najważniejszą tezą był program "zamienienia Chile z kraju proletariuszy w kraj wolnych przedsiębiorców".
Zgodnie z tą deklaracją Pinochet prowadził politykę gospodarczą opartą na wolnym rynku, dla której teoretyczną podstawą były koncepcje Miltona Friedmana i ekonomistów z kręgu "Chicago Boys". W ciągu kilku lat przeprowadzono niemal całkowitą reprywatyzację majątku, częściowo znacjonalizowanego przez Allende, likwidację istniejących jeszcze przed czasami Allende monopoli państwowych, zniesiono płacę minimalną, zakazano działania związkom zawodowym, obniżono podatki (w największym stopniu dla osób najzamożniejszych) oraz przeprowadzono gruntowną reformę systemu bankowego i emerytalnego.
Według słów noblisty Miltona Friedmana, reformy te zakończyły się pełnym sukcesem, który przez tego twórcę szkoły chicagowskiej został obwołany nawet chilijskim cudem gospodarczym prowadząc do likwidacji wszechobecnych w czasach Allende niedoborów na rynku detalicznym, ustabilizowania inflacji na względnie niskim poziomie i początkowo dość szybkiego wzrostu gospodarczym - rzędu 3-4% rocznie. Przeciwnicy tych reform wskazują jednak, że były one związane z drastycznym wzrostem bezrobocia, spadkiem realnych płac większości ludności Chile i pogorszeniem warunków bytowych najbiedniejszych na skutek wstrzymania jakichkolwiek dotacji społecznych. Dane statystyczne z lat 1973-1980 (źródło MFW) pokazują, że dochód narodowy brutto wzrósł w tym czasie łącznie o ok. 35%, przy wzroście bezrobocia z 4,3% do 33%.
Richard McKay Rorty (1931-2007), był amerykańskim filozofem, przedstawicielem pragmatyzmu. Jego idee głównie nawiązywały do wyzbycia się metafizyki z filozofii i stworzenia liberalnego społeczeństwa, gdzie każdy mógłby rozwijać własne intelektualne zdolności. To wiąże się z kwestią humanitarnej polityki. W polityce był autorytetem dla umiarkowanej lewicy amerykańskiej i jako przeciwnik prawicy religijnej krytykował interwencje USA w Iraku i Wietnamie. Z rezerwą odnosił się do tradycyjnych kategorii prawdy, wiedzy i obiektywności. Istotnym terminem u Rorty'ego jest "przygodność". Odnosi się ona do takich kwestii, jak język, jaźń, czy społeczeństwo liberalne. Pojęcie "przygodności" ma wskazywać na indywidualność, różnorodność, brak możliwości stworzenia jednej metafizyki, która by wszystko obejmowała.
Thatcher Margaret Hilda (ur. 1925), polityk brytyjski, chemik i prawnik. 1959-1992 członek Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej. 1964-1970 rzecznik prasowy konserwatystów. 1970 minister oświaty i nauki w rządzie E. Heatha. 1975-1990 szef frakcji parlamentarnej konserwatystów oraz przewodnicząca partii. 1979-1990 na czele rządu brytyjskiego (pierwsza kobieta-premier w historii Wielkiej Brytanii).
Władzę objęła podczas głębokiego kryzysu ekonomicznego, spowodowanego rozbudowaną polityką socjalną państwa, ogromnym deficytem sektora państwowego i inflacją. Zastosowała twardą politykę w celu uzdrowienia gospodarki: zlikwidowała dotacje dla znacznej części państwowych firm, zatrzymała inflację kosztem zwiększonego bezrobocia, zredukowała wydatki budżetowe, obniżyła podatki oraz podwyższyła stopę procentową oszczędności. Wszystkie te działania, będące połączeniem liberalizmu, konserwatyzmu i monetaryzmu, uzyskały nazwę "thatcheryzmu", a ona sama przydomek Żelaznej Damy.
Robert Nozick (ur. 16 listopada 1938, zm. 23 stycznia 2002) - Amerykanin, profesor Uniwersytetu Harvarda, przedstawiciel radykalnego liberalizmu, autor książki "Anarchia, państwo, utopia". Należy do czołowych filozofów politycznych XX w. W swojej najważniejszej pracy "Anarchia, państwo, utopia" jedynego sensu a zarazem konieczności istnienia państwa upatrywał, podobnie jak John Locke, w jego roli związanej z ochroną obywateli. Z teorii Johna Locka stanu natury, porównującej okoliczności powstania państwa do konkurencji pomiędzy agencjami ochrony, z których jedna zdobyła monopol i tym samym stała się państwem. U Nozicka Locke'owska agencja ochrony nie może być traktowana jako państwo dopóki nie rozciągnie usług ochrony na wszystkich obywateli, nawet gdy wymaga to "swoistej redystrybucji". Robert Nozick poddaje krytyce wszelkie bardziej rozwinięte struktury państwowe wybiegające poza funkcje ochronne życia i własności (państwa minimalnego)
Murray Newton Rothbard (2 marca 1926 w Nowym Jorku - 7 stycznia 1995 tamże) ekonomista należący do tzw. Szkoły Austriackiej. Rothbard przyczynił się do zdefiniowania współczesnego libertarianizmu i anarchokapitalizmu. Zwolennik wolnego rynku, radykalny przeciwnik państwa oraz krytyk wszelakich zwolenników państwa i ich koncepcji (tzw. propaństwowców - etatystów, protekcjonistów, interwencjonistów, socjalistów, komunistów, narodowych socjalistów - nazistów, faszystów, socjaldemokratów, demokratów, demoliberałów, koliberałów, rojalistów, konserwatystów i klasycznych liberałów uznających istnienie państwa np. John Locke) z pozycji etyki i moralności. Przeciwnik utylitaryzmu i hedonizmu. Tolerancyjny ateista i racjonalista.
1