Intencjonalność działań komunikacyjnych Awdiejew Habrajska, Pragmatyka

Intencjonalność działań komunikacyjnych

/W: Awdiejew A., Habrajska G., Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej/

Każdemu działaniu człowiek w ogólności i działaniu słownemu w szczególności towarzyszy intencjonalność. Zatem wyjściowym konfiguracją w gramatyce komunikacyjnej jest blok intencji. W bloku intencji określana jest motywacja kognitywna (zamiar) werbalizacji określonej treści, która w swej pierwotnej postaci istnieje w świadomości mówiącego w formie jednostkowego przedstawienia mentalnego (reprezentacji kognitywnej). Przedstawienie takie ma charakter złożony i zawiera syntetyczny obraz ideacyjny, odzwierciedlający określony fragment rzeczywistości lub mentalny schemat abstrakcyjny, powstały w świadomości mówiącego oraz zamiar pragmatyczny jaki mówiący chce zrealizować, werbalizując jakąś treść ideacyjną, przedstawiany zazwyczaj jako funkcja pragmatyczna [F(p)]. W gotowej postaci tekstu (dyskursu) obraz ideacyjny pokrywa się z przyjętym w logice lingwistycznej pojęciem propozycji (p).

Drugim i zasadniczym blokiem w gramatyce komunikacyjnej jest część określająca wybór strukturalny realizacji tekstowej. Obejmuje on nie tylko komunikacyjne jednostki leksykonu, lecz również użyte przez mówiącego sposoby kombinowania tych jednostek i zabiegi detrywializacji, pozwalające na przekaz zamierzonej, nietrywialnej treści w sposób jawny i ukryty, jako realizacji zamiaru pragmatycznego. W ten sposób wybór strukturalny łączy się z przedstawionymi powyżej regułami kompozycyjnymi gramatyki, które dotyczą nie tylko operacji formalnych (morfologicznych i składniowych) lecz również (i przede wszystkim) sposobów łączenia ze sobą komponentów znaczeniowych. Wybór strukturalny jest zależny od dyspozycji informacyjnej odbiorcy, tak jak ją wyobraża sobie nadawca. Efekt komunikacyjny zależy bowiem od możliwości minimalizacji wysiłku komunikacyjnego nadawcy w warunkach, kiedy jest on przekonany, iż odbiorca dysponuje pewną informacją niesystemową, którą może wykorzystać w procesie interpretacji jego komunikatów.

Produktem wyboru strukturalnego nadawcy jest tekst, rozumiany szeroko, jako zestaw wszystkich możliwych manifestacji znakowych (manifestacji komunikacyjnych), takich jak tekst graficzny, foniczny, zachowanie motoryczne nadawcy, wszystkie relewantne elementy konsytuacyjne itd. Tak szeroko rozumiany tekst, wraz ze wszystkimi informacjami systemowymi i niesystemowymi, stanowi wyjściowy materiał do interpretacji przez odbiorcę.

Zgodnie z zasadą orientacji na odbiorcę, tekst niezależnie od swej postaci, jest zawsze znaczeniowo niepełny, a celem odbiorcy jest uzyskanie jego dopełnienia informacyjnego. Kiedy treść tekstu wraz z uzupełnieniem informacyjnym zbliża się do sensu założonego w wyjściowym bloku intencji nadawcy, interpretacja dobiega końca i zostaje osiągnięte rozumienie przekazu.

Cały ten proces można przedstawić w postaci schematu, który jest modelem odzwiercirdlającym obserwacje zachowań komunikacyjnych:

0x08 graphic

Informacje systemowe

0x08 graphic

Informacje

niesystemowe

0x08 graphic

NADAWCA ODBIORCA

Schemat ten, jak widać, obejmuje sfery nadawcy i odbiorcy. Wejściowym punktem jest intencja komunikacyjna nadawcy wyrażona w postaci reprezentacji kognitywnej (RK), którą można podzielić na dwie części: obraz ideacyjny (OI) i zamiar pragmatyczny (ZP). Po uświadomieniu sobie treści swej intencji komunikacyjnej, nadawca przystępuje do jej werbalizacji, czyli wyboru środków strukturalnych danego języka, by utworzyć sekwencję form, którą odbiorca może zinterpretować jako komunikat wytworzony specjalnie dla niego z określonym zamiarem pragmatycznym. W procesie werbalizacji nadawca przekazuje informację dostępną systemowo (Inf. dost. system.), która jest wynikiem twórczej kompozycji jednostek repertuaru językowego, dostępnych nadawcy i odbiorcy oraz zakłada wykorzystanie przez odbiorcę relewantnej informacji niesystemowej (Inf. niesystem.), która wraz z informacją dostępną sysytemowo umożliwia właściwą interpretację przekazu. Informacja dostępna systemowo pozwala na standardową interpretację przekazu w tych przypadkach, kiedy odbiorca żadnych innych relewantnych informacji nie posiada, np. wypowiedzenie:

Janek złamał palec

na mocy standardowej interpretacji, odnosi nas do standardu

ZŁAMAĆ [a₁=JANEK, a₂=PALEC, a₃=JANEK:SOBIE]

z dodatkowym uzupełnieniem SWÓJ. Tylko dodatkowa informacja niesystemowa, że ten nieszczęsny palec należał do kogo innego, zmusi odbiorcę do niesystemowej (partykularnej) interpretacji tego przekazu. Wprowadzenie do bazy interpretacyjnej dodatkowych informacji niesystemowych (asumpcji), zawsze zakłada niestandardowe rozumienie przekazanego tekstu.

Utworzony w ten sposób tekst jest formalną reprezentacją komunikatu, jako zorganizowanego zbioru wszystkich informacji, które nadawca miał zamiar przekazać.

Sfera tekstu jest więc wspólną sferą działania komunikacyjnego nadawcy i odbiorcy. Po zaistnieniu tekstu aktywną rolę zaczyna odgrywać odbiorca, rozpoczynając proces interpretacji. Interpretacja ta polega przede wszystkim na odtworzeniu wszelkich informacji systemowych, zarówno przekazanych explicite jak i założonych. Następnie, przy pomocy wnioskowania (inferencji), z wykorzystaniem własnych informacji niesystemowych (asumpcji), odbiorca odtwarza cały obszar informacji ideacyjnych (OI) i ustala zamiar pragmatyczny nadawcy (ZP), rekonstruując całą jego reprezentację kognitywną (RK). Zakładamy, że odtworzona przez odbiorcę reprezentacja kognitywna nie jest tożsama z reprezentacją kognitywną nadawcy. Zbliżenie tych dwóch obszarów sensu zależy od wielu czynników i można mówić jedynie o ich zbieżności funkcjonalnej. W procesie komunikacji dążymy do maksymalnego zbliżenia reprezentacji kognitywnej nadawcy i odbiorcy, kiedy do takiego zbliżenia nie dochodzi następuje niepowodzenie komunikacyjne.

Przykład:

Nadawca
Reprezentacja kognitywna nadawcy (RK_N)=(OI)+(ZP)
	↓
obraz ideacyjny (OI)		zamiar pragmatyczny (ZP)
PADAĆ[DESZCZ]		skłonienie odbiorcy, by zabezpieczył się przd zmoknięciem
	↓
Werbalizacja
Informacja systemowa		Informacja niesystemowa
Deszcz jest mokry, może ludzi zmoczyć, Ludzie nie wychodzą z domu, kiedy pada deszcz, ludzie noszą parasole, kiedy pada deszcz itd.		Nadawca wie, że odbiorca ma wyjść na zewnątrz i znajdzie się w miejscu TU, i czasie TERAZ, które obserwuje odbiorca
	↓
Tekst: *Pada deszcz*
	↑
Interpretacja
Informacja systemowa		Informacja niesystemowa
Rozpoznanie informacji systemowej zastosowanej przez nadawcę na podstawie własnej kompetencji językowej. Zakładamy, że informacja systemowa odbiorcy jest zbliżona do informacji systemowej nadawcy		Odbiorca ma rzeczywiście zamiar wyjść na zewnątrz
	↓
obraz ideacyjny		zamiar pragmatyczny
Odtworzenie obrazu ideacyjnego przez porównanie standardu semantycznego PADAĆ[DESZCZ] Z sytuacją rzeczywistą.		Rozpoznanie zamiaru pragmatycznego nadawcy jako ostrzeżenia
	↓
Reprezentacja kognitywna RKN≈RK_O
Odbiorca

Taką samą treść przedstawieniową i zamiar pragmatyczny nadawca może wyrazić przy pomocy niezliczonej ilości sposobów strukturalnych. Rozumiemy, że wypowiedzeniach typu:

Chcesz trafić pod deszcz?

Nie boisz się deszczu?

Uważaj na deszcz!

Zmokniesz jak pies! itd.

w danej sytuacji komunikacyjnej mogą spełnić podobną funkcję komunikacyjną. Wybór typu strukturalizacji zależy więc od przyjętych w danym społeczeństwie norm zachowania się językowego lub od preferencji indywidualnych nadawcy. Zakładamy, że tego rodzaju wybór środków językowych odbywa się w bloku strukturalizacji. W przedstawionym schemacie, część należąca do odbiorcy stanowi lustrzane odbicie części należącej do nadawcy. Takie uproszczenie rzeczywistego procesu językowego, pozwala na lepsze uchwycenie jego wewnętrznych parametrów.

Dyskursem jest w naszym ujęciu tekst całkowicie zinterpretowany przez odbiorcę

Porównaj pojęcie efektu komunikacyjnego u D. Sperbera i D. Wilson [1986:]