POZIOMY FUNKCJONALNE
POZIOMY FUNKCJONALNE
JĘZYKA NATURALNEGO
JĘZYKA NATURALNEGO
prof. dr hab. Grażyna
Habrajska
POZIOMY FUNKCJONALNE
POZIOMY FUNKCJONALNE
JĘZYKA NATURALNEGO
JĘZYKA NATURALNEGO
prof. dr hab. Grażyna
Habrajska
GRAMATYKA TRADYCYJNA
Obiektem analizy i opisu jest zbiór
jednostek formalnych,
wyodrębnianych na mocy
kompetencji językowej nosicieli
języka.
Celem jest sformułowanie kryteriów
wyodrębniania jednostek formalnych,
ich charakterystyka i klasyfikacja oraz
opis reguł ich łączenia.
GRAMATYKA TRADYCYJNA
Teoria morfologiczna odwołuje się przede
wszystkim do wspólnych właściwości
fleksyjnych leksemów
Teoria funkcjonalna usiłuje połączyć słownik
z gramatyką przez wzięcie pod uwagę funkcji
składniowych poszczególnych klas leksemów
Teoria semantyczna dzieli wszystkie leksemy
na autosemantyczne (mające znaczenie
niezależne) oraz synsemantyczne
(posiadające znaczenie niesamodzielne)
GRAMATYKA TRADYCYJNA
klasyfikacja funkcjonalna
Widocznie Jan kupił samochód
Jan widocznie kupił samochód itd.
Jednak Jan nie przyjechał z Krakowa =
a) wyrażano wątpliwość, co do przyjazdu Jana
b) miało miejsce p = Jan nie przyjechał itd.
Jan jednak nie przyjechał z Krakowa
a) oczekiwano przyjazdu Jana
b) miało miejsce p = Jan nie przyjechał itd.
Jan nie przyjechał jednak z Krakowa
a) Jan miał przyjechać z Krakowa
b) Miało miejsce p = Jan przyjechał z Warszawy itd.
GRAMATYKA TRADYCYJNA
klasyfikacja semantyczna
Ona bodaj jest nauczycielką
Wyjechał tam bodaj na rok
Przeprowadził się bodaj do Krakowa itd.
Def. S jest bodaj P:
nie mogąc powiedzieć, czy to, co powiedziałem o S,
mówiąc, że S jest P jest prawdą, sądzę, że S jest P;
mogę przestać sądzić, że S jest P
Kat. sem.: wykładnik stosunku nadawcy do
prawdziwości sądu
Rel. quasi-syn: chyba, może, pewnie, pewno,
przypuszczalnie, zapewne
ant: bez wątpienia, na pewno, niewątpliwie, z
pewnością
(Grochowski 1997:52)
GRAMATYKA TRADYCYJNA
klasyfikacja semantyczna
Ona jest nauczycielką (asercja) vs Ona
jest bodaj nauczycielką
(przypuszczenie)
Wyjechał tam na rok (asercja) vs
Wyjechał tam bodaj na rok
(nieokreśloność)
Przeprowadził się do Krakowa (asercja)
vs Przeprowadził się bodaj do
Krakowa (nieokreśloność) itd.
GRAMATYKA KOMUNIKACYJNA
Celem
gramatyki komunikacyjnej
jest opis organizacji i
generowania (tworzenia)
przekazu komunikacyjnego oraz
procesu jego odbioru
Obiektem
jest proces komunikacji
językowej
FUNKCJA KOMUNIKACYJNA
W proponowanej przez nas gramatyce
komunikacyjnej kryterium
decydującym dla podziału leksemów
na poszczególne klasy jest czynnik,
który ma charakter uniwersalny i
obejmuje wszystkie bez wyjątku
wszystkie jednostki języka.
Jest to czynnik funkcji
funkcji
komunikacyjnej
komunikacyjnej
danej jednostki
POZIOMY JĘZYKA I ICH FUNKCJE
WYRÓŻNIONE PRZEZ M.A.K. HALLIDAY’A
na poziomie
ideacyjnym
realizowany
jest proces przekazu treści ideacyjnej
– czyli co
co
mówimy,
na poziomie interakcyjnym
interakcyjnym
następuje
realizacja zamiaru pragmatycznego
nadawcy – czyli po co
po co
mówimy, a
na poziomie tekstowym
tekstowym
następuje
wybór środków organizujących dany
gatunek tekstu – czyli jak
jak
mówimy.
Struktura aktu komunikacji
BLOK INTENCJI
POZIOM IDEACYJNY
Podstawowym celem na poziomie ideacyjnym
(przedstawieniowym) jest obrazowanie świata,
czyli przekaz informacji o rzeczywistości realnej
lub powstającej w wyobrażeniu mówiącego.
Na poziomie ideacyjnym mówiący w sposób
obiektywny (względnie równoważny dla nadawcy i
odbiorcy) wskazuje na określony obraz
rzeczywistości lub swego stanu mentalnego.
Obraz ideacyjny jest obrazem syntetycznym i
zjawiskiem niejednorodnym, zawierającym wiele
różnych zapamiętanych wrażeń sensorycznych,
powiązanych schematem konfiguracji mentalnych.
Jego rozkładalność na odrębne jednostki
predykatywne jest więc podyktowana tylko
koniecznością przekazu informacyjnego.
STANDARD SEMANTYCZNY
PACHNIEĆ [RÓŻA]: Róże pachną
KŁUĆ [RÓŻA]: Róże kłują
MIEĆ [RÓŻA, KOLCE ]: Róże mają kolce
PIĘKNA [RÓŻA]: Róża jest piękna
itd.
Pokój zdobiły róże
W pokoju pachniało różami
STANDARD SEMANTYCZNY
STANDARD SEMANTYCZNY
Standardy semantyczne stanowią
intersubiektywne, uogólnione
reprezentacje obrazów ideacyjnych, o
strukturze predykatowo-argumentowej,
są ogniwami pośrednimi między
obrazami ideacyjnymi nadawcy a
reprezentującymi je układami
predykatowo-argumentowymi w
tekście.
Poziom interakcyjny
Z kolei
poziom interakcyjny
zawiera
komponent „interpersonalny”, określający
stosunek mówiącego do świata
przedstawionego, a przede wszystkim do osób
uczestniczących w komunikacji.
Wprowadzenie funkcji interakcyjnej sugeruje, iż
język posiada środki przeznaczone pośrednio
lub wyłącznie do określania elementów układu
interakcyjnego, w którym są realizowane
różne
intencje pragmatyczne
mówiących.
On podobno wyjechał z kraju
On, na szczęście, wyjechał z kraju
On, mówię ci, wyjechał z kraju itd.
Operatory interakcyjne przekształcają
występujące na poziomie
przedstawieniowym wypowiedzenia
w odpowiednie akty mowy
akty mowy
Treść ideacyjna w akcie
mowy
Poziom interakcyjny:
PODOBNO (akt modalny),
NA SZCZĘŚCIE (akt emotywno-oceniający),
MÓWIĘ CI (akt perswazyjny) itd.
-----------------------------------------------------------
Poziom ideacyjny: \/ On \/ wyjechał \/ z
kraju
(znak \/ pokazuje możliwą, lokalizację składniową
tych operatorów).
CEL PRAGMATYCZNY
Na poziomie interakcyjnym nadawca w
sposób subiektywny realizuje swój zamiar
pragmatyczny, czyli daje do zrozumienia
odbiorcy, jaki
cel
cel realizuje jego działanie
werbalne
Cel pragmatyczny
Cel pragmatyczny
, jako kategoria
gramatyczna, jest rozumiany tutaj w
sposób bardzo określony – dotyczy on roli
nadawcy i odbiorcy w zaistniałym układzie
interakcyjnym
Poziom organizacji dyskursu
Poziom organizacji tekstu (dyskursu),
odzwierciedla zdolność języka do wyrażania
tych samych
treści przy pomocy
różnorodnych
środków formalnych.
Operatory organizujące przekaz informacyjny
w tekście lub dyskursie bezpośrednim, w
odróżnieniu od operatorów interakcyjnych,
nie wprowadzają jakichkolwiek aktów mowy,
nie zmieniają samej wartości interakcji, lecz
w różny sposób przedstawiają tę samą treść
lub usprawniają proces odbioru treści na
poziomie metatekstowym.
Poziom organizacji dyskursu
Na poziom organizacji dyskursu składają się:
gramatyka parafrazowania, opisująca
możliwości wyrażania zbliżonych treści za
pomocą różnych środków językowych;
gramatyka operatorów organizacji
dyskursu, która przedstawia działanie
przeznaczonych ku temu jednostek
metatekstowych i rytualizmów;
gramatyka gatunków tekstu, w której
zawarty jest opis gramatycznych
wyznaczników stylistycznych, pozwalających
na określenie komunikacyjnego przeznaczenia
danego tekstu
ODMIANY STYLISTYCZNE
Józek zdał do szóstej klasy (styl
potoczny)
Józef Kowalski dostał promocję do
szóstej klasy (styl urzędowy)
Ziutek przeczołgał się do szóstki
(żargon) itd.
FUNKCJA PERSWAZYJNA JĘZYKA
FUNKCJA PERSWAZYJNA JĘZYKA
Na poziomie interakcyjnym najpełniej realizuje się jedna
z podstawowych funkcji języka –
funkcja
perswazyjna
• Na
poziomie ideacyjnym
znajduje odbicie w doborze
informacji, podawaniu jednych, a przemilczaniu
innych, odzwierciedlając ideologię nadawcy,
stosowaniu nacechowanych środków językowych itd.
• Na
poziomie organizacji tekstu
perswazyjną funkcję
pełni hierarchizacja informacji i stosowanie
specjalnych operatorów organizacji treści (np. ja już
nie mówię o...) czy kondensacji (np. nawet prezes to
zrozumiał), które, podobnie jak leksemy aksjologicznie
nacechowane, na poziomie interakcyjnym
wprowadzają ocenę, zwykle w sposób aluzyjny
PERSWAZJA W STYLU POTOCZNYM
PERSWAZJA W STYLU POTOCZNYM
W stylu potocznym perswazja wykorzystywana jest
przeważnie dla osiągania osobistych, codziennych
celów.
Nadawca stosuje wówczas perswazję
konwencjonalną, gdzie środki systemowe zyskują
siłę oddziaływania w oparciu o istniejącą konwencję,
głównie operatory perswazji, nacechowane leksemy,
specyficzny akcent i intonację,
oraz perswazję niekonwencjonalną, w trakcie
której dochodzi do twórczej kreacji różnych układów
interakcyjnych, poprzez stosowanie przede
wszystkim pośrednich aktów mowy i różnego
rodzaju środków pozajęzykowe (mimika, gesty itp.)
PERSWAZJA W STYLU
PERSWAZJA W STYLU
PUBLICYSTYCZNYM
PUBLICYSTYCZNYM
W stylu publicystycznym zadaniem
nadawcy stosującego działania
perswazyjne jest przekonanie
odbiorców do swoich racji i nakłonienie
ich do pożądanego działania.
Dla osiągnięcia tego celu nadawca często
stosuje argumentację wartościującą
(aksjologiczną) i wprowadza gotowe
oceny (etykietowanie).
PERSWAZJA W STYLU NAUKOWYM
PERSWAZJA W STYLU NAUKOWYM
Natomiast w stylu naukowym nadawca
ma ambicję przekonania interlokutora
do głoszonych przez siebie teorii i w
efekcie przyjęcia ich przez odbiorcę
jako prawdziwych, udowodnionych w
sposób zobiektywizowany, niezależny
od podmiotu. Wykorzystuje zatem
przede wszystkim argumentację
merytoryczną
GRAMATYKA KOMUNIKACYJNA
Językiem
w ujęciu komunikacyjnym
nazywamy proces werbalizacji przez
człowieka jego intencji
przedstawieniowych (gdy celem jest
opis rzeczywistości) i
pragmatycznych (gdy celem jest
wpływanie na przekonania i/lub
zachowania odbiorcy), realizowany w
postaci różnych gatunków tekstu.
Struktura gramatyki
komunikacyjnej
Jak sugeruje struktura bloku intencji,
werbalizacja obejmuje trzy niezależne od
siebie procesy: przekaz treści ideacyjnej
(przedstawieniowej) – czyli
co
mówimy,
realizację zamiaru pragmatycznego – czyli
po
co
mówimy oraz wybór środków
organizujących dany gatunek tekstu – czyli
jak
mówimy.
Te trzy procesy przebiegają na trzech
funkcjonalnie różnych poziomach gramatyki:
ideacyjnym
,
interakcyjnym
i
tekstowym
Poziom ideacyjny
Na
poziomie ideacyjnym
mówiący w sposób
obiektywny (względnie równoważny dla nadawcy i
odbiorcy), przy pomocy kompozycji środków
systemowych i niesystemowych, które ma do
dyspozycji, wskazuje na określony obraz
rzeczywistości lub swego stanu mentalnego.
Obraz ideacyjny
jest oczywiście obrazem
syntetycznym i zjawiskiem niejednorodnym,
zawierającym wiele różnych zapamiętanych wrażeń
sensorycznych, powiązanych schematem konfiguracji
mentalnych. Jego rozkładalność na odrębne jednostki
predykatywne jest więc podyktowana tylko
koniecznością przekazu informacyjnego.
Predykatowo-argumentowa struktura
standardu semantycznego
Jednostki predykatywne mają strukturę
predykatowo-argumentową, w której członem
konstytutywnym jest składnik werbalny,
mający sens relacyjny, zwany w skrócie
predykatem, otwierający miejsce dla
argumentów (nazw obiektów, przedmiotów,
osób, zjawisk itd.), będących w relacji
określonej przez ten predykat. Wszystkie
składniki układu predykatowo-argumentowego
są termami, czyli jednostkami
przedstawiającymi danego języka.
Treść ideacyjna
Treść ideacyjna
występuje formalnie
jako część komunikatu w postaci
wypowiedzenia ideacyjnego, które
odpowiada tradycyjnie treści
propozycjonalnej wyrażonej w
zdaniu, będącej jednostką analizy
treści przedstawieniowej.
Akt mowy
Podstawową jednostką opisu na
tym poziomie jest
akt mowy
, za
pomocą którego nadawca
realizuje różne funkcje
pragmatyczne na bazie
przekazanej treści ideacyjnej,
czyli sensu propozycjonalnego.
Organizacja poziomu
ideacyjnego
Standardy semantyczne
stanowią intersubiektywne,
uogólnione reprezentacje
obrazów ideacyjnych o
strukturze predykatowo-
argumentowej.
Organizacja poziomu
ideacyjnego
Jednostkami leksykonu w gramatyce
komunikacyjnej są wszystkie
wyodrębnialne pod względem
formalnym jednostki języka (czyli
morfy, leksemy, frazy itd.) pełniące
funkcje
termów
lub
operatorów
wraz
z ich odniesieniem znaczeniowym do
odpowiednich standardów
semantycznych (w przypadku termów)
lub reguł zastosowania (w przypadku
operatorów).
Organizacja poziomu
ideacyjnego
Znaczenie komunikacyjne
głównych
jednostek gramatycznych (
termów
) jest w
leksykonie gramatyki komunikacyjnej
jednym z podstawowych celów opisu obok
mechanizmów wyprowadzania i łączenia
tych jednostek w tekście. Takie znaczenie
ma charakter
systemowy
(trwały,
niezmienny) i wynika z umieszczenia
danego termu w podklasie substytutów
funkcjonalnych w standardzie
semantycznym, na który ten term
wskazuje.
Organizacja poziomu
ideacyjnego
Na poziomie ideacyjnym
operatory
tworzą jednostkę predykatywną (to
jest, jest, to itd.), łączą predykaty
proste, tworząc złożone struktury
predykatywne (łączniki),
wprowadzają stopnie intensyfikacji i
kwantyfikacji lub organizują strukturę
wypowiedzenia (końcówki fleksyjne).
Organizacja poziomu
ideacyjnego
Na poziomie ideacyjnym występują również
specyficzne operatory, umożliwiające
aktualizację (umieszczenie w czasie i
przestrzeni) które można określić jako
aktualizatory
. Precyzują one czas
informacyjny, miejsce, duratywność
(ciągłość) i krotność (powtarzalność)
przedstawionego w wypowiedzeniu stanu
rzeczy. Ich domeną jest elementarne
wypowiedzenie ideacyjne.
Organizacja poziomu
interakcyjnego
Na poziomie interakcyjnym
operatory
wprowadzają
akty
mowy
o charakterze
modalnym
,
emotywnym
,
działania
lub
perswazyjnym
. Realizują w ten
sposób rozmaite funkcje
pragmatyczne, współdziałając z
treścią ideacyjną (p) według
schematu F(p).
Organizacja poziomu
dyskursu
Na poziomie organizacji dyskursu
operatory usprawniają przekaz
informacyjny. Organizują ten przekaz,
pozwalając na odpowiednią jego
segmentację, wyodrębnianie
najważniejszych z punktu widzenia
nadawcy informacji, manipulację uwagą
odbiorcy oraz na oznaczanie fragmentów
tekstu w taki sposób, by ułatwić jego
kompozycję (nawiązanie, ekspozycja,
podsumowanie itd.).
Wybrane zagadnienia
gramatyki komunikacyjnej
Miejsce frazeologizmów w
gramatyce komunikacyjnej –
frazeologizmy i frazemy
Akty i gatunki mowy
Składnia w ujęciu komunikacyjnym
Frazeologizmy
Tradycyjna frazeologia zajmowała
się przede wszystkim takimi
złożonymi jednostkami języka,
które są predysponowane do
funkcji przedstawieniowej, czyli
jednostkami ideacyjnymi
.
Frazeologizmy
W przypadku frazeologizmów zawsze można
mówić o jego tzw. bazie ideacyjnej,
która wskazuje na denotat, czyli istniejący
w świecie językowym obiekt, a ten
denotat ma z kolei swą drugą nazwę ujętą
za pomocą zwykłego, niefrazeologicznego
leksemu lub tzw. opisu neutralnego, np.
zachodzić w głowę ‘intensywnie myśleć’,
dach nad głową ‘dom’, jak garbaty do
ściany ‘nie pasujący’ itd.
Frazeologizmy
Najważniejszym wyróżnikiem tego rodzaju
jednostek jest ich
wymienność
leksykalna
z jednostkami mającymi tę
samą bazę ideacyjną oraz posiadanie
normalnego
paradygmatu
gramatycznego
, np.
Wczoraj zachodziłem w głowę, Teraz
zachodzę w głowę = Wczoraj intensywnie
myślałem, Teraz intensywnie myślę itd.;
On nie ma dachu nad głową, Chciałby mieć
swój dach nad głową, Dotąd nie
interesował się dachem nad głową = On
nie ma domu, Chciałby mieć swój dom,
Dotąd nie interesował się domem itd.
Frazeologizmy
Tradycyjne frazeologizmy należą
do jednostek nazywanych w
gramatyce komunikacyjnej
termami
, czyli takich, które w
ten czy inny sposób obrazują
świat, podobnie do normalnych
pełnoznacznych leksemów.
Frazemy interakcyjne
Na poziomie interakcyjnym
funkcjonują
frazemy
(czyli
reprodukowalne, złożone jednostki
leksykalne), które pełnią tu funkcję
operatorów
aktów mowy, czyli
jednostek wprowadzających
określone akty mowy. Nazywamy te
jednostki frazemami
interakcyjnymi.
Frazemy interakcyjne
Frazemy interakcyjne mają
charakter
autosytuacyjny
, czyli
są zapisane w pamięci językowej
wraz z typową interakcyjną
sytuacją użycia. Sytuacje takie
różnią się specyfikacją, czyli
stopniem uszczegółowienia
parametrów sytuacyjnych.
Frazemy interakcyjne
mogą to być wyraźnie, materialnie określone
parametry, jak w pytaniu: Czy teraz pani/pan
wysiada?, gdzie frazem odtwarza fizykalne
składniki sytuacyjne jazdy środkiem transportu,
mogą to być również mniej specyfikowane
sytuacje wskazujące tylko na składniki
konwersacyjne, np.: Tak tylko się mówi! kiedy
frazem otwiera składnię konwersacyjną: 1.
obietnica; 2. wątpliwość (brak wiary w
obietnicę).
w przypadku tzw. znaków emocji typu: Ja cię
pylę! Rany Boskie! itd. mamy jedynie
informację o tym, że nadawca reaguje na coś
zaskakującego lub przerażającego.
Frazemy interakcyjne
Zatem podstawą typologizacji
frazemów interakcyjnych jest
klasyfikacja typowych sytuacji
ich użycia.
Frazemy – operatory organizacji
dyskursu
Stylistycznie
znaki fatyczne
• rozpoczynające i kończące dyskurs, typu: Dzień
dobry! Witam pana/panią/państwo! Moje
uszanowanie! Niech będzie pochwalony! Kogo ja
widzę! Kopa lat! Do widzenia! Bywaj zdrów! No to
pa! Komu w drogę, temu czas! Pora na mnie!
Szerokiej drogi! itd.,
• komunikacyjnie puste rytuały typu: Jak się masz?
Co słychać? Co porabiasz? Jak leci? Po staremu!
Stara bieda! Jako tako itd.,
• operatory nawiązywania kontaktu typu: Nie
przeszkadzam? Czy mogę? Słucham
pana/panią/państwo! Bardzo przepraszam! Mogę
na chwilę? itd.,
Frazemy – operatory organizacji
dyskursu
• różne rytualne formy zwracania się, typu:
Panie inżynierze! Szanowna pani dyrektor!
Droga koleżanko! Wysoka izbo! itd.;
• różnego typu operatory przerywania
dyskursu, podtrzymania kontaktu, zwracania
uwagi odbiorcy i samokontroli nadawcy: Coś
ci powiem!, Mówię ci! Daj mi coś powiedzieć!
I co dalej! No i co? A ona co na to? I co
jeszcze? Źle powiedziałem! To znaczy... itd.;
• tzw. pauzy wypełnione typu: no więc, że tak
powiem, to znaczy, tak że wiesz itd.
Frazemy – operatory organizacji
dyskursu
Operatory metatekstowe
, za pomocą
których nadawca delimituje każdy
tekst, niezależnie od jego treści.
Wśród nich są jednostki złożone typu:
po pierwsze, po drugie, oprócz tego, i
w ogóle, koniec cytatu, to było by na
tyle, operatory endofory typu: jak już
powiedziałem, o tym powiemy później,
na zakończenie dodam itd.
Frazemy – operatory organizacji
dyskursu
Operatory organizacji treści
, których sens staje
się zrozumiały tylko pod warunkiem nawiązania do
konkretnej przekazywanej informacji:
• operatory hierarchizacji treści typu: co
najważniejsze, trzeba podkreślić, że..., należy wziąć
pod uwagę, nawiasem mówiąc, że nie wspomnę
o..., mało tego, powiem więcej, mniejsza z tym, nie
w tym rzecz, to całkiem inna historia itd.;
• operatory zapowiadające parafrazowanie: inaczej
mówiąc, innymi słowy itd.,
• operatory sygnalizujące temat typu: co się tyczy,
jeśli chodzi o..., wracając do tematu itd.,
• różne operatory specyfikacji typu: między innymi,
na przykład, po prostu itd.,
• operatory podsumowania: krótko mówiąc, jednym
słowem, w końcu itd.
Frazemy - operatory
perswazyjne
Oprócz wymienionych typów frazemów
interakcyjnych i organizacji tekstu
wyodrębniliśmy osobną grupę
operatorów
perswazyjnych
.
Występują one na poziomie interakcyjnym
wzmacniając poszczególne akty mowy, np.
nie ma siły! na sto procent, nie ma dwóch zdań,
jak Boga kocham! itd. (wzmocnienie pewności);
do kogo ja mówię!? w tej chwili! itd. (wzmacnianie
żądania), słowo honoru! niech cię o to głowa nie
boli! itd. (wzmocnienie obietnicy);
to absolutnie wykluczone!, w żadnym wypadku!
nigdy w życiu! itd. (wzmocnienie odmowy) itd.
Frazemy - operatory
perswazyjne
Na poziomie organizacji dyskursu operatory
perswazyjne odwołują się
• do autorytetu nadawcy (mówię Ci! ja cię
mówię! mówię do ciebie, że... itd.),
• do wiedzy posiadanej przez odbiorcę (jak
wiecie/wiesz; a co, nie wiesz? jak dobrze
wiemy, itd.),
• do ogólnie dostępnej wiedzy (wiadomo,
że..., każdy wie, że..., faktem jest, że...,itd.),
• lub do wiedzy unikalnej, chociaż prawdziwej
(trudno uwierzyć, ale..., okazało się, że...,
powiem ci jedno itd.).
Frazemy - operatory
perswazyjne
Często dla osiągnięcia efektu
bezstronności nadawca wprowadza
formuły wskazujące na dystans,
który go dzieli od omawianego
zagadnienia (jak się wydaje,
trzeba/należy powiedzieć, że...,
zaryzykowałbym twierdzenie, że...,
obiektywnie rzecz biorąc itd.)
Frazemy
Frazemy pełniące funkcję operatorów zawsze
odznaczają się ograniczeniem
paradygmatycznym.
Funkcjonują albo w jednej, nieodmiennej formie
(ale jaja! na sto procent! Tak tylko się mówi!
Każdy wie, że... itd.), albo dopuszczają
niewielkie alternacje wynikające ze swej
specyfiki (dobrze ci /wam tak!, Słucham pana /
panią / państwa! A co ona / on / oni / wy.. na
to? Drogi kolego / koleżanko / koledzy... itd.).
Ich sztywność gramatyczna jest uzasadniona
tym, iż nie występują one, w odróżnieniu od
frazeologizmów, jako części zdania, nie
wchodzą do syntaktycznie zorganizowanej
warstwy przedstawieniowej.
Akt mowy
Akt mowy jest zamierzonym
(wyrażającym
intencję
nadawcy)
zdarzeniem komunikacyjnym i różni się
od zdarzeń niekomunikacyjnych właśnie
możliwością rozpoznania takiej intencji.
Akt mowy, jako podstawowa jednostka
interakcji werbalnej, w ramach filozofii
języka jest przedstawiana jako złożona
czynność, której celem jest
spowodowanie zmian
w zachowaniu
odbiorcy.
Akt mowy
Za pragmatyczny
ukryty akt mowy
można uznać każde wypowiedzenie, w
którym funkcja pragmatyczna nie
została wyrażona explicite, czyli za
pomocą środków leksykalno-
gramatycznych na powierzchni, lecz
jest określana za pomocą analizy
składników układu interakcyjnego,
np.:
Pański samochód stoi przy bramie
Akt mowy
Każdy akt mowy zastosowany w
strategii oprócz pierwszego i
ostatniego można więc
interpretować dwojako: jako
pierwszy i jako drugi element
pary przylegającej w stosunku do
poprzedzających i następujących
po nich aktów mowy.
Akty mowy modalne
Wprowadzając sąd modalny, mówiący
sygnalizuje (pragmatyczny warunek
wstępny), iż sens propozycjonalny zawarty
w warstwie ideacyjnej nie może być
przedstawiony jako asercja (zweryfikowany
stan prawdziwości), lecz jako stan rzeczy o
różnych stopniach prawdopodobieństwa,
których bezpośrednia weryfikacja nie jest
możliwa. Stopnie te, zgodnie z przyjętą
przez nas typologią, można przedstawić
jako pewność, przypuszczenie,
wątpliwość, wykluczenie oraz unikanie
sądu modalnego
Emotywno-oceniające akty
mowy
AKT EMOTYWNY: Stosując Aj
nadawca zabezpiecza przyjęcie
przez odbiorcę oceny,
towarzyszącej wyrażonej emocji
Stało się!
•
Jakość oceny sytuacji (-)
•
Jakość emocji wyrażonej (+) – pogodzenie się z sytuacją (-)
•
Kierunek wyrażonej emocji (TY)
•
Sprawca powstałej sytuacji (TY lub ?)
•
Wartość powstałej sytuacji: (niekorzystna dla JA lub
niekorzystna dla TY)
•
W związku z ambiwalencją parametrów występujących w (d) i
(e), dana jednostka może należeć do kilka typów aktów
emotywnych:
wybaczenie (sytuacja niekorzystna dla JA, spowodowana przez TY)
pogodzenie się (z losem) (sytuacja niekorzystna dla JA,
spowodowana przez ?)
przeproszenie (sytuacja niekorzystna dla TY, spowodowana przez
JA)
pocieszenie (sytuacja niekorzystna dla TY, spowodowana przez TY
lub ?)
Akty działania
Akty mowy
nakłaniające
odbiorcę do
działania (proponowanie, prośba,
żądanie) mają na celu spowodowanie
takiego układu interakcyjnego, w którym
odbiorca, na mocy konwencji językowej, jest
typowany na wykonawcę działania
przedstawionego w części propozycjonalnej
(p). Sam cel wykonawczy tych aktów mowy
zakłada, iż nadawca jest zainteresowany
działaniem odbiorcy, czyli, że osiągnięcie
stanu rzeczy opisanego w (p) jest korzystne
dla nadawcy.
Akty działania
Akty mowy
zobowiązania
tworzą odrębną
grupę przede wszystkim dlatego, że ich
celem nie jest spowodowanie
bezpośredniego działania lecz
zamanifestowanie gotowości podjęcia
określonego działania w przyszłości.
Istnieją dwa typy aktów zobowiązania
zależnie od tego, czy korzyść, jaką
przyniesie przyszłe działanie, leży po
stronie nadawcy (gotowość) czy
odbiorcy (obietnica).
Akty działania
Akty mowy mające na celu
ustalenie
sposobu działania
są stosowane w
sytuacjach, kiedy nadawca lub odbiorca
są zmuszeni do wyboru dalszego
postępowania lub pilnego rozwiązania
powstałego problemu życiowego.
Interlokutorzy wspólnie ustalają przy
tym możliwe sposoby działania, które
doprowadzą do rozwiązania problemu.
Funkcje rozstrzygnięcia realizują: rada,
ostrzeżenie, zezwolenie/zakaz
Gatunki
Przeznaczeniem języka potocznego
jest organizacja bezpośredniej
komunikacji face - to - face w
warunkach realnego (fizycznego)
kontaktu interlokutorów, kiedy
znajdują się oni w tym samym
miejscu i czasie oraz mają jednakowe
możliwości obserwacji otoczenia (tła
komunikacyjnego).
Gatunki
Z kolei komunikacyjnym przeznaczeniem
dyskursu naukowego jest organizacja
procesu poznawczego, czyli wspólne
dążenie uczestników komunikacji do
udowodnienia prawdy lub wiarygodności
opisywanych zjawisk rzeczywistości, z
pozycji obiektywnych i niezależnych od
jakichkolwiek indywidualnych postaw. Ten
cel komunikacyjny zmusza ich do ścisłej
dyscypliny i jednoznaczności rozumowania
oraz do logicznie uzasadnionej
argumentacji, zorganizowanej w sposób
obiektywny i niezależny od przekonań,
emocji i preferencji aksjologicznych.
Gatunki
Celem komunikacyjnym dyskursu urzędowego jest
kodyfikacja stosunków społecznych w postaci
różnego typu dokumentów, mających tak zwaną
siłę prawną, czyli powodujących uregulowanie lub
zmianę obowiązków społecznych dla określonych w
tych dokumentach podmiotów, które podlegają
odpowiednim sankcjom w przypadku niespełnienia
tych obowiązków. Cel ten, podobnie jak w
przypadku dyskursu naukowego, wymaga
jednoznaczności sformułowań i wzajemnej
niesprzeczności sensu odrębnych dokumentów
urzędowych. Różni się zaś od dyskursu naukowego
tym, że jego ustalenia mają charakter arbitralny,
nie zawsze mający obiektywne uzasadnienie
logiczne.
Gatunki
Podstawowym celem tekstów publicystycznych
jest perswazja, czyli wywieranie wpływu na
odbiorców. Wpływ ten ma powodować zmiany lub
umocnienie ich systemów przekonań i motywować
ich zachowanie się w społeczeństwie. Nadawca
dyskursu publicystycznego stosuje różnorodne
środki perswazyjne, odwołujące się zarówno do
racjonalnych (rozumowych) argumentów jak i do
irracjonalnych chwytów, wykorzystujących
przekonania i przeżywanie emocjonalne odbiorców
w stosunku do obiektów perswazji. Cel ten
znajduje potwierdzenie w wyborze odpowiednich
środków językowych, w subiektywnym charakterze
przekazu w doraźnym, okazjonalnym charakterze
dowodów, uwzględniających aktualny stan
nastrojów społecznych.
Gatunki
Podstawowym celem komunikacyjnym
tekstów literackich jest przez obrazowe,
kreatywne przedstawienie świata wywołanie
przeżycia estetycznego odbiorcy. Kontakt
czytelników z literaturą stanowi
wysublimowaną rozrywkę umysłową, która
wymaga określonego przygotowania,
znajomości tradycji literackiej i
rozpoznawania przyjętych w tej tradycji
toposów i różnorodnych odniesień do
rozbudowanej symboliki.