Marcin Chodak
Robert Kimbar
Charakterystyka Załęczańskiego Parku Krajobrazowego
1.Nazwa pochodzi od miejscowości leżących na terenie Z.P.K. tj.Załęcze Wielkie i Załęcze Małe
2.Powierzchnia Z.P.K. 14485ha
w tym: pow.leśna 8103ha
użytki rolne 5507ha
wody 360ha
grunty zabudowane 470ha
grunty pozostałe 45ha
3. ZPK położony jest na południowym krańcu byłego województwa sieradzkiego, obecnie jest to województwo łódzkie, przynależy terytorialnie do Krainy Małopolskiej, dzielnicy Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, na terenie Nadleśnictwa Wieluń.
4. ZPK został powołany do istnienia w dniu 5.01.1978 uchwałą nr XIII/50/78 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Sieradzu. W ślad za uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej Wojewoda Sieradzki wydał zarządzenie 4.03.1978 w sprawie powołania, zakresu działania i organizacji zarządu ZPK. ZPK jest zatem 4 Parkiem Krajobrazowym utworzonym w Polsce.
5. Na współczesną szatę roślinną ZPK, czyli florę i roślinność, składa się ponad 100 różnych zbiorowisk roślinnych i ok. 1200 gatunków roślin.
Jeśli chodzi o lasy doliny Warty, którą to obejmuje ZPK, to rosną tam pospolicie wierzby: wiklina, wiciowa, krucha, biała. Gatunki te wraz z wierzbą trójpręcikową tworzą zespół zaroślowy wiklin nadrzecznych, który skutecznie chroni brzegi przed erozją wodną. Wspomniane wierzby tworzą również zaczątki zespołu łęgu wierzbowo-topolowego z udziałem topoli białej. W starorzeczach pojawiają się zarośla łozowe z wierzbą szarą, a po wypełnieniu starorzeczy torfem tworzy się ols, czyli bagienny las olszowy.
Lasy na wysoczyźnie mają decydujące znaczenie dla krajobrazu parku. Resztki starych lasów, rosnących w okolicy Niżankowic, Krzeczowa, Klusek, Cisowej, Dalachowa, Słowika, Kleśnika, Rudy i Parzymiechów, pozwalają odtworzyć obraz naturalnej szaty roślinnej tej ziemi. Składają się na nią zespoły: Kwaśna dąbrowa trzcinnikowa, Kwaśna buczyna, Grąd jodłowy, Wilgotny bór mieszany dębowo-świerkowy, Suchy bór chrobotkowy, Bór sosnowy świeży, Bór bagienny. Charakterystykę wyżej wymienionych zespołów można znaleźć w załączniku do pracy.
Nie możemy zapomnieć o roślinności nieleśnej. W dolinie Warty na wyspach i przybrzeżnych aluwiach występują zbiorowiska przymuliskowe, złożone z drobnych roślin. W starorzeczach rosną zbiorowiska roślin zanurzonych: zespoły rogatka sztywnego i lilii wodnych. W miarę wypłycania się do zbiorników tych wkraczają szuwary wysokich turzyc. Po wycięciu olsów i łęgów jesionowo-olszowych oraz rytmicznym koszeniu w dolinie Warty pojawiły się łąki i pastwiska: kwaśne łąki turzycowe na miejscu olsów, zaś wilgotne i świeże łąki na miejscu lasów łęgowych.
Roślinność nieleśna poza dolinami rzek. W ZPK stosunkowo dużą powierzchnię zajmują murawy napiaskowe i jałowczyska. Są one zbiorowiskami półnaturalnymi, tworzą bardzo osobliwy, archaiczny typ krajobrazu.
Roślinność wapieniolubna jest szczególną cechą ZPK, wyróżniającą go z otaczających terenów. Naturalnym zbiorowiskiem jest szczelinowy zespół wapieniolubnych paproci, który porasta zacienione i wilgotne ścianki skalne u wejścia do jaskiń, w studniach krasowych i głębokich szczelinach.
W ZPK występuje ok. 1200 gatunków roślin naczyniowych, porostów i mchów. Park jest ośrodkiem wapieniolubnych roślin górskich: stanowisko paprotnika ostrego znane jest na górze Świętej Genowefy, zachyłki Roberta- koło Ogrobla, a krzewu irgi zwyczajnej- na górze Zelce, W rezerwacie „Dąbrowa w Niżankowicach” występują górskie rośliny reglowe: przytulia okrągłolistna i starzec Fuchsa.
W ZPK rośnie 30 gatunków roślin chronionych. Pod ochroną całkowitą jest 17 gatunków: wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, 4 gatunki widłaków, goździk piaskowy, grążel żółty, rosiczka okrągłolistna, rojnik pospolity, lilia złotogłów, pomocnik baldaszkowaty, barwinek pospolity, 3 gatunki storczyków.
W pokrywie glebowej dominują gleby rdzawe (skrytobielicowe) wytworzone z piasków luźnych i słabogliniastych. We wschodniej części parku niewielkie powierzchnie zajmują gleby brunatne wyługowane, wytworzone z glin zwałowych lekkich piasków słabogliniastych, a w części zachodniej - z pyłów. Występują również na wapieniach niewielkie fragmenty rędzin jurajskich. Gleby bagienne zajmują nieznaczny procent powierzchni.
Wnętrze łuku Warty i wschodnia część parku są bezwodne. Ucieczce wód w głąb ziemi sprzyjają przepuszczalne piaski pokrywające spękane wapienie. W części południowo - zachodniej, gdzie pod piaskami zalegają nieprzepuszczalne skały ilaste, występują liczne strumienie i mokradła.
W obrębie ZPK Warta przyjmuje wyłącznie lewobrzeżne dopływy, z których najbardziej interesujące są dwa: Grabówka i Sucha Struga.
W parku nie ma naturalnych zbiorników wód stojących na wysoczyznach. Wyjątkiem jest małe jeziorko koło Bobrownik, zwane „Żabim Oczkiem”. Mokradła, mokre łąki i torfowiska oraz stawy rybne występują dopiero pomiędzy Parzymiechami i Cisową, w dolinie Warty koło Krzeczowa.
Najcenniejsze obszary - chronione jako rezerwaty i pomniki przyrody - łącznie zajmują 1,6% powierzchni całego parku. W ZPK jest 5 rezerwatów przyrody, a 2 następne w projekcie.
rezerwat geologiczny „Węże” o pow.20,74ha. Chroni wapienny ostaniec góry Zelce, najdalej na północ wysunięty fragment skalnego krajobrazu Jury Krakowsko - Wieluńskiej: różnorodne zjawiska krasowe, naturalne stanowisko muraw naskalnych i stanowisk górskich i wyżynno - górskich wapieniolubnych roślin i zwierząt.
Rezerwat geologiczny „Szachownica”, pow. 12,7ha. Rezerwat chroni wapienne wzgórze, zwane Krzemienną Górą, z całym systemem jaskiń i profilem geologicznym. Na wzgórzu rośnie żyzna buczyna niżowa, a na skałkach wapieniolubne porosty i mchy.
Rezerwat leśny „Dąbrowa w Niżankowicach”, pow. 100,73ha. Ochronie podlegają naturalne lasy dębowe: kwaśna dąbrowa trzcinnikowa i świetlista dąbrowa z rzadkimi na niżu roślinami i 120-letnim drzewostanem dębu bezszypułkowego.
Rezerwat leśny „Bukowa Góra”, pow. 1,06ha. Chroni najstarszy naturalny płat kwaśnej buczyny niżowej z udziałem jodły. Jest to rezerwat ścisły.
Rezerwat leśny „Stawiska”, pow. 6,28ha. Ochronie podlega grąd niski i zbiorowisko łęgowe. Rośnie tutaj ponad 25 sztuk potężnych 300-letnich dębów szypułkowych.
Rezerwat leśny „Mokry Las”, pow. 14,42ha. Ochroną objęty jest grąd wilgotny z wyspowym stanowiskiem jodły, wielogatunkowym drzewostanem i licznymi gatunkami roślin chronionych.
Projektowane są rezerwaty to „Buczyna w Parzymiechach”. Ochroną będzie objęta kwaśna buczyna z 80-100-letnimi bukami i jodłami. Drugi projekt dotyczy rezerwatu krajobrazowo - rzecznego „Dolina Warty pod Kamionem” Ochroną będzie objęty odcinek Warty. Ma to być matecznik dla ryb litofilnych: brzany, świnki, klenia i cetry. Chroniony będzie również piękny krajobraz nadrzeczny: zespół źródeł krasowych przykorytowych i korytowych, Meander Toporowski, zespół suchych dolin pobocznych, głazy narzutowe, a na terasie wysokiej i przylegającej wysoczyznie - jałowczyska oraz murawy szczotlichowe z rojnikiem pospolitym.
W ZPK znajduje się 13 pomników przyrody:
„Góra Draby”, pow. 0,14 ha. Ostaniec wapienny z bogatym stanowiskiem fauny plejstoceńskim i plioceńskim, zjawiskami krasowymi, roślinnością wapieniolubną i kseromorficzną oraz jałowcami o budowie drzewiastej.
„Góra Świętej Genowefy”. Jest to pagór meandrowy z najwyższą i najbardziej malowniczą skałą wapienną, z rzadkimi gatunkami roślin i murawą naskalną na północnej granicy zasięgu.
„Ujście Suchej Strugi”. Wypływ Suchej Strugi, której wody płynące pod ziemią wytryskują z licznych szczelin skalnych przy brzegu Warty.
„Granatowe Źródła”- jedyne na Jurze Polskiej pulsujące źródła terasowe.
„Żabi Staw”- naturalny zbiornik wód stojących na wysoczyznie, niezwykle wartościowy w bezwodnym terenie z bogatą populacją grzybieni północnych.
Lipa drobnolistna, o obwodzie 380 cm, w Załęczu Małym.
Dąb szypułkowy o obwodzie 560 cm w Kępowiźnie.
- Dąb szypułkowy o obwodzie 513 cm w Parzymiechach.
Grupa drzew, w parku w Parzymiechach: Lp d- 450 cm, Db sz-470 cm, Kl p-620 cm, Tulipanowiec-300 cm.
Grupa dębów szypułkowych na łące przylegającej do rezerwatu „Stawiska”, o obwodach pni:423,431,435,436,475,487,493 cm.
Grupa drzew w parku w Pątnowie: Js w- 380 cm, Db sz- 270 cm i 300 cm, Lp d-330 cm i 360 cm, Brz b- 270 cm i 300 cm.
Lipa drobnolistna o obwodzie 350 cm w Jajczakach.
Dąb szypułkowy o obwodzie 457 cm w parku w Rudzie.
Projektowane pomniki przyrody: „Góra Buki”, „Góra Krzemionki”, „Góra Wapiennik”, „Źródło Objawienie”, „Suchy Ług”, „Parowy Łaszewskie”, „Wąwóz Królowej Bony”, „Kwaśna buczyna w Dalachowie”, projektowany florystyczny pomnik przyrody, dęby szypułkowe w Mierzycach, dęby szypułkowe w Parzymiechach, aleja grabowa w Parzymiechach.
Oprócz tego na terenie ZPK znajdują się dwa parki wiejskie: w Mierzycach i Łaszewie.
Współczesna fauna ZPK nie jest tak dobrze zbadana jak zwierzęta kopalne z Węży. Na górze Zelce znaleziono trzy gatunki rzadkich ślimaków wapieniolubnych, z których Pyramidula rupestris reprezentuje element geograficzny alpejski i śródziemnomorski.
Na wapiennych wzgórzach występują barwne motyle: paź żeglarek (gatunek chroniony), modraszek adonis, arion i wieloczek. Wśród kręgowców lądowych stwierdzono jeża wschodniego i chomika, a z drobnych saków: mysz leśną , polną, nornika zwyczajnego, nornicę rudą, ryjówkę malutką i kreta. W zaroślach i młodych drzewostanach żyją zające i króliki, a w lasach sarny i dziki.
W ZPK występuje 116 gatunków ptaków lęgowych. Najbogatszą ich ostoją jest Wąwóz Królowej Bony, dolina Warty oraz stare liściaste drzewostany. W uroczysku Wronia Woda gniazduje cietrzew, koło Załęcza Wielkiego bocian czarny, a koło góry Buki rzadki dzięcioł zielonosiny. Spośród ptaków drapieżnych spotykano: pustułkę, krogulca, kobuza, trzemielojada, myszołowa. W pobliżu Zamłynia żyje zimorodek, a w dolinie Warty remiz, dziwonia i słowik szary oraz żerują i odpoczywają przelotne ptaki wodno-błotne.
Rybostan w wodach jest urozmaicony, typowy dużej rzeki. Występują tu: brzana, świnka, kleń, jelec, płoć, okoń, szczupak, śliz, miętus, węgorz, karp, sandacz i inne.
6. Przez ZPK przechodzą cztery szlaki turystyczne:
Szlak „Jury Wieluńskiej”, o długości 45km , prowadzi z Wielunia przez Rudę, Łaszew Rządowy, Bieniec Mały, Kępowiznę, Załęcze Wielkie, rezerwat „Węże”, Lisowice, Raciszyn, do Działoszyna i dalej do Częstochowy, gdzie łączy się ze szlakiem „Orlich Gniazd”.
Szlak „Rezerwatów Przyrody”, o długości 30km prowadzi z Siemkowic przez wschodnią część ZPK, Bobrowniki, rezerwat „Węże”, Draby i dalej na teren parku w granicach byłego województwa częstochowskiego.
Szlak „Przełomu Warty przez Wyżynę Wieluńską” o długości 22km, prowadzi z Krzeczowa przez Kamion, Ogroble, górę Świętej Genowefy, Bobrowniki, Sensów, dalej następnie do Działoszyna.
Szlak „Kurhanów Książęcych”, o długości 5,5km, łączy szlaki „Jury Wieluńskiej” i „Przełomu Warty przez Wyżynę Wieluńską”, umożliwiając inny wariant wędrówki przez park. Szlak prowadzi z Bieńca Małego przez Molendowiznę, Przywóz Dolny do Ogrobla.
Miejsca widokowe:
Góra Zelce wznosi się około 53m ponad dolinę Warty, jej długość wynosi 700m, a szerokość około 300m.W masywie góry znajdują się 3 udostępnione do zwiedzania jaskinie: Stalagmitowa (kocioł krasowy o długości 12m i głębokości 9m), Za Kratą (długość około 60m , trzy poziomy korytarzy) i Mała.
Innymi miejscami widokowymi są: Góra Buki, Wielka Góra, Góra Św. Genowefy, Góra Wapiennik, wzniesienia nieopodal wsi Lisowice, Załęcza Wielkiego, Kępowizny, Raciszyna, Bieńca Małego, wzniesienie doliny Warty niedaleko Ogrobla, wzniesienie między wioskami Jarząb i Strugi oraz Góra Wiatraczna.
Pola namiotowe: Krzeczów, Kępowizna (dwa pola namiotowe).
Baza noclegowa: schroniska ośrodki wypoczynkowe, wczasowe i hotele: Działoszyn, Drobnice, Kamion, Kępowizna, Krzeczów, Toporów, Załęcze Małe, Załęcze Wielkie i Wieluń.
7. Walory historyczne.
Ruda - dawna siedziba jednej z najstarszych kasztelani polskich, po raz pierwszy wspomniana w kronice Galla Anonima przed 1106r., a następnie w Bulli Gnieźnieńskiej w 1136r. Z osady targowej przy kościele wyrosło miasto, które na początku drugiej połowy XIIIw. Otrzymało prawo niemieckie. Wkrótce ośrodek miejski przeniesiono do Wielunia, a Ruda stała się własnością szlachecką. Znajduje się tu kościół Świętego Wojciecha, najstarszy na Ziemi Wieluńskiej i jeden z najstarszych w byłym województwie sieradzkim zabytek architektury sakralnej, wzniesiony około 1142r w stylu romańskim. W pobliżu kościoła znajduje się pałac wzniesiony w XIXw.
Pozostałością po najstarszym ośrodku organizacji plemiennej, a następnie opolnej jest grodzisko w Widoradzu. W Vw. Istniała tu wczesnośredniowieczna osada, związana z Grodziskiem, które najświetniejszy okres przeżyło w XIIIw. Spalono je XIII, XIV lub na początku XVw. Grodzisko ma kształt pierścienia o średnicy 100m. Okoliczna ludność nazywa je „Kółkiem”. Na stoku płaskiego wzniesienia niedaleko wsi Strugi wznosi się kurhan, a nieco dalej drugi. Pochodzą z początku epoki brązu, w jednym z nich odkryto trzy groby.
Na cmentarzu w Widoradzu znajduje się zbiorowa mogiła żołnierzy 36 PP Legii Akademickiej , poległych 2.09.1939r.
W Łaszewie Rządowym znajduje się drewniany kościół filialny pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela, z pierwszej połowy XVIw. W barokowym wyposażeniu zwraca uwagę ołtarz główny z połowy XVIIw. z cenną gotycką Pietą z 1430r.
Niedaleko Załęcza Wielkiego znajduje się symboliczna mogiła 11 żołnierzy polskich poległych w walce z wojskami niemieckimi forsującymi Wartę we wrześniu 1939r.
W Działoszynie znajdują się pałac z połowy XVIIw. i kościół z końca XVIIIw. Pałac został zbudowany w stylu renesansowym , natomiast kościół pod wezwaniem Św. Marii Magdaleny reprezentuje późny barok.
W pobliżu mostu w Krzeczowie na prawym brzegu rzeki znajduje się pomnik upamiętniający walkę saperów 30 DP Armii „Łódź” broniącej przeprawy przez most we wrześniu 1939r.
W Przywozie Dolnym szczególne zainteresowanie budzą tzw. kurhany książęce z przełomu II i IIIw. Badania archeologiczne odkryły w jednym z nich wiele interesujących zabytków. Jednym z nich jest srebrny denar Faustyny Starszej żony cesarza Antoniusza Piusa.
8. W 1978 został zorganizowany pierwszy obóz przyrodniczy w Załęczu Wielkim. O tej pory obozy takie organizowane są co roku w ośrodku „ Nadwarciański Gród”. Ośrodek ten współpracuje z Uniwersytetem Łódzkim i Uniwersytetem Wrocławskim.
W planach dyrekcji parku jest stworzenie ścieżki dydaktycznej w okolicach „Rezerwatu Węże”. W siedzibie parku jak również w „Nadwarciańskim Grodzie” i siedzibie Nadleśnictwa Wieluń dostępne są mapy i foldery reklamujące najciekawsze obiekty ZPK.
9. Siedziba Dyrekcji Sieradzkich Parków Krajobrazowych: 98-200 Sieradz, ul. Polna 27, tel. (0-43) 22-62-20. Punkt Informacyjny Dyrekcji Sieradzkich Parków Krajobrazowych: Ośrodek Harcerski „Nadwarciański Gród” w Załęczu Wielkim.
10. Źródła informacji i cytowana literatura wykorzystywana w pracy: „Przewodnik po ZPK” - K.Czyżewska , R.Olaczek, B.Abramek, J.Garczyński, J.Kowalski, Z.Kamiński, E.Milczarski, „Przełom doliny Warty przez Wyżynę Wieluńską”- T.Krzemiński, Załęczański Park Krajobrazowy na Wyżynie Wieluńskiej w województwie sieradzkim. Dokumentacja stanu środowiska przyrodniczego i kulturowego dla potrzeb ochrony i zagospodarowania. Cz. I. 1986. Red. R.Olaczek, Acta Univ. Lodz., Folia sozol., 2.