„Data exodusu w ujęciu Świadków Jehowy”
Autor:
Jan Lewandowski
Do druku przygotował:
SCORP1ON
J 8:44 „Wy macie diabła za ojca i chcecie spełniać pożądania waszego ojca. Od początku był on zabójcą i w prawdzie nie wytrwał, bo prawdy w nim nie ma. Kiedy mówi kłamstwo, od siebie mówi, bo jest kłamcą i ojcem kłamstwa.”
Prz 30:5-6 „Każde słowo Boga w ogniu wypróbowane, tarczą jest dla tych, co Doń się uciekają.(6) Do słów Jego nic nie dodawaj, by cię nie skarał: nie uznał za kłamcę.”
Ap 22:18 „Ja świadczę każdemu, kto słucha słów proroctwa tej księgi: jeśliby ktoś do nich cokolwiek dołożył, Bóg mu dołoży plag zapisanych w tej księdze.”
Ap 22:19 „A jeśliby ktoś odjął co ze słów księgi tego proroctwa, to Bóg odejmie jego udział w drzewie życia i w Mieście Świętym - które są opisane w tej księdze.”
2Kor 4:2 „Unikamy postępowania ukrywającego sprawy hańbiące, nie uciekamy się do żadnych podstępów ani nie fałszujemy słowa Bożego, lecz okazywaniem prawdy przedstawiamy siebie samych w obliczu Boga osądowi sumienia każdego człowieka.”
Prz 19:5 „Fałszywy świadek nie ujdzie karania, kto kłamstwem oddycha, nie zdoła się wymknąć.”
Prz 19:9 „Fałszywy świadek nie ujdzie karania, zginie - kto kłamstwem oddycha.”
Prz 28:13 „Nie zazna szczęścia, kto błędy swe ukrywa; kto je wyznaje, porzuca - ten miłosierdzia dostąpi.”
Syr 34:4 „Co można oczyścić rzeczą nieczystą? Z kłamstwa jakaż może wyjść prawda?”
Ap 22:15 „Na zewnątrz są psy, guślarze, rozpustnicy, zabójcy, bałwochwalcy i każdy, kto kłamstwo kocha i nim żyje.”
Syr 36:19 „Jak podniebienie rozróżni pokarm z dziczyzny, tak serce mądre - mowy kłamliwe.”
Ef 5:6-17 „Niechaj was nikt nie zwodzi próżnymi słowami, bo przez te [grzechy] nadchodzi gniew Boży na buntowników.(7) Nie miejcie więc z nimi nic wspólnego!(8) Niegdyś bowiem byliście ciemnością, lecz teraz jesteście światłością w Panu: postępujcie jak dzieci światłości!(9) Owocem bowiem światłości jest wszelka prawość i sprawiedliwość, i prawda.(10) Badajcie, co jest miłe Panu.(11) I nie miejcie udziału w bezowocnych czynach ciemności, a raczej piętnując, nawracajcie [tamtych]!(12) O tym bowiem, co u nich się dzieje po kryjomu, wstyd nawet mówić.(13) Natomiast wszystkie te rzeczy piętnowane stają się jawne dzięki światłu, bo wszystko, co staje się jawne, jest światłem.(14) Dlatego się mówi: Zbudź się, o śpiący, i powstań z martwych, a zajaśnieje ci Chrystus.(15) Baczcie więc pilnie, jak postępujecie, nie jako niemądrzy, ale jako mądrzy.(16) Wyzyskujcie chwilę sposobną, bo dni są złe.(17) Nie bądźcie przeto nierozsądni, lecz usiłujcie zrozumieć, co jest wolą Pana.”
J 8:32 „i poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli.”
Strona WWW:
Sprawa biblijnego exodusu od dość dawna poważnie absorbuje nie tylko religioznawców, teologów i biblistów, ale także historyków, archeologów i egiptologów. W tym kontekście, jeszcze bardziej ciekawą kwestią staje się data wyjścia Izraelitów z Egiptu w ujęciu prezentowanym przez Świadków Jehowy. Wedle ich leksykonu pt. Całe Pismo jest natchnione przez Boga i pożyteczne (Brooklyn 1998, str. 285, par. 8) Izraelici wyszli z Egiptu w roku 1513 przed Chrystusem. Wedle tej wersji wydarzeń historycznych faraonem jaki prześladował Izraelitów byłby Totmes I (lata 1525 do 1512 przed Chrystusem). Przyjmowanie przez Świadków Jehowy daty exodusu na XVI wiek przed Chr. jest jednak ekscentrycznym i odosobnionym poglądem, skoro - jak podaje jeden z naukowo zredagowanych komentarzy biblijnych - ta „hipoteza nie ma obecnie zwolenników” (Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990, str. 104). Ponadto, przeciw takiej hipotezie wysunięto wiele bardzo poważnych zastrzeżeń natury historycznej i archeologicznej.
Badacze historii starożytnego Izraela zwracają na przykład uwagę na fakt, że wedle podań biblijnych Izraelici w trakcie exodusu napotkali Moabitów (Lb 22:7-8, 10, Lb 25:1; Pwt Pr 2:9, 29; Sdz 3:28-29; 2 Krn 20:10), Edomitów i Ammonitów (Lb 21:24; Pwt Pr 2:19-21, 37; Pwt Pr 3:11, 16; Sdz 11:15-16; 2 Krn 20:10, por. Joz 12:2; 13:10, 25), co jest niemożliwe w czasie przyjmowanym przez Świadków Jehowy, ponieważ w XVI wieku ludy te nie zamieszkiwały jeszcze Palestyny, bowiem znalazły się tam dopiero kilkaset lat później (por. Alfred Tschirschnitz, Dzieje ludów biblijnych, Warszawa 1994, str. 201).
Innym argumentem wysuwanym przeciw hipotezie exodusu w XVI wieku przed Chrystusem jest fakt, iż Izraelici w trakcie wyjścia z Egiptu spotykali liczne miasta warowne w Kanaan (Lb 13:19 i 28; 32:17 i 36; Pwt Pr 1:28; 9:1; Joz 2:15; 6:5), co wedle badań archeologicznych w sytuacji Palestyny mogło być możliwe dopiero od XIII wieku przed Chrystusem (por. A. Tschirschnitz, jak wyżej). W jednym z fragmentów Pięcioksięgu Mojżesz wyraźnie stwierdza, że już tylko w samym Baszanie Żydzi natrafili podczas wędrówki na aż 60 miast obwarowanych (Pwt Pr 3:4-5, por. Joz 10:20; 19:29, 35; Sdz 9:51).
Za tym, że Izraelici wyszli z Egiptu i weszli do Kanaan nie w XVI wieku przed Chr, tylko w XIII, świadczy też archeologia, która pośrednio potwierdziła na ten czas zajęcie Kanaanu przez Żydów zgodnie z opisem księgi Jozuego, ustalając to po śladach zniszczeń oraz po nowym typie osadnictwa w Palestynie (por. Stanisław Gądecki, Archeologia biblijna, tom I, Gniezno 1994, str. 246-247).
Wedle doniesień księgi Jozuego, w czasach bliskich exodusu Izraelici zniszczyli pod przewodnictwem Jozuego takie miasta jak Debir (Joz 10:38-39), Lakisz (Joz 10:31-32), Eglon (Joz 10:34-35), Chasor (Joz 11:10-11). Zgodnie z danymi archeologii miasta te zniszczono w drugiej połowie XIII wieku przed Chrystusem (por. J. Synowiec, Pięcioksiąg, Kraków 2000, str. 270), co nie harmonizuje z przyjęciem daty exodusu na XVI wiek przed Chrystusem, jak przyjmują Świadkowie Jehowy w swym wyżej przytaczanym leksykonie.
Kiedy więc dokładnie nastąpiło owo wyjście Izraelitów z Egiptu? Aby w sposób jeszcze bardziej pewny i wyczerpujący ustalić czas w jakim dokonał się exodus najlepiej dociec, za którego faraona się to stało.
Który faraon prześladował Żydów w Egipcie?
Odpowiedź na to pytanie nie jest wcale taka prosta, bowiem tekst biblijny nigdzie nie wymienia tego faraona z imienia. Badacz tego zagadnienia stoi więc przed niełatwą zagadką i zadaniem zidentyfikowania tego faraona na podstawie danych pośrednich, które po porównaniu z danymi pozabiblijnymi pozwolą mu ułożyć tę swoistą historyczną mozaikę w jedną całość i w ten sposób odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule niniejszego akapitu. Wypada zatem trochę pobawić się w detektywa i historyka zarazem.
Dysponujemy następującymi danymi, które mogą nam pozwolić zorientować się w czasie w jakim rozgrywają się biblijne wydarzenia z księgi Wyjścia: Po pierwsze z Biblii wiemy (Wj 1:11), że Izraelici byli wykorzystani przez Egipcjan do prac przymusowych.
Następnie, w Wj 1:11 (por. Wj 12:37; Lb 33:3, 5; Jdt 1:9) czytamy też, że Izraelici uczestniczyli przy budowie miasta Ramzes. Informacja, że Izraelici uczestniczyli w pracach budowniczych w miejscowości Ramzes jest dla nas bardzo pomocną informacją, bowiem z historii Egiptu wiemy już, że miasto Ramzes nazywało się Awaris, zanim faraon Ramzes II nadał mu nową nazwę związaną ze swoim imieniem (por. J. Synowiec, jak wyżej, str. 270; Encyklopedia biblijna, Warszawa 1999, str. 1044, hasło: Ramses). Zatem wszystko wskazuje na to, że to właśnie za czasów faraona Ramzesa II rozgrywają się wydarzenia z księgi Wyjścia. Czasy tego faraona to lata 1304 do 1237 przed Chrystusem. W tym momencie trzymamy już jakby końcówkę nitki, po której dojdziemy do kłębka, czyli do informacji o czasie w którym nastąpił exodus. Posuwajmy się więc dalej.
Następną pomocną informacją z historii Egiptu, pozwalającą się nam upewnić, że w księdze Wyjścia mowa o faraonie Ramzesie II, jest informacja zgodnie z którą przyjmuje się powszechnie wśród historyków, że faraon Ramzes II przeniósł stolicę swego państwa do delty Nilu (por. A. Tschirschnitz, jak wyżej, str. 202). Było to wydarzenie wyjątkowe w historii Egiptu, zatem dzięki tej informacji przy identyfikacji faraona z księgi Wyjścia możemy wykluczyć poprzednich faraonów, którzy nie rezydowali w delcie Nilu.
W jaki sposób może nam jednak przydać się ta informacja przy ustalaniu tego, który faraon prześladował Żydów w księdze Wyjścia? Wbrew pozorom ta pośrednia informacja daje nam bardzo wiele. Mianowicie, wedle terminologii jaką w Rdz 47:11 posłużył się jakiś późniejszy redaktor Pięcioksięgu wiemy, że teren w Egipcie jaki przydzielono Żydom na osiedlanie się nazywano „ziemią Ramses”. Nazwa ta poprzez swoje umiejscowienie przez redaktora Pięcioksięgu w nieco anachronicznym (por. Encyklopedia biblijna, jak wyżej, str. 1044, hasło: Ramses) kontekście historycznym (bo w erze patriarchów) nie musi być jednak z tegoż powodu błędna. Można bowiem założyć, że jest ona ekstrapolacją poglądu czasów exodusu na czasy wcześniejsze, czyli innymi słowy, redaktor Pięcioksięgu określił za pomocą nazwy późniejszej teren jaki został Izraelitom przydzielony w czasach wcześniejszych (za czasów patriarchów), kiedy to użyta przez naszego redaktora nazwa nie musiała jeszcze obowiązywać. Taki sposób ujmowania przez redaktora Pięcioksięgu danych biblijnych odnośnie nazw jest dobrze widoczny na przykładzie innych nazw geograficznych stosowanych w Pięcioksięgu. Przykładowo, w Rdz 14:14 (patrz też Pwt Pr 34:1) czytamy, iż Abram dotarł w pościgu aż do Dan, choć nazwa Dan została w rzeczywistości przecież utworzona dopiero długo po czasach w jakich żył Abram - w czasach Sędziów (por. Sdz 18:29).
Można więc przyjąć, że nazwa „ziemia Ramsesa” choć historycznie nieprecyzyjna i anachroniczna, jest jednak ścisła w sensie geograficznym i określa za pomocą terminologii królewskiej Egiptu obszar na jakim mieszkali Izraelici w czasach opisanych przez księgę Wyjścia. Teren ten był nie tylko miejscem w którym osiedlono Żydów, ale dodatkowo był „ziemią Ramzesa”, czyli faraona, który ich prześladował i który wyjątkowo rezydował w delcie Nilu - jak na podstawie danych historycznych wspomniałem wyżej. Siedziba faraona i Żydów lokalizowała się więc w jednym i tym samym miejscu - w delcie Nilu.
Potwierdza to analiza innych danych wewnętrznych zawartych w Biblii. Niektórzy badacze na podstawie pozostałych danych biblijnych również zwracają uwagę na fakt (por. A. Tschirschnitz, jak wyżej, str. 201), iż z doniesień księgi Wyjścia na temat łatwości kontaktów faraona z Mojżeszem wynika, że osiedla izraelskie (ziemia Goszen - por. Wj 9:26; Rdz 45:10; 47:4, 6; 47:27) istotnie znajdowały się w sąsiedniej bliskości z siedzibą faraona (patrz też Wj 8:16). Dodatkowo podkreśla się, że taki stan rzeczy mógł mieć miejsce tylko za panowania XIX dynastii w Egipcie, czyli w latach 1319 do 1200 przed Chr (por. J. Synowiec, jak wyżej, str. 269-270).
Z Wj 7:15 także wynika, że Mojżeszowi nie zajmowało wiele czasu udanie się nad Nil na poranne spotkanie z faraonem, co ponownie sugeruje, że ich siedziby mieszkalne znajdowały się niedaleko siebie. Wedle innych danych zachowanych w podaniu biblijnym również wynika, że Nil znajdował się blisko siedziby faraona (por. Wj 7:28).
Czy są nam dostępne jeszcze jakieś inne dane, zarówno historyczne jak i biblijne, które potwierdzają, że Izraelici i faraon zamieszkiwali blisko siebie w delcie Nilu? Kolejną informacją historyczną, która może okazać się bardzo przydatną w naszych ustaleniach może być fakt, że Ramzes II był wielkim budowniczym (por. A. Tschirschnitz, jak wyżej, str. 202; Encyklopedia biblijna, jak wyżej, str. 963, hasło: Pitom), uważanym za największego budowniczego z faraonów. Zestawmy to teraz z wyżej wzmiankowaną informacją za Wj 1:11, wedle której Żydzi byli wykorzystywani przez faraona do prac przy budowie. Zestawiając te informacje weźmy pod uwagę też inne wyżej wspomniane dane, mianowicie okoliczność, wedle której Żydzi podczas okresu ucisku w Egipcie rezydowali w delcie Nilu. Skoro tam rezydowali, to rozsądnym jest wniosek, że w tych właśnie okolicach faraon postanowił ich wykorzystać do prac budowlanych. Czy dostępne nam dane potwierdzają ten wniosek? Owszem.
Zgodnie z informacją podaną w Wj 1:11 uciskani w Egipcie Izraelici uczestniczyli przy budowie miasta Pitom. Co to za miasto i gdzie leży? Lokalizacja starożytnego miasta Pitom wzmiankowanego w podaniach biblijnych jest dziś identyfikowana przez dużą część współczesnych badaczy z miastem Tell al- Maskuta, które znajduje się właśnie w delcie Nilu (por. Encyklopedia biblijna, Warszawa 1999, str. 963, hasło: Pitom). W Pitom - co godne uwagi - odnaleziono inskrypcje świeckie na pomnikach, zawierające właśnie imię faraona Ramzesa II (za E. Dąbrowski, Podręczna encyklopedia biblijna, Poznań Warszawa Lublin 1959, tom II, str. 291). Być może warto też nadmienić, że Orygenes twierdził, że nazwa Pitom oznacza w języku greckim „Usta Braku”, albo „Usta Otchłani” (Orygenes, Homilie o księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, I, 5).
Również miasto Ramzes przy budowie którego zgodnie z Wj 1:11 wykorzystywano Izraelitów, zostało dzięki wykopaliskom zidentyfikowane jako Tell el-Dab'a leżące niedaleko Khatana -Qantir (por. Encyklopedia biblijna, jak wyżej, str. 1044 i 1113, hasło: Ramses i Soan). Tell el-dab'a to malutki i opustoszały już dziś port z czasów XIX dynastii, odbudowany przez faraonów Setiego I (1304-1290) i Ramzesa II. Port ten leżał również - co znamienne - w delcie Nilu (por. S. Gądecki, jak wyżej, tom I, str. 238). Bardzo interesujący jest fakt, że w okolicach Ramzes znaleziono dowody na istnienie pałacu Ramzesa II (por. Encyklopedia biblijna, jak wyżej, str. 1044, hasło: Ramses). Orygenes twierdził, że Ramzes oznacza w języku greckim „Poruszenie Robaka” (Orygenes, Homilie o księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, I, 5). W innym swym dziele (Homilie o księgach Liczb, Jozuego, Sędziów, XXVII, 9) Orygenes podaje nieco odmienną etymologię tego słowa - „Gwałtowne wstrząśnięcie”, albo „Strząśnięcie robaka”.
Tak czy inaczej, wszystko układa się idealnie w logiczną całość: czas żydowskiego exodusu przypada na przeniesienie stolicy Państwa egipskiego do delty Nilu, czyli na XIII-wieczny okres panowania faraona Ramzesa II. Zatem czasy Ramzesa II i tym samym XIII wiek przed Chrystusem są okresem w jakim należy umiejscowić wydarzenia z księgi Wyjścia.
Dość dobrym historycznym potwierdzeniem wyjścia Izraelitów z Egiptu za czasów Ramzesa II jest też pewien egipski dokument, tzw. stella Merneptaha, datowana na rok ok. 1220 przed Chrystusem i będąca zarazem najstarszym ze znanych współczesnej archeologii pozabiblijnym potwierdzeniem istnienia Izraela w starożytności (tłumaczenie tekstu tej stelli patrz w: Alfred Tschirschnitz, jak wyżej, str. 201). Stella ta opisuje zwycięstwa faraona Merneptaha nad narodami Syrii i Palestyny. Czytamy w niej też o Izraelu:
„Izrael zniszczony i nie ma w nim nasienia (tzn. potomstwa)”.
Badacze zagadnienia exodusu uważają, że stella ta potwierdza iż żydowski exodus miał miejsce najwcześniej właśnie w XIII wieku przed Chrystusem. Wnioskują tak na podstawie następujących przesłanek, które skomponowano w takie oto wnioskowanie:
1) Stella ta wyraźnie sugeruje, że Izraela nie ma już w Egipcie.
2) Stella mówiąc o podbitych przez faraona narodach suponuje obszary na jakich są osiedlone te ludy i narody. W przypadku Izraela nie czyni ona jednak aluzji do obszaru na jakim oni aktualnie mieszkają, co może oznaczać, że stella ta była sporządzona w czasie czterdziestoletniego okresu pomiędzy opuszczeniem przez Żydów Egiptu a przybyciem Jozuego do Kanaan (Wj 16:35; Joz 5:6). Przybycie Jozuego do Kanaanu skończyło się jak wiadomo zbrojnym zdobyciem przez Izraelitów wielu miast (bujnie opisuje te zdarzenia księga Jozuego), gdy Izraelici nie mieli jeszcze swej ziemi.
3) Czas w jakim rzeczona stella została sporządzona to okres gdy Izraelici wciąż są w trakcie 40 letniej wędrówki po pustyni. Gdyby bowiem Izraelici byli w czasie redagowania powyższej stelli już w Ziemi Obiecanej, zdobywając międzynarodowy rozgłos przez swoje podboje (a o takim rozgłosie po wejściu Izraelitów do Ziemi Obiecanej donoszą właśnie wzmianki biblijne w Joz 6:27, por. Joz 2:10, 5:1 i 9:9), to w tym czasie redaktor tej stelli nie mógłby już na niej napisać, iż cały naród żydowski jest unicestwiony. Tak jednak zrobił, co oznacza, że Żydzi wciąż jeszcze błąkali się po pustyni i w trakcie redagowania rzeczonej stelli nie byli jeszcze w Ziemi Obiecanej. Jak wspomniałem wyżej, wędrówka Żydów trwała 40 lat, stellę Merneptaha zaś sporządzono w roku ok. 1220 przed Chrystusem, co oznacza, że exodus Żydów nastąpił najwcześniej w roku 1260 p.n.e., a najpóźniej ok. 1220 p.n.e.
Dolna granica roku 1220 może jednak być przesunięta nieco do góry - do roku 1237, kiedy to wypadał ostatni rok panowania faraona Ramzesa II. Tekst biblijny wspomina bowiem tylko o jednej zmianie faraona w Egipcie w okresie ucisku (Wj 2:23), zatem rozsądne jest mniemać, że exodus dokonał się w obrębie jednego faraona - Ramzesa II, który panował bardzo długo.
W świetle tych wszystkich solidnych danych możemy po raz kolejny przyjąć z prawdopodobieństwem bliskim pewności, że „faraonem wyjścia” był Ramzes II, a wyjście Izraelitów z Egiptu nastąpiło ok. 300 lat później niż to proponują Świadkowie Jehowy w swej datacji, ustalając exodus na rok 1513 p.n.e (por. powyższy leksykon Świadków Jehowy pt. Całe Pismo....., str. 285, par. 8).
„Panuje powszechna opinia, że >>faraonem ucisku Hebrajczyków<< był właśnie Ramzes II” (A. Tschirschnitz, jak wyżej, str. 41, podkreślenie od JL).
Wedle chronologii Świadków Jehowy przedstawionej w ich powyższym leksykonie pt. Całe Pismo....., (str. 285, par. 8) na to, że exodus nastąpił w XVI wieku przed Chrystusem wskazuje wzmianka z 1 Krl 6:1 mówiąca o tym, iż Salomon rozpoczął budowę Świątyni w 480 lat po wyjściu Żydów z Egiptu. Wedle datacji Świadków Jehowy przedstawionej w ich powyższym leksykonie (str. 285, par. 8) należy dodać tę liczbę do przyjmowanej przez Towarzystwo Strażnica daty początku budowy przez Salomona Świątyni - czyli do roku 1034 przed Chrystusem. To daje Świadkom Jehowy rok 1513 przed Chrystusem, jako rok wyjścia Izraelitów z Egiptu. Nie wspominając już o tym, że przyjęta przez Świadków Jehowy data 1034 p.n.e. jako rok początku budowy przez Salomona Świątyni jest błędna (Salomon panował bowiem w latach 965 do 926 przed Chr., - por. jakąkolwiek Encyklopedię) to ponadto liczenie przez Świadków Jehowy exodusu w oparciu o liczbę 480 lat z 1 Krl 6:1 jest bardzo niepewne. Septuaginta, o której Świadkowie Jehowy piszą iż „opiera się na tekście hebrajskim starszym od masoreckiego” (Całe Pismo...., str. 286, par. 9) ma bowiem w 1 Krl 6:1 liczbę 440 lat zamiast 480 lat (por. T. Brzegowy, Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 1998, str. 120 przypis).
Zawierające w 1 Krl 6:1 liczbę 440 lat a nie 480 kodeksy B i A Septuaginty należą do najlepszych (por. E. Dąbrowski, jak wyżej, tom II, str. 674). Owe rozbieżności w rękopisach biblijnych co do liczby lat wzmiankowanych w 1 Krl 6:1 stawiają pod znakiem zapytania czas jaki upłynął od exodusu do Salomona. „Ustalenie więc ścisłej daty W. [tzn. Wyjścia - przyp. JL] na podstawie danych tylko biblijnych jest niemożliwe; taką nieufność reprezentował już św. Hieronim” (E. Dąbrowski, jak wyżej, tom II, str. 674).
Zresztą, liczby w Biblii na pewno nie zawsze mają literalną wartość. Wskazuje na to fakt swobodnego traktowania tych liczb już przez najstarszych kopistów Starego Testamentu, którzy tak swobodnie podchodzili do tych liczb, że często zmieniali ich wartość (patrz mój tekst http://www.republika.pl/iszbin/nabuch04.htm o liczbach w Biblii).
Ponadto, większość egzegetów zgodnie uważa, iż liczba lat z 1 Krl 6:1 jest niehistoryczna i ma znaczenie symboliczne. Zdaniem owych egzegetów utworzono ją najprawdopodobniej w tym celu aby wskazać, że od czasu exodusu upłynęło 12 pokoleń arcykapłańskich, i każde z nich trwało po 40 lat (por. Wstęp do Starego Testamentu, jak wyżej, str. 104; por. E. Dąbrowski, jak wyżej, tom II, str. 674).
T. Brzegowy uważa (jak wyżej, str. 120 przypis), że liczba 440 lat z Septuaginty oznaczała 11 pokoleń (każde po 40 lat) jakie dzielą arcykapłanów Aarona i Sadoka z 1 Krn 5:29-34.
Podsumowanie
Chronologia Świadków Jehowy po raz kolejny okazała się błędna. Umieszczanie przez Świadków Jehowy czasu exodusu na XVI wiek przed Chr. jest nie tylko oparte na błędnie przyjętej przez Towarzystwo Strażnica dacie początku budowy Świątyni Salomona, ale jest ponadto niezgodne z Biblią, archeologią, i silnymi przesłankami historycznymi, jakich nie wolno lekceważyć. Chronologia exodusu w ujęciu Świadków Jehowy, jaką próbują zbudować oni na podstawie Biblii jest natomiast błędnie i zbyt niedokładnie przez nich interpretowana. Zainteresowanych głębiej zagadnieniem problemów związanych z chronologią Świadków Jehowy odsyłam do mojego tekstu http://www.republika.pl/iszbin/nabuch.htm o roku zburzenia Jerozolimy w ujęciu Świadków Jehowy.
[09 2002]
7