Definicje nieprzystosowania społecznego
Nieprzystosowanie społeczne polega na "braku umiejętności pełnienia ról społecznych, utracenie kontaktu ze społeczeństwem; polega na nie przyswojeniu przez jednostkę społecznie akceptowanych sposobów realizacji
własnych potrzeb, braku ukształtowania w niej zdolności i gotowości do pełnienia - zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami - właściwych jej ról społecznych."
(encyklopedia PWN)
Nieprzystosowanie jest zawsze w swej istocie pewnym stanem skłonności, ujmowanym jako: a) manifestacje, b) składniki (składające się na postawę nastawienia)
oraz c) determinanty (czynniki przyczynowe i wynikające zeń zdarzenia stanowiące elementy procesu genezy wykolejenia się). Chodzi tu o skłonności tworzące swoiście zintegrowany "zbiór postaw". (Cz. Czapów 1978, s. 10).
Przez nieprzystosowanych społecznie należy rozumieć osoby z zespołem skumulowanych objawów, które wchodzą w otwarty konflikt z normami:
- obyczajowymi
- moralnymi
- społecznymi
a także uczestniczą w podkulturze i identyfikują się z ich standardami.
Natomiast A. Podgórecki twierdzi, że przez nieprzystosowanie społeczne należy rozumieć ten rodzaj zachowań, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane.
Istota nieprzystosowania społecznego
Przyczyny nieprzystosowania społecznego jest wiele. Według. J. Chałasińskiego odchylenie od normy w zachowaniu się dziecka, czyli od zasad moralnych, obyczajów, zwyczajów przyjętych w danym środowisku. Nieprzystosowanie społeczne to pewien stan wewnętrzny jednostek, który wyraża się na zewnątrz różnymi formami. Informacji o stopniu i rodzaju nieprzystosowania dostarczają manifestacje (inaczej syndromy) takie jak: bunt przeciw autorytetom:, "agresywność", "niepowodzenia w nauce", które się powtarzają.
Nieprzystosowany społecznie człowiek, który w jakichkolwiek sposób przeciwstawia się rygorom społecznym, normom, nakazom, zakazom, zwyczajom przyjętym i obowiązującym w danej grupie społecznej. Niedostosowaną można więc nazwać jednostkę społecznie destrukcyjną, ale często i wartościową, występującą przeciw bezsensownym wymogom. W mowie potocznie zamiast określenia nieprzystosowania używa się określenia dziecko trudne lub agresywne. Przyjęto uważać, że dziecko to rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym lub na jego kolegach, a które bez pomocy z zewnątrz nie może poprawić swoich stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi.
Klasyfikacja przyczyn nieprzystosowania społecznego
endogenne ( biologiczne i psychologiczne)
Biologiczne i psychologiczne np: nadpobudliwość psychoruchowa, oligofrenia, charakteropatia, zaburzenia endokrynologiczne, zaburzona struktura osobowości, niska samoocena, niezrównoważenie emocjonalne.
2) egzogenne ( społeczne)
Społeczne np: kryzys rodziny, kryzys szkoły, brak poczucia bezpieczeństwa, negatywny wpływ wzorców, upadek autorytetów.
Klasyfikacja przyczyn wg. Konopnickiego
a) Przyczyny biologiczne
Wśród nich J. Konopnicki wyodrębnia czynniki wrodzone, które decydują często o formach zachowania się dziecka. Autor zwraca uwagę, iż zagrożenie może wystąpić znacznie wcześniej - bądź w okresie niepomyślnej ciąży (szczególnie pierwsze trzy miesiące i ostatnia faza przed urodzeniem), bądź przy narodzeniu, powodując tzw. porodowy uraz mózgu (PUM), obejmujący : wylewy krwi różnej wielkości od punkcikowatych do znacznych rozmiarów; zastój żylny, lub rzadziej tętniczy,
a także związana z tym ischemia (niedokrwienie miejscowe); niedotlenienie mózgu w następstwie zamartwicy, bezpośrednie zniszczenie różnych okolic mózgowia na skutek mechanicznego urazu; zmiany obrzękowe towarzyszące wymienionym zaburzeniom.
Przebyte urazy mózgu są do tego stopnia niebezpieczne, że często rzutują w sposób zasadniczy na osobowość danej jednostki na całe życie. U osobników takich obserwuje się niekiedy nieznaczne zaburzenia charakteru, kiedy indziej ciężkie zespoły psychopatyczne, czasem wybitne, choć jednokierunkowe zdolności, a czasem ciężkie niedorozwoje. Dzieci z przebytym uszkodzeniem mózgu także dużo trudniej dostosowują się do środowiska, często popadają
w konflikty z otoczeniem i są znacznie bardziej podatne na bodźce nerwicotwórcze.
Trzeba nadmienić, że niektóre lżejsze formy zaburzeń mogą z czasem,
a zwłaszcza w okresie dojrzewania, samoczynnie cofnąć się pod wpływem tendencji organizmu do spontanicznej poprawy. Dlatego nie należy spieszyć się z decyzją uznania dziecka za niedostosowane. Z diagnozą taką trzeba poczekać przynajmniej dotąd, aż dziecko przejdzie przez swój okres dojrzewania.
Dzieci z wyraźnymi symptomami zaburzeń w okresie przedpubertalnym powinny być otoczone specjalną opieką i ochroną przed stresami, zwłaszcza w wychowaniu domowym i w edukacji szkolnej, a tym samym zabezpieczone przed destruktywnymi wpływami i napięciami psychicznymi, których źródłem może być również środowisko zewnętrzne.
b) Przyczyny środowiskowe (zewnętrzne)
Rozwój psychiczny dziecka uwarunkowany jest zadatkami organicznymi
i własną działalnością jednostki, ale zależy również od środowiska zewnętrznego, przede wszystkim społecznego. Wszystkie czynniki rozwoju łączą się ze sobą i są od siebie uzależnione, jednakże specjalne znaczenie przypisuje się środowisku społecznemu ze względu na jego rolę w kształtowaniu psychiki ludzkiej. Doświadczenia, które tworzą się w toku interakcji dziecka
z otoczeniem, stanowią potem podstawę jego społecznej działalności. Tak właśnie rozwija się socjalizacja, czyli „proces kształtowania osobowości dziecka i przystosowania go do życia
w zbiorowości, polegający na uczeniu go i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający mu porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach.”
O społecznym uwarunkowaniu rozwoju psychiki człowieka przekonują przykłady tzw. „dzikich dzieci”, które wychowały się w skrajnej izolacji od społeczeństwa ludzkiego. U dzieci tych nie rozwinęły się typowo ludzkie cechy, takie jak postawa pionowa, chwytanie i manipulowanie przedmiotami. W związku z tym nie rozwinęły się też : myślenie, mowa, inteligencja.
Jako że w procesie wychowawczym środowisko społeczne ma tak istotne znaczenie, trudności przystosowawcze są zwykle spowodowane przez środowisko, które jest pod jakimś względem wadliwe.
Przyczyny zewnętrzne niedostosowania społecznego mogą występować
w rodzinie, w szkole, w szerszym środowisku społecznym. Każde z tych środowisk posiada swoisty charakter i może odegrać rolę wychowawczo - pozytywną lub wychowawczo - negatywną. Wprawdzie dominującym może okazać się każdy z czynników - w zależności od sytuacji, w jakiej znajduje się jednostka - jednakże w publikacjach fachowych zwraca się szczególną uwagę na środowisko rodzinne. Wszak jest to pierwsze środowisko wychowawcze dziecka. Tu właśnie nawiązuje ono pierwsze kontakty z innymi ludźmi, tu zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny współżycia społecznego, które stają się podwaliną i zaczątkiem jego rozwoju społecznego.
Syndrom zachowań - to zespół objawów nieprzystosowania społecznego.
Wymienione wcześniej kategorie zachowania nie występują w izolacji, lecz łączą się w tzw. syndromy zachowań, które są podstawą do wyodrębnienia różnych odmian nieprzystosowania społecznego ze względu na cechy zachowań składających się na dany syndrom.
Syndromy nieprzystosowania społecznego wg. Konopnickiego
J. Konopnicki wyróżnił pięć syndromów nieprzystosowania społecznego, są to:
1. Wrogość- powstająca na tle frustracji potrzeb emocjonalnej zależności, na które składają się takie cechy zachowania jak; podejrzliwość, szkodzenie innym ludziom, niszczenie przedmiotów, awantury, bójki, gwałtowne wybuchy gniewu, wagary.
2. Zahamowanie - powstające na podłożu uszkodzeń lub osłabienia systemu nerwowego jednostki np. nadmierna uległość dziecka, bierność i brak ambitnych aspiracji, ponoszenie częstych porażek, nieśmiałość, lęk przed ryzykiem, brak pomysłowości i inicjatywy, zamyślenie, autyzm.
3. Niekonsekwencja - pojawia się na tle uszkodzenia układu nerwowego, symptomy to: brak koncentracji uwagi, nieprzemyślane i natychmiastowe reakcje, nadpobudliwość oraz stany niezrównoważenia emocjonalnego.
4. Aspołeczność- podstawowe symptomy to: silne dążenie do szkodzenia innym osobom, bezinteresowne okrucieństwo brak wrażliwości moralnej, stosowanie przemocy w stosunkach interpersonalnych.
5. Wrogość z tendencją do aspołeczności - syndrom mieszany
Objawy nieprzystosowania społecznego wg. M. Grzegorzewskiej
Odwrócone zainteresowanie dla tzw. złych czynów.
Cynizm i brawura w tym względzie.
Tendencje społeczne negatywne.
Nieżyczliwy stosunek do człowieka
Stałe konflikty z otoczeniem)
Kłamanie i zrzucanie winy na innych
Niechęć do pracy i nauki.
Zycie chwilą, przygodą i awanturą.
Sugestywność.
10.Brak hamulców i krytycyzmu.
11.Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji i brak wiary w możliwość tego.
12.Zaburzenia w procesie emocjonalnym.
Etapy niedostosowania społecznego- wykolejenia według Czapowa:
A/ Stadium pierwsze:
Poczucie odtrącenia, niezaspokojenie potrzeby zależności emocjonalnej; objawy: agresja antyspołeczna; reakcje negatywne; buntownicze; narastająca wrogość, niekontrolowane reakcje emocjonalne; brak koncentracji uwagi, łatwe nudzenie się, brak cierpliwości.
B/ Stadium drugie:
utrwalanie wrogich reakcji wobec osób znaczących i autorytetów; objawy: odrzucanie form ekspresji; zaspokajanie podstawowych potrzeb poza domem; alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne.
C/ Stadium trzecie:
autonomizowanie się działalności antyspołecznej, stanowiącej satysfakcję i przyjemność; objawy: nawiązywanie kontaktów z gangami, chuliganami, przestępcami, grupowa działalność antyspołeczna, otwarty konflikt z prawem, obyczajem i moralnością.
Klasyfikacja form nieprzystosowania społecznego wg. A Jaczewskiego
Agresywne formy niedostosowania społecznego ( pobudzenie , agresja).
Wyłączeniowe formy niedostosowania społecznego (bierność, izolacja, niechęć do życia w grupie.
Bibliografia:
Pytka L. - „Pedagogika resocjalizacyjna”
Czapów Cz., Jedleński S.: Pedagogika resocjalizacyjna. PWN, Warszawa 2001
Konopnicki J., (1971),,Niedostosowanie społeczne'' Warszawa, PWN
Pospiszyl K., Żabczyńska E.,(1980). ,,Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie.'' Warszawa. PWN.
Maria Grzegorzewska „Pedagog w służbie dzieci niepełnosprawnych”