AUTOTELICZNE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, których sens i cel leży w samym obcowaniu partnerów ze sobą, bez względu na jakiekolwiek inne korzyści.
AKULTURACJA: proces wdrażania jednostki do kultury innej niż ta, którą nabyła przez wychowanie (socjalizację).
AMALGAMACJA KULTUROWA: mieszanie się elementów kulturowych pochodzących z różnych kultur, prowadzące do wytworzenia się swoistego nowego systemu kulturowego
BEHAWIORYZM: kierunek postulujący badanie elementarnych zachowań ludzkich jako reakcji na bodźce płynące z otoczenia lub od innych ludzi oraz traktowanie wszelkich złożonych przejawów życia społecznego jako kombinacji zachowań.
BIUROKRACJA: szczególnie dziś rozpowszechniona forma organizacji, mająca realizować najpetniej postulaty instrumentalnej racjonalności, efektywności, bezosobowości - przenikające kulturę nowoczesną
CYWILIZACJA: zestaw przedmiotów materialnych, idei konstrukcyjnych czy inżynierskich zrealizowanych w tych przedmiotach (a więc inaczej - technologii) oraz umiejętności właściwego posługiwania się nimi (kompetencji praktycznych).
CYWILIZACJA „GORĄCA": społeczność, w której reguły kulturowe dopuszczają publiczną ekspresję emocji, a nawet jej wymagają.
CYWILIZACJA „ZIMNA": społeczność, w której reguły kulturowe wymagają opanowania i powściągliwości w publicznym wyrażaniu uczuć.
CZYNNOŚĆ SPOŁECZNA: działanie celowo adresowane do innych ludzi. DZIAŁANIE: zachowanie, z którym związane jest znaczenie motywacyjne i kulturowe
CHARYZMA: szczególne, wyjątkowe talenty, umiejętności, wiedza, konsekwencja w działaniu, siła moralna, moc perswazji itp., które dostrzeżone zostają i zdefiniowane przez zwolenników przywódcy jako niemal ponadludzkie i wymagające pełnego podporządkowania się jego władzy
DZIAŁANIE SPOŁECZNE: działanie, które bierze pod uwagę rzeczywiste lub spodziewane reakcje partnera i jest nieustannie modyfikowane w zależności od takich reakcji
DZIAŁANIE ŁĄCZNE: sieć interakcji między kilkoma osobami znajdującymi się we wspólnej sytuacji
DYSTANS INTERAKCYJNY: oczekiwana odległość przestrzenna partnerów w toku interakcji, zależna od ich ról społecznych, kontekstu sytuacyjnego, a także kultury, do której należą
DRABINA BIUROKRATYCZNA: typowa dla organizacji biurokratycznej wieloszczeblowa hierarchia pozycji (urzędów, stanowisk) ułożona według zakresu posiadanej władzy
DOBRA PUBLICZNE: takie wartości, które z natury mają charakter powszechny i nie mogą być przywilejem niektórych tylko grup w społeczeństwie (np. demokracja, sprawiedliwość, suwerenność).
DZIAŁANIA MASOWE: gdy wielu ludzi, w podobnym czasie, ale osobno i dla indywidualnych celów, podejmuje podobne działania, które przynoszą zagregowane i skumulowane skutki wykraczające poza zakres prywatny i jednostkowy, a uzyskujące znaczenie ogólnospołeczne
DIADA: grupa dwuosobowa, para
DOMINACJA KULTUROWA: przewaga jednej kultury nad innymi wynikająca albo z atrakcyjności proponowanego przez nią sposobu życia, albo siły militarnej lub ekonomicznej reprezentujących ją społeczeństw, albo umiejętności i technik indoktrynacyjnych, propagandowych czy marketingowych, albo wszystkich tych okoliczności razem. Efektem jest jednokierunkowa dyfuzja kulturowa i erozja kultur lokalnych
DYFUZJA KULTURY: przepływ elementów kulturowych lub całych kompleksów czy konfiguracji kulturowych między odmiennymi kulturami
DYSONANS KULTUROWY: sprzeczność treści kulturowych - oczekiwań normatywnych, sposobów myślenia, stylów konsumpcji - narzucanych jednostce przez różne kultury, którym równocześnie podlega.
EMPATIA: wczuwanie się w stany psychiczne, motywacje, zamiary innych, co ma szansę powodzenia, ponieważ repertuar ludzkiej psychiki jest typowy i podobny dla wielu ludzi
EGALITARNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: równość lub podobieństwo miejsca partnerów w hierarchiach bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia
ENDOGAMIA ŚRODOWISKOWA: tendencja do zawierania małżeństw z partnerami o podobnej pozycji społecznej
ETNOCENTRYZM: przekonanie o oczywistym, niekwestionowalnym charakterze sposobu życia własnej społeczności lub nawet o szczególnej wartości własnej kultury i jej przewadze nad innymi
FAKTY SPOŁECZNE: treści świadomościowe i normatywne, które obiektywizują się w zbiorowości i wywierają ograniczający i przymuszający wpływ na jej członków
GRZECZNA NIEUWAGA: reguła kulturowa, która nakazuje udawać, że nie przyglądamy się osobom nieznajomym
GRUPY DOŻYWOTNIE: takie, z których wystąpienie jest niemożliwe lub bardzo utrudnione
GRUPY EKSKLUZYWNE: inaczej zamknięte, czyli takie, do których przyjęcie obwarowane jest bardzo trudnymi, rygorystycznymi warunkami
GRUPY INKLUZYWNE: inaczej otwarte, czyli takie, które akceptują wszystkich chętnych do przystąpienia
GRUPY ISTOTNE: takie, które jednostka selekcjonuje spośród wielości różnych grup, do których należy i do których przywiązuje szczególne subiektywne znaczenie
GRUPY JEDNOFUNKCYJNE: inaczej wyspecjalizowane, czyli takie, w których członkowie podejmują jeden tylko typ działalności
GRUPY ODNIESIENIA: zbiorowości, z którymi wiążą nas subiektywne, „wirtualne" relacje, mimo że do nich nie należymy
GRUPY ODNIESIENIA NORMATYWNEGO: takie, z których czerpiemy i przyjmujemy normy i wartości kształtujące nasze działania
GRUPY ODNIESIENIA PORÓWNAWCZEGO: takie, z którymi konfrontujemy nasze osiągnięcia, standard życia, zasób władzy, poziom prestiżu itp.
GRUPY PIERWOTNE: niewielkie, nieformalne, spontaniczne, o bezpośrednich kontaktach i interakcjach (twarzą w twarz) członków rozpoznających się nawzajem, podejmujących zróżnicowane działania, częściowo z pobudek autotelicznych
GRUPY TOTALITARNE: takie, które kontrolują i ingerują w całokształt życia swoich członków w dziedzinach nie związanych bezpośrednio z członkostwem w grupie, a także w sferze prywatnej
GRUPY WIELOFUNKCYJNE: takie, w których członkowie podejmują różnorodne formy działalności
GRUPY WTÓRNE: takie, które liczą wielu członków, w większości wzajemnie anonimowych, pomiędzy którymi zachodzą sformalizowane i pośrednie stosunki realizujące się w wysoce wyspecjalizowanych działaniach
GRUPY ZADANIOWE: takie, które zostały celowo powołane do rozwiązania jakiegoś problemu lub zrealizowania zadania praktycznego
GRUPY ŻARŁOCZNE: takie, które wymagają od swoich członków maksymalnego zaangażowania, nieustannego uczestnictwa, pełnego poświęcenia, niepodzielnej lojalności
HETEROGAMICZNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: odmienność partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji: wieku, płci, narodowości, rasy itp.
HOMOGAMICZNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: podobieństwo partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji: wieku, płci, narodowości, rasy itp.
INSTRUMENTALNE UCZENIE SIĘ: utrwalanie repertuaru zachowań gratyfikujących, a eliminowanie zachowań przynoszących przykrość, na podstawie wcześniejszych „prób i błędów"
INSTRUMENTALNE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które służą realizacji potrzeb, celów czy aspiracji partnerów w innej dziedzinie niż ta, której dotyczy stosunek
INSTRUMENTALNA EFEKTYWNOŚĆ: uzyskiwanie jak największych rezultatów w możliwie najmniej kosztowny sposób (przy najmniejszych nakładach)
INSTYTUCJONALIZACJA STOSUNKU SPOŁECZNEGO: proces krystalizowania się i artykułowania normatywnej regulacji, dotyczącej interakcji między osobami zajmującymi typowe, wy-różnialne pozycje w społeczeństwie
INTERAKCJA: dynamiczna, zmienna sekwencja wzajemnie zorientowanych działań partnerów, którzy modyfikują swoje działania w zależności od tego, co robi (lub mówi) ten drugi.
INTERAKCJA POWTARZALNA: wielość wzajemnych działań tych samych partnerów, które zdarzają się sporadycznie, przypadkowo, bez określonych terminów czy interwatów
INTERAKCJA REGULARNA: wielość wzajemnych działań tych samych partnerów, które zdarzają się w stałych terminach lub w wyraźnych odstępach czasu, mają więc określony rytm
ISTOTNI INNI: ci partnerzy naszych interakcji lub te audytoria, przed którymi się prezentujemy, na których najbardziej nam zależy i których oczekiwania usilnie staramy się spełnić
IMPERIALIZM KULTUROWY: narzucanie kultury dominującej w skali regionalnej, kontynentalnej czy globalnej
JĘZYK: wspólny dla całej zbiorowości, podzielany przez jej członków system znaczeń kulturowych wiązanych ze stosowanymi w celu komunikacji dźwiękami lub znakami graficznymi
JAŹŃ ODZWIERCIEDLONA: samoocena jednostki kształtowana przez interpretację reakcji innych ludzi w stosunku do jej osoby
KONTAKT SPOŁECZNY: para wzajemnie zorientowanych działań społecznych o charakterze jednorazowym, przelotnym
KONTAKT WZROKOWY: elementarna wymiana spojrzeń, która wskazuje, że potencjalni partnerzy interakcji dostrzegli się nawzajem
KOMPETENCJE PODMIOTOWE: zakres osób, wobec których urząd podjąć może wiążące decyzje
KOMPETENCJE PRZEDMIOTOWE: zakres spraw, co do których urząd może wiążąco decydować
KONFLIKT MIĘDZY POZYCJAMI SPOŁECZNYMI (inaczej konflikt ról): niezgodność oczekiwań związanych z rozmaitymi pozycjami zajmowanymi równocześnie przez jedną osobę
KONFLIKT W OBRĘBIE POZYCJI SPOŁECZNEJ: niezgodność oczekiwań ze strony rozmaitych partnerów, z którymi ma typowo do czynienia każdy, kto zajmuje jakąś pojedynczą pozycję społeczną. Inaczej: konflikt między segmentami jego roli społecznej
KONFLIKT KULTUROWY: niechęć, wrogość lub walka między stykającymi się ze sobą zbiorowo-ściami o odmiennych, kulturowo dyktowanych sposobach życia
KONFLIKT POKOLEŃ: odmiana konfliktu kulturowego nasilająca się w okresach szybkich zmian kulturowych, gdy pokolenie młodsze internalizuje nowe wzory kulturowe odmienne od wzorów typowych dla pokolenia starszego
KONTAKT KULTUROWY: nawiązanie interakcji i stosunków społecznych przez zbiorowości żyjące w obrębie odmiennych kultur
KONGLOMERAT POZYCJI (ang. status set): zbiór pozycji, które zajmuje równocześnie dana osoba
KRĄG SPOŁECZNY: zestaw typowych innych pozycji, z którymi dana pozycja jest powiązana, wyznaczający typowe kierunki interakcji i selekcjonujący typowych partnerów, z którymi nawiązuje kontakt każdy, kto pozycję tę zajmuje
KONTRRUCH SPOŁECZNY: mobilizacja działań zbiorowych skierowanych przeciwko rozwijającemu się wcześniej ruchowi społecznemu, mająca na celu jego demobilizację lub uniemożliwienie skutecznego działania
KONFIGURACJA KULTUROWA: zbiór różnorodnych elementów kulturowych skupionych wokół jednego obiektu, idei czy wartości (np. kultura samochodowa, cywilizacja naukowa, kultura konsumpcyjna)
KAPITAŁ SPOŁECZNY: więzi zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń
KONTRSOCJALIZACJA: kultywowanie przeciwnych reguł i wzorów niż te uznawane przez grupy, od których chcemy się dystansować, będące naszymi negatywnymi grupami odniesienia
KOMPLEKS KULTUROWY: powiązany zbiór elementów kulturowych o wspólnej treści lub wspólnej funkcji
KONTRKULTURA: sposób życia świadomie i celowo przeciwstawiany dominującej w danym społeczeństwie kulturze
KULTURA: całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości, na który składa się wszystko to, co ludzie „robią, myślą i posiadają" jako członkowie społeczeństwa (wzory działania, myślenia i wyposażenia materialnego)
KULTURA IDEALNA (czy inaczej - symboliczna): zbiór charakterystycznych dla danej społeczności przekonań, poglądów, wierzeń, a także znaczeń wiązanych ze zjawiskami i przedmiotami, zakodowanych najpełniej w języku
KULTURA MATERIALNA: zbiór charakterystycznych dla danej zbiorowości obiektów -narzędzi, urządzeń, domostw, ubrań, pożywienia, środków komunikacji, zwierząt gospodarskich itp.
KULTURA NORMATYWNA: zbiór charakterystycznych dla danej społeczności reguł postępowania - norm i wartości
KULTURA PONADNARODOWA: wzory działania, myślenia i wyposażenia materialnego wspólne dla społeczności regionalnych, kontynentalnych czy nawet dla społeczeństwa globalnego (np. kultura europejska, kultura islamu)
MERYTOKRATYCZNA SPRAWIEDLIWOŚĆ: nierówny dostęp do szans życiowych czy przywilejów, wynikający jednak wyłącznie ze szczególnego wysiłku i osobistych zasług
MENTALNOŚĆ ŚRODOWISKOWA: wspólnota lub podobieństwo koncepcji, ideologii, światopoglądów, jakie wyznają ludzie zajmujący takie same pozycje społeczne
MYŚLENIE GRUPOWE: nadmierna identyfikacja i bezkrytyczna lojalność wobec organizacji, utwierdzana we wzajemnych interakcjach i wykluczająca dostrzeżenie i naprawienie błędów i wadliwości w jej funkcjonowaniu
MODEL DZIAŁANIA: interpretowanie działań ludzkich jako dobierania środków (narzędzi) do realizacji postawionych celów
MODEL MOBILIZACJI ZASOBÓW: przekonanie, że ruch społeczny jest efektem manipulator‐ skich zabiegów działaczy czy ideologów, którzy propagują ideologię kontestacji i mobilizują bierne skądinąd i nieświadome masy społeczne do działań zbiorowych
MODEL WULKANICZNY RUCHU SPOŁECZNEGO: przekonanie, że ruch społeczny wybucha oddolnie, na skutek nagromadzenia napięcia i niezadowolenia wśród mas społecznych
NOWE RUCHY SPOŁECZNE: ruchy o szerokim, heterogenicznym składzie uczestników, walczące o realizację uniwersalnych, postmaterialistycznych wartości: harmonii z przyrodą, ochrony środowiska, pokoju, emancypacji kobiet, zapewnienia praw mniejszości i grup eksploatowanych, obrony życia poczętego itp.
NEGATYWNE GRUPY ODNIESIENIA: takie, które budzą u nas repulsję i od których staramy się zdystansować poprzez przyjmowanie przeciwnych wzorów i reguł postępowania
NIEKOMPETENCJA KULTUROWA: brak wiedzy, umiejętności, nawyków i odruchów niezbędnych do wykorzystania nowych urządzeń technicznych oraz do akceptacji nowych sposobów myślenia i nowych wzorów stosunków międzyludzkich czy form organizacyjnych
ODCZAROWYWANIE ŚWIATA: zmniejszanie roli działań tradycjonalnych i afektywnych na rzecz działań racjonalnych, opartych na zimnej kalkulacji
OSIĄGANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które nawiązuje się na mocy własnej decyzji, w wyniku własnych starań
OLIGARCHIZACJA: opanowywanie kontroli nad organizacją przez niewielkie, często nieformalne grono, kierujące się coraz bardziej własnymi, egoistycznymi interesami grupowymi czy frakcyjnymi
ORGANIZAGA SPOŁECZNA: zintegrowany zbiór pozycji społecznych i sieć wiążących je stosunków społecznych, realizujący wspólnie jakieś istotne społecznie funkcje
PRZEŻYTKI KULTUROWE: działania lub obiekty, pozornie identyczne jak dawniej, których funkcja społeczna uległa jednak całkowitej zmianie i które uzyskały nowy sens
PARTYKULARYSTYCZNE KRYTERIA REKRUTACJI: takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które nie mają żadnego bezpośredniego związku z kompetentnym wykonywaniem związanej z tą pozycją roli
PARTYKULARYZMY KULTUROWE: wyjątkowe, „egzotyczne" sposoby życia, ograniczone początkowo tylko do jednej, konkretnej kultury
PIERWOTNE STOSUNKI SPOŁECZNE: nieformalne, spontaniczne, bezpośrednie, rozproszone, autoteliczne, „gorące" emocjonalnie, intymne (przykład: przyjaźń)
PLURALIZM KULTUROWY: w sensie pierwszym, wielość i różnorodność kultur, zarówno następujących po sobie w wymiarze historycznym, jak i koegzystujących współcześnie. W sensie drugim, stanowisko ideologiczne podkreślające prawo różnych społeczności do odmiennych sposobów życia, a nawet lansujące tezę o pełnej równości wszystkich kultur
POZYCJA SPOŁECZNA (STATUS): wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które zajmować może wiele różnych osób (np. zawód)
POZYCJA CENTRALNA: taka pozycja społeczna, którą jednostka wskazuje sobie za najważniejszą i z którą się najbardziej identyfikuje w obrębie konglomeratu pozycji, jakie równocześnie zajmuje w społeczeństwie
POZYGA NACZELNA: taka, na którą dana kultura kładzie największy nacisk jako najważniejszą
POZYCJA PERYMETRYCZNA: każda z pozycji wchodzących do kręgu społecznego, usytuowana na „perymetrze” kontaktów i interakcji, jakie najczęściej nawiązuje każdy, kto zajmuje jakąś pozycję społeczną
POZYCJA WIDOCZNA: pozycja zaktywizowana w danym kontekście społecznym najważniejsza dla działań i interakcji podejmowanych tam właśnie, wobec której reagują partnerzy czy obserwatorzy
POZYCJE DYSKRYMINUJĄCE: takie, które utrudniają, albo nawet zamykają dalszy krok w sekwencji pozycji (karierze, awansie)
POZYCJE PREDESTYNUJĄCE: takie pozycje, które zwiększają szansę zajęcia innej pozycji w sekwencji pozycji (karierze zawodowej, awansie itp.)
POZYCJE UTAJONE: takie, które nie są realizowane przez jednostkę w danej chwili i stąd bezpośrednio niewidoczne dla partnerów czy obserwatorów
PRZYPISANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które nawiązuje się bez własnej decyzji i bez możliwości wyboru, a więc w które wchodzi się albo przez urodzenie, albo na mocy decyzji innych
PLURALISTYCZNA IGNORANCJA: nieświadomość poglądów i postaw innych członków zbiorowości czy całego społeczeństwa
POKOLENIE: zbiorowość ludzi, którzy choć osobno i niezależnie od siebie, doświadczyli takich samych, ważnych wydarzeń historycznych, przeżyli te same sytuacje i reagowali na te same wyzwania, co znalazło wyraz w ich przekonaniach, regułach i wartościach, oraz wytworzyło poczucie wspólnego losu
POZYTYWNE GRUPY ODNIESIENIA: takie, z którymi się identyfikujemy, porównujemy i których standardy normatywne staramy się naśladować, dążąc do uzyskania pełnego członkostwa
POLITYKA ULICY: wywieranie nacisku na władze państwowe w drodze masowych manifestacji ulicznych, w formach mniej lub bardziej gwałtownych
PUBLICZNOŚĆ: zbiorowość obserwatorów, widzów lub słuchaczy, którzy równocześnie, choć w rozproszeniu przestrzennym, skupiają uwagę na tym samym zdarzeniu, programie telewizyjnym czy radiowym, i doznają podobnych wrażeń i przeżyć
PRÓŻNIA SOCJOGICZNA: pusta przestrzeń pomiędzy publiczną sferą polityki a prywatną sferą rodzinną, która zazwyczaj wypełniana jest przez dobrowolne stowarzyszenia
PRESJE KRZYŻUJĄCE SIĘ: równoczesny nacisk rozmaitych nakładających się na siebie i niezgodnych w swoich treściach kultur, w których obrębie żyje jednostka
PRZEŻYTKI KULTUROWE: elementy tradycji kulturowej, które całkowicie zmieniły swoją pierwotną funkcję
RACJONALNOŚĆ AUTOTELICZNA: właściwość działań, w których jednostka zmierza do celu tak dla niej wartościowego, że nie liczy się z najwyższymi nawet kosztami
RACJONALNOŚĆ INSTRUMENTALNA: właściwość działań, które są efektem kalkulacji kosztów i zysków zmierzającej - w subiektywnym rozeznaniu działającego - do uzyskania jak najwięcej najmniejszym kosztem
REIFIKACJA (UPRZEDMIOTOWIENIE): traktowanie podwładnych czy obywateli jak bezwolne, bierne przedmioty, niezdolne do własnego wyboru i podjęcia decyzji (inaczej: odmowa ludziom ich podmiotowości)
REKRUTACJA PIERWOTNA: przystąpienie do ruchu społecznego z autentycznych pobudek ideowych i chęci walki o realizację celów ruchu
REKRUTAGA WTÓRNA: przystąpienie do ruchu społecznego, który się rozwija i odnosi sukcesy, w poszukiwaniu satysfakcji wspólnotowych i towarzyskich, a także spełnienia własnych egoistycznych celów karierowych
RELATYWNA DEPRYWACJA: odczuwana jako niesprawiedliwa i niesłuszna, rozbieżność między rzeczywistymi osiągnięciami a aspiracjami w dziedzinie standardu życia, zarobków, władzy czy prestiżu
RELATYWIZM KULTUROWY: świadomość ogromnej różnorodności kultur i historycznych uwarunkowań odrębności kulturowych
REPERTUAR KONTESTACJI: metody działania akceptowane przez dany ruch społeczny jako właściwe dla realizacji jego celów
ROLA SPOŁECZNA: zbiór praw i obowiązków wiążących każdego, kto zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na cechy osobiste
ROZPROSZONE (POJEMNE) STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które obejmują wiele różnorodnych treściowo interakcji
RUCHLIWOŚĆ POZIOMA albo PRZESTRZENNA: przemieszczanie się ludzi w przestrzeni geograficznej: migracje, turystyka, podróże, dojazdy do pracy
RUCHY ANTYGLOBALIZACYJNE: nowa fala ruchów społecznych o charakterze radykalnym i lewicowym, która pojawiła się na przełomie XX i XXI stulecia jako protest przeciwko dominacji wielkich korporacji i centrów finansowych, konsumpcyjnemu stylowi życia, uderzającym nierównościom społecznym i endemicznej biedzie w skali globalnej
RUCHY RADYKALNE: akcje zbiorowe, których celem jest zmiana fundamentów panującego ustroju, a w szczególności dominujących wartości
RUCHY REFORMATORSKIE: akcje zbiorowe o celach ograniczonych do modyfikacji zasad, reguł czy norm (np. prawnych) przy zachowaniu nienaruszonych podstaw ustrojowych czy organizacyjnych
RUCHY SPOŁECZNE: akcje zbiorowe zmierzające do wywołania lub powstrzymania zmiany społecznej
RUTYNIZACJA CHARYZMY: utrata charyzmy przez przywódcę na skutek włączenia go w rutynowe, codzienne działania administracyjne czy organizatorskie, w których ujawnia swoje słabości, popełnia błędy i okazuje się zastępowalny przez innych
RURALIZM: swoisty sposób życia - kompleks reguł, idei i urządzeń - charakterystyczny dla mieszkańców wsi.
RYS KULTUROWY (inaczej - element kulturowy): najmniejszy wyróżnialny składnik kultury (pojedyncza reguła, idea lub obiekt
RYTUAŁY: indywidualne albo zbiorowe sposoby działania przebiegające według precyzyjnie i formalnie określonego scenariusza, do którego pod silną presją muszą stosować się wszyscy uczestnicy
SAMOŚWIADOMOŚĆ KULTUROWA: umiejętność oddzielenia reguł kulturowych od codziennych, rutynowych praktyk, co pozwala traktować własny sposób życia jako jeden tylko z możliwych, a nie absolutnie słuszny. Warunek postawy relatywistycznej i tolerancji
SEKTOR RUCHÓW SPOŁECZNYCH: suma występujących w danym społeczeństwie ruchów społecznych różnych typów
SEKWENCJA POZYCJI: zbiór pozycji zajmowanych kolejno, typowo następujących po sobie (kariera zawodowa, biografia)
SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA: poczucie wspólnoty oparte na podobieństwie ról, funkcji, sytuacji życiowej, wykonywanego zawodu
SOLIDARNOŚĆ ŚRODOWISKOWA: więź społeczna, poczucie tożsamości zbiorowej typu „my”, pomiędzy ludźmi o podobnej pozycji społecznej, zwłaszcza zawodowej
SOCJALIZACJA: proces kształtowania mentalności, postaw i działań ludzi przez społeczeństwo
SOCJALIZACJA WYPRZEDZAJĄCA: naśladowanie reguł i wzorów, a zwłaszcza sposobu i stylu życia środowisk, do których aspirujemy i w których chcielibyśmy zostać zaakceptowani
SPOŁECZEŃSTWO ORGANIZACJI: jedno z określeń społeczeństwa nowoczesnego, wskazujące na wielką mnogość organizacji, do których należy każdy członek społeczeństwa, od których jest on zależny i które go otaczają
ŚRODOWISKO SPOŁECZNE: jednorodny zbiór takich samych lub przynajmniej istotnie podobnych pozycji i ról
STARE RUCHY SPOŁECZNE: ruchy społeczne występujące w imię interesów ekonomicznych lub politycznych wyraźnie wyodrębnionych segmentów społeczeństwa - klas społecznych, grup zawodowych, etnicznych, rasowych
STOSUNEK SPOŁECZNY: normatywnie określony schemat oczekiwanych interakcji między partnerami zajmującymi pewne pozycje społeczne i pełniącymi związane z nimi role
STRUKTURALNIE WBUDOWANY CZASOKRES: przepisany z góry, normatywnie określony i egzekwowany czas trwania stosunku społecznego
SUBKULTURA: odrębności sposobu życia mniejszych zbiorowości mieszczących się w zasięgu uznanej przez ich członków kultury szerszej, nadrzędnej. Inaczej „wariacje" wokół wspólnego
SYMETRIA STOSUNKU SPOŁECZNEGO (INACZEJ: PARTNERSTWO): sytuacja, w której pula praw i obowiązków obu partnerów jest jakościowo podobna, zrównoważona
SYNDROM PASAŻERA NA GAPĘ: powstrzymywanie się od wspierania działań zbiorowych zmierzających do zdobycia dóbr publicznych, oparte na egoistycznie racjonalnej kalkulacji, w myśl której ryzyko działania jest nieopłacalne, gdy wywalczenie tych dóbr przez innych i tak przyniesie równe korzyści także biernym
TŁUM: duża zbiorowość ludzi, którzy znaleźli się w bezpośrednim kontakcie przestrzennym i reagują spontanicznie, bezrefleksyjnie i naśladowcze na wspólne bodźce i na współobecność innych
TOLERANCJA: akceptacja odmienności kulturowej lub nawet traktowanie jej jako wartości wzbogacającej repertuar sposobów życia
TOŻSAMOŚĆ KULTUROWA: unikalny dla każdej jednostki zestaw czerpanych z różnych źródeł treści kulturowych, z którymi się identyfikuje, realizowany w życiu tej jednostki
TRADYCJA KULTUROWA: skumulowany, odziedziczony historycznie dorobek kulturowy danej zbiorowości
TRIADA: grupa trójosobowa, trójkąt
TRZON KULTURY: wartości, idee czy obiekty dla danej kultury centralne, decydujące o jej odrębności
UNIWERSALISTYCZNE KRYTERIA REKRUTACJI: takie cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które są bezpośrednio istotne dla kompetentnego wykonywania związanej z tą pozycją roli
UNIWERSALIA KULTUROWE: rysy kulturowe spotykane we wszystkich znanych społeczeństwach, historycznych i współczesnych
URBANIZM: swoisty sposób życia - kompleks reguł, idei i urządzeń - charakterystyczny dla mieszkańców miast
WARTOŚCI POSTMATERIALISTYCZNE: akcent na jakość życia, samorealizację, harmonię ze środowiskiem, godność i prawa podmiotowe człowieka
WSPÓLNOTY LOKALNE: zbiorowości zamieszkałe na wspólnym terenie, w ramach których ludzie na ogół znający się nawzajem realizują większość swojej życiowej aktywności, obdarzając je silną identyfikacją i czyniąc uczestnictwo elementem własnej, indywidualnej tożsamości
WTÓRNE STOSUNKI SPOŁECZNE: sformalizowane, zogniskowane, instrumentalne, „zimne" emocjonalnie, oficjalne (przykład: zatrudnienie)
WZAJEMNOŚĆ STOSUNKU SPOŁECZNEGO: fakt, iż w każdym stosunku społecznym określone są uprawnienia i obowiązki partnerów wobec siebie: to, co jeden musi czynić wobec drugiego, jest tym, czego drugi może oczekiwać, i to, czego pierwszy może oczekiwać, jest powinnością drugiego
ZOGNISKOWANE STOSUNKI SPOŁECZNE: takie, które mają charakter wyspecjalizowany, jed-notematyczny, obejmują jeden tylko rodzaj interakcji
ZACHOWANIE: zewnętrznie obserwowalny ruch fizyczny przejawiany przez ludzi
ZACHOWANIE ZBIOROWE: gdy wielu ludzi działa w pojedynkę, na własną rękę, ale w bliskości przestrzennej z innymi, w tych samych warunkach sytuacyjnych, co prowadzi do modyfikacji zachowania każdego z nich w kierunku opisywanym przez „psychologię tłumów"
ZADANIA KONIUNKTYWNE: takie, w których tempo i intensywność działań muszą być dostosowane do najsłabszych uczestników grupy
ZADANIA ADDYTYWNE: takie, których szybkość i skuteczność realizacji zależy wprost od liczby uczestniczących osób
ZADANIA KOOPERACYJNE: takie, których realizacja wymaga podziału funkcji, współpracy i koordynacji działań wyspecjalizowanych, co z reguły narzuca potrzebę kierownictwa lub przywództwa
ZASADA WZAJEMNOŚCI: powszechnie spotykana reguła kulturowa nakazująca rewanżować się za doznane korzyści czy uzyskane dobra
ZAPÓŹNIENIE KULTUROWE: asynchronia stopnia rozwoju różnych składników konfiguracji kulturowej (np. brak regulacji prawnej pozwalającej stosować dokonane już odkrycia naukowe czy innowacje techniczne).
ZDARZENIE INICJUJĄCE: zdarzenie indywidualne, partykularne, a nawet przypadkowe, ale o takim wydźwięku symbolicznym czy emocjonalnym, że stanowi wstrząs dla zbiorowości i prowadzi do mobilizacji ruchu społecznego
ZNACZENIE KULTUROWE: wspólny dla całej zbiorowości, podzielany przez jej członków, sens wiązany z określonymi działaniami
ZNACZENIE MOTYWACYJNE, PSYCHOLOGICZNE: indywidualne zamiary, intencje, motywacje, jakie jednostka wiąże ze swoim działaniem