Wariacje na postmodernizm
Definiowanie i etymologia słowa :
Swoje wystapienie przygotowlam na podstawie ksiązki Krystyny Wilkoszewskiej „Wariacje na postmodernizm”. Bardzo często używa się dzisiaj pojęcia postmodernizmu do opisu zjawisk z różnych dziedzin. Możemy usłyszeć, że dana powieść, płyta, budynek, obraz czy film są postmodernistyczne. Postmodernistyczne, czyli jakie?
Wilkoszewska we wstępie pisze, że pojęcie to stało się czymś w rodzaju „słowa-wytrychu”. Jest ono jak parowiec umożliwiający przewiezienie rozmaitych treści, niejednokrotnie ze sobą sprzecznych. Czasami zwalnia z konieczności sprecyzowania, co właściwie mamy na myśli i z czym mamy do czynienia, bowiem gdy mówimy „postmodernistyczny”, to wiadomo, że „heterogeniczny” i „pluralistyczny”, a więc odwołujący się do wielu kontekstów i źródeł, które w każdym z przypadków różnią się oczywiście i wymagają odrębnego zbadania. Niestety bywa i tak, że pojęcie to stosuje się jako tani wybieg zawierający w sobie „wszystko i nic”.
W refleksji filozoficznej postmodernizm neguje sensowność metafizyki
(wszelkiego myślenia esencjalistycznego, czyli nakierowanego na ustalanie,
badanie, tego co, niezmienne (istotowe)).
Książka Krystyny Wilkoszewskiej Wariacje na postmodernizm jest powrotem do początków konstytuowania się pojęcia postmodernizm zarówno w sztuce jak i w filozofii.
Pojęcie postmodernizm odwołuje się do pojęcia „postmodern”
(ponowoczesność) - zastosowanego przez Arnolda Toynebee . Początkowo odnosiło się ono do debaty literackiej lat 50 ` i 60' XX wieku ,która odnosiła się do umasowienia kultury ,dostrzegano niedostatek motywów i technik w literaturze.Charakterystyczne dla postmodernistów jest poczucie końca historii i wielkich narracji. Twórcy dochodzili do wniosku ,iż kategorie nowoczesności i oryginalności straciły swą aktualność - można było w tym zauważyć charakter swoistej nostalgii za wielką literaturę oraz krytyki własnej twórczości . Nastąpiła jednak wymowna zmiana w rozumienia tego pojęcia- odtąd będzie oznaczało akceptację ,afirmację, optymizm i pozytywność. Zawdzięczać to można Leslie Fiedlerowi ,który to dostrzegł pozytywy w przekraczaniu granic i zasypywaniu przepaści ,a tym samym ogłaszał narodziny postmodernizmu.
„Żyjemy teraz w całkowicie innym czasie ,apokalitycznym , antyracjonalnyhistor
m i semantycznym; w czasie radosnej mizologii i profektycznego braku odpowiedzialności ,nieufni wobec ironii jako samoobrony i w zbyt wielkim stopniu nieświadomi siebie”
Postmodernizm w literaturze :
Ciekawą prezentację pojawienia się postmodernizmu w literaturze przedstawił John Barth „lecz wielu z nas na rózne sposoby przy pomocy intuicji lub głębokich przemyśleń pracowało nad tendencją ,która nie była zwykłą kontynuacja modernizmu ,lecz rzeczą nową i wspaniałą: tym co teraz nazywa się literaturą postmodernistyczną”. Autor ten wyraża również nadzieję ,że w przyszłości zostanie ona uznana za literaturę odnowy. Do pisarzy wczesnego postmodernizmu możemy zaliczyć Johna Bartha ,Donalda Bartheleme , Thomasa Pynhon ,Stanleya Elkina , Roberta Coovera i Normana Mailera. W literaturze tego nurtu dostrzegalna jest amorficzna rzeczywistość umykająca wszelkim próbom uchwycenia ,a także parodia legend ,mitów i świętych ksiąg ludzkości takich jak Biblia ,Don Kichot czy Tragedia Grecka. Amerykańska postmoderna przeżywała w latach sześćdziesiątych okres awangardy ,która to w Europie swój zbliżała się do końca. Okres ten był jednak tylko zwiastował rozkwit tego nurtu jaki nastąpił w latach 70- tych.
Imię Róży Umberto Eco
„Imię Róży „ Umberto Eco to sztandarowe dzieło literatury postmodernistycznej. Sam autor będący akademickim filozofem , estetykiem ,semiologiem i teoretykiem do własnej powieści zamieścił komentarz teoretyczny wyjaśniający powody jej napisania i uchylającym tajemnicę warsztatu pisarskiego.
Bez wątpienia w przypadku tego dzieła teoria poprzedziła i przeniknęła powieść , a finalnie została poddana krytycznej ,dyskursywnej formie co świadczy o tym iż Umberto Eco dążył do stworzenia powieści stricte postmodernistycznej.
Umiejscowienie czasowe nie jest przypadkowe ponieważ okres średniowiecza stanowił realizację idei jedności zakłóconej dopiero przez nowożytne rozproszenie. Eco przeciwstawia średniowiecze neurotycznie systemowej nowożytności przez co urasta ono do roli wzorca na wielość postmoderny. Eco jako znawca znaków przywiązuje do nich dużą wagę „Są one […] znakami mówiącymi o innych znakach powiązanych niekończącym się łańcuchem dostojnych systemów symboli dla których i przez które człowiek utracił w ciągu wieków kontakt z rzeczami „
Umberto Eco jako krytyk kultury masowej tworzy w powieści wizję świata , którego rysy zostały stworzone wcześniej. Wizja ta jest pełna znaczeń i obrazów, pluralistyczna i pararacjonalna. W jego powieści dostrzegalne są wzorce zaczerpnięte z C. Doyle'a. Postaci w jego dziele - brat William jest odzwierciedleniem Holmesa ,a jego pomocnik znajduje odbicie w kreacji Watsona. Wskazuje na to oprócz charakteru powieści to jak bohaterowie zwracają się do siebie. Cechami łączącymi te dwa światy są m.in.. Podążanie za śladami oraz wysnuwanie wniosków, a także to ,że w obu przypadkach chodzi o manuskrypt. W Imieniu Róży” dostrzegalna jest też postać racjonalisty ,który przez swoje obserwacje mimo ,że są one właściwe rozmija się z sensem sprawy.
Nie można jednak twierdzić ,że postmodernizm stanowi opozycję racjonalizmu i anty- czy irracjonalizmu .To co oddziela postmodernizm od tradycji nie oznacza jednak rezygnacji z racjonalizmu ,a raczej rewizję dotychczasowych sposobów działania. Rozum zostaje więc nie tyle odrzucony co inaczej pojęty, nastawiony na powiązania i przejścia między wielością dziedzin wymiarów zjawisk. Przedstawione ujęcie funkcji rozumu wkomponowane jest w pewien szerszy pogląd, zwany pluralizmem radykalnym , w którym wielość jest czymś podstawowym ,a nie pochodnym od całości czy jedności. I chociaż William w „Imieniu Róży” mówi iż trudno pogodzić się z myślą ,że nie można w te wielość i różność wprowadzić ładu ,to ogólnie pluralistyczna wizja świata ma w postmodernizmie optymistyczny charakter. Pozostali autorzy postmodernistyczni tacy jak Itala Calvin czy John Barth stosują podobne zabiegi ,a także popularne w tych kręgach - hiperrealizm , metapoziom, pastisz ,ironię. .
Cechy powieści postmodernistycznej:
Nie oddaje rzeczywistości ,chociaż czasami udaje, że to robi ,by poprzez stworzenie iluzji realności usytuować się wobec niej jako fikcja spotęgowana.
Jest „powierzchniowa” i fragmentaryczna ,odrzuca wszelkie metaporządki ,akceptuje chaos ,lubi przybierać formę encyklopedii ,w której nie obowiązuje ani linearny porządek kultury ,ani hierarchicznie uporządkowanie haseł i gdzie nie jest też możliwy do uchwycenia jakiś ukryty w głębi całościowy sens .
Łamie wszelkie podziały ,zwłaszcza ten na sztukę elitarną i popularną ,łącząc wątki sensacyjne i awanturnicze z głębokimi z rozważaniami natury filozoficznej lub naukowej.
Tracąc odniesienie do rzeczywistości sytuuje się w obrębie językowych łańcuchów znaczeń ,eksploatując wszelkiego typu relacje między znakami, cytatami czy tekstami prowadząc gry intertekstualne i zabawy słowne.
Postmodernizm w architekturze
Postmodernizm w architekturze pierwotnie stanowił odwrót od moderny ,jednak z czasem zaczął wykorzystywać inspiracje, obawy i nadzieje modernizmu. Jednym z prekursorów był Robert Venturi ,który nawiązywał do manieryzmu i baroku niż klasycyzmu - co w widoczny sposób odzwierciedlało upodobanie do form wieloznacznych i złożonych .W działalności architektów postmodernistycznych nawet w najprostszych budynkach widoczny jest eklektyzm i niekiedy humorystyczne wykorzystywanie symboli. Innym przedstawicielem jest Charles Moore, który w środku Nowego Orleanu zaprojektował budowlę przypominająca antyczny Rzym.
W odróżnieniu od modernizmu postmodernizm nie ma ambicji awangardowych i przedkłada w architekturze komponowanie i kompilowanie nad poszukiwanie. Architektura postmodernistyczna tak jak literatura tego nurtu cechuje się pluralizmem i złożonością. Zdaniem postmodernistów, architektura nie musi ulegać duchowi czasu i postępowi technicznemu, zaś przede wszystkim powinna zależeć od kontekstu, nastroju czy wreszcie osobistych upodobań architekta i inwestora. W architekturze tej znajdujemy też elementy regionalizmu, konsensualizmu ,a także humor, ironia i pastisz jak i ornament i dekoracje. Kolejną cechą tego prądu jest podwójne kodowanie polegające na łączeniu znaczeń wysokich i niskich wymagających totalitarnych, drastycznych posunięć. Część twórców proponowała oddzielenie późnej moderny od postmoderny pojedynczym kodowaniem. Charles Jencks mawiał: „Królowie budowlanego sukcesu tworzą jednocześnie w obydwu stylach - postmodernizm dla sławy elitarnej ,wśród kolegów i dla szerokiej popularności ,a późny modernizm dla forsy od plutokratów”.
Postmodernizm w sztuce
Sztuka postmodernistyczna odznacza się przede wszystkim tym ,iż twórcy tego nurtu sprzeciwiają się abstrakcji ,a także starają się uwolnić od racjonalnego ,zgeometryzowanego stylu .Dlatego często za styl postmodernizmu uznaje się właśnie bezstylowość. Postmodernizm w sztuce jest ściśle związany z pop-artem oraz neoawangardą przez co mimo starań ekspertów nie można zróżnicować artystów ani dzieł gdyż często jedno dzieło zawierało cechy charakterystyczne dla kilku nurtów. Częstokroć stosowanym pojęciem jest transawangarda ,która mimo lekkich odchyleń wobec postmodernizmu w gruncie rzeczy jest jego synonimem i tak jak on wyrasta ze sprzeciwu wobec modernizmu oraz zawiera skłonność do bogactwa treści i nieskrępowanej swobody tworzenia.
Tak jak w innych dziedzinach jakie obejmuje postmodernizm tak i w sztukach plastycznych dominuje pluralizm form oraz eklektyzm. Postmoderniści stosowali także m.in. pastisz ,humor ,a także kicz. Część twórców np. Kiefer stosuje używa mechanizmu dzięki któremu treści ukryte w obrazie stają się widoczne, jest za tym w jego obrazach pewna podwójność bowiem to co sytuuje się poza obrazem zaznacza w nim swą obecność skoro ten poza siebie odsyła. Dostrzegalna jest również manipulacja wizerunkiem, tak jak np. u Warhola w serii zdjęć Marylin Monroe gdzie człowiek staje się wieloma osobami i wchodzi w różne role. Do rangi sztuki urasta w latach 80- tych malarstwo i „pisiarstwo” ścienne - graffiti (Futura 2000).
Film w postmodernizmie
W odróżnieniu o architektury , sztuki i literatury film nigdy nie doświadczył w pełni estetyki modernistyczno-awangardowej z jej elementami formalizmu ,abstrakcji, estetyzmu, anatomii dzieł sztuki ponieważ te występowały jedynie w mało popularnym kinie awangardowym .Spowodowane to było tym ,ze film jako muza pojawił się dość późno i był uznawany nie zawsze jako sztuka, ale jako dziedzina o plebejskim pochodzeniu. Do postmodernizmu go dwukodowość , a więc łączenie kultury wysokiego obiegu z kulturą popularną.
Kino zawsze posiadało aspiracje do połączenia przez twórczość niezależną do szerokiego grona odbiorców ,ale zarazem wymagającego. Pewne akcenty w postaci nawiązywania do innych dzieł filmowych ,a także czystej parodii, pastiszu , persyflażu czy sentymentalnego stylu retro, pomieszanej stylów ,a także przemieszanie gatunków przybliżają film tego okresu do kręgu dzieł postmodernistycznych. Takie zabiegi stosowane były m.in. Przez Felliniego ,Bertolucciego jak i filmach Lyncha. Zauważalne jest to także w filmach „nowego Hollywoodu” takich jak Easy Rider Dennisa Hoppera a także Woody'ego Allena i Mela Brooksa.