PRZEJAWY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
W literaturze naukowej odczuwa się brak zgodności dotyczącej nie tylko samej istoty niedostosowania społecznego lecz także rodzaju i liczby jego przejawów (objawów, symptomów).
Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych - dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej, ucznia w szkole.
Literatura obfituje w liczne opisy objawów nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży. Niektórzy pedagodzy i psycholodzy wyszczególniają kilkadziesiąt symptomów będących według nich istotnymi wskaźnikami trudności wychowawczych, inni natomiast ograniczają się do wymienienia kilku lub kilkunastu objawów nieprzystosowania społecznego. Liczba najczęściej wymienianych podstawowych symptomów niedostosowania zawiera się w przedziale 3-15.
L. Pytka wymienia następujące przejawy niepożądanego społecznie zachowania dzieci i młodzieży:
notoryczne kłamstwa
wagary
alkoholizowanie się
ucieczki z domów
kradzieże
niekonwencjonalne zachowania seksualne
rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.
Inną typologię symptomów niedostosowania społecznego podaje O. Lipkowski.
Wskazuje on w szczególności na:
notoryczne kłamstwa
werbalna agresję (wulgarność)
lenistwo szkolne
lękliwość
nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły
zaburzenia koncentracji uwagi
konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami.
Dla potrzeb niniejszego referatu przybliżę cztery z powtarzających się w licznych typologiach, przejawy niedostosowania społecznego: nieposłuszeństwo, kłamstwo, agresja i wagary.
NIEPOSŁUSZEŃSTWO
Nieposłuszeństwo to przejaw postępowania dziecka sprawiający rodzicom i wychowawcy szczególną przykrość, gdyż traktowane jest ono bowiem jako wyraz utraty pozycji autorytatywnej wobec dziecka i wpływu na kształtowanie jego postawy.
O nieposłuszeństwie mówi się wtedy, gdy dziecko "nie słucha" nie daje posłuchu,, poleceniom i nakazom, nie reaguje na to, co się do niego mówi.
Nieposłuszeństwo dziecka można więc określić jako postawę wyrażającą się w nie spełnianiu poleceń osób dorosłych i przeciwstawianiu się im. Nie można więc uznać jako nieposłuszne takie dziecko, które doraźnie nie spełnia polecenia, ale nie wykazuje postawy nieposłuszeństwa.
Przyczyn nieposłuszeństwa jest bardzo wiele. Między innymi:
Dziecięca bezradność i lęk (dziecko które np. ma trudności w czytaniu, nie chce czytać, bo boi się ośmieszenia)
Dziecko nie słucha natychmiast, bo przywykło do tego, że można zwlekać (w tym przypadku wina leży po stronie wychowawcy, który nie egzekwuje spełnienia polecenia. Brak konsekwencji, stanowczości i systematyczności wychowawcy często jest przyczyną ociągania się dziecka w posłusznym postępowaniu)
Brak akceptacji przez dziecko wymogów wychowawców/dziecko ma nieraz inne pomysły, inne propozycje postępowania. Zdarza się to szczególnie często u dzieci wychowujących się bez należytej opieki, więc przywykłych do postępowania samowolnego, zgodnie z własnymi potrzebami i według własnej oceny rzeczywistości.
KŁAMSTWO
Sporo kłopotu sprawiają dzieci kłamiące. Nie wiadomo, kiedy mówią prawdę, a kiedy nie. Trudno ustalić dziedziny ich prawdomówności.
U dzieci częste bywają KŁAMSTWA KOMPENSACYJNE dotyczące własnej osoby. Do tego rodzaju kłamstw zaliczyć można opowiadania o wysokim stanowisku ojca, który w rzeczywistości jest robotnikiem i triumfach sportowych brata, który dopiero pierwszy raz był na treningu, o nowym samochodzie kupionym przez wujka, który teraz będzie co niedzielę woził rodzinę na wycieczki. Takie historie rodzą się z tęsknoty za posiadaniem rzeczy dla siebie nieosiągalnych, czasami opowiada się o nich z zazdrości w stosunku do koleżanek i kolegów, którzy mają wszystko naprawdę. Czasami dlatego, że pragnie się zaimponować otoczeniu, albo dlatego, że po prostu wstyd przyznać się, że nie ma się tego, co mają inni.
Skłonność do kłamstw fantastycznych mija nieraz sama, kiedy dziecko wyrasta, dostrzega nieprawdopodobieństwo tego wszystkiego, co opowiadało otoczeniu.
Zaczyna się też dostrzegać naiwność i bezsensowność własnych kłamstw, bo wzrasta samokrytycyzm i wrażliwość na reakcje zarówno dorosłych, jak i rówieśników. Bywa jednak i tak, że skłonność do fantazjowania pozostaje, ale zmienia się jego temat.
Wielu uczniów KŁAMIE ,,TROSZECZKĘ,, to znaczy nie zmyśla żadnych fantastycznych historii, nie stwarza sobie okazji do przedstawiania spraw nie tak, jak miały się w rzeczywistości, ale od czasu do czasu rozmija się z prawdą, bo albo czegoś nie chce powiedzieć, albo uważa, że lepiej to powiedzieć nieco inaczej niż było, czy po prostu przemilczeć. Uczniowie tacy nie stanowią problemu wychowawczego.
Innym rodzajem kłamstwa przejawianym przez uczniów jest tzw. KŁAMSTWO BOHATERSKIE, w którym obwiniony, chociaż łatwo mógłby się oczyścić z zarzutów, nie czyni tego, aby obronić kolegę w tej sytuacji bardziej zagrożonego niż on sam. Kłamstwa bohaterskie nie ustaną do chwili, w której szkoła nie opanuje trudnej sztuki wstawiania się w sytuację ucznia. Jeżeli na przykład dobry uczeń przyznaje się do nie popełnionego czynu, żeby obronić kolegę, który i uczy się słabo, i zachowuje kiepsko, czyni to dlatego, że jemu grozi mniej niż tamtemu koledze. Gdyby szkoła troskliwą opieką i serdecznością otaczała właśnie uczniów słabych i gorzej zachowujących się, może nie byłyby potrzebne takie kłamstwa.
Oprócz wyżej wymienionych można wskazać także na KŁAMSTWA WYKRĘTY czy KŁAMSTWA popełniane ZE STRACHU przed wstydem lub poniesieniem kary. Wśród dzieci społecznie niedostosowanych dominującymi przyczynami kłamstw są :
obawy przed przykrymi konsekwencjami (kłamstwa obronne)
demoralizujący przykład dorosłych
podkreślenie własnej wartości
protest wobec trudnej sytuacji życiowej
Nie ma możności wyplenienia kłamstwa natychmiast, ponieważ niektóre jego rodzaje nie wypływają ani ze strachu ani z chęci zaszkodzenia komuś, a są do pewnego stopnia marzeniami na jawie, ziszczeniem w słowach tego, czego nie można zrealizować w czynie.
AGRESJA
Wyjaśnianie zjawiska agresji da się zasadniczo sprowadzić do trzech teorii:
TEORIA AGRESJI JAKO POPĘDU (INSTYNKTOWNA TEORIA AGRESJI)
Teoria ta u Z. Freuda zyskała oryginalne ujęcie w postaci niszczącego popędu śmierci. Została ona rozwinięta przez etologa K. Lorenza. Podkreślał on biologiczną funkcję agresji oraz sądził, że energia agresji wymaga rozładowania, co występuje bądź spontanicznie, bądź w skutek pojawienia się odpowiedniego bodźca czy sytuacji.
Normy kulturowe uniemożliwiają wyładowanie agresji, w wyniku czego dochodzi do aktów samoagresji oraz innych zaburzeń. K. Lorenz sądził, że dla uruchomienia wybuchów lub innych konsekwencji agresji korzystne są drobne jej rozładowania. Obecnie wiadomo, że uczestniczenie w nie44wielkiej agresji lub obserwowanie przyczynia się do jej kumulacji oraz ukształtowania agresywnej postawy.
TEORIA AGRESJI JAKO REAKCJI NA FRUSTRACJĘ
Teoria związku agresji z frustracją, wiążąca się z nazwiskiem J. Dollarda, ujmuje agresję reaktywnie. Głosi ona, że każda frustracja prowadzi do agresji i u podstaw każdej agresji można znaleźć frustrację. Obecnie wiadomo, że nie każda agresja jest rezultatem frustracji. Teoria ta zyskała szeroki rozgłos najpierw w ujęciu bezpośredniego związku frustracji z agresją, następnie w ujęciu związku odległego w czasie, w którego mechanizm włączają się także inne emocje, jak np. lęk. Stwierdzono, że w wielu zachowaniach agresywnych występuje komponent lęku. Lęk może wyzwolić agresję, agresja może być sposobem jego pokonania. Można też agresją maskować lęk. Równocześnie lęk i agresję często wzbudzają sytuacje konfliktowe.
TEORIA UCZENIA SIĘ AGRESJI
Teoria uczenia się agresji związana jest głównie z nazwiskiem A.Bandury i R.H.Waltersa. Głosi ona, że zachowania agresywne są, jak wszystkie inne zachowania, wyuczone, i to przede wszystkim w oparciu o warunkowanie instrumentalne oraz o modelowanie.
W wypadku instrumentalnego uczenia się agresji, polegającego na uczeniu się poprzez pożądany skutek, dochodzi do utrwalania się zachowań agresywnych.
Dzieci uczą się agresji w domu, w szkole, a także na ulicy oraz ze środków masowego przekazu. Ludzie zmęczeni trudnościami codziennego życia, bywają napięci, rozdrażnieni i skłonni do wybuchów gniewu. Dzieci to widzą. Uczą się, że agresywne zachowanie bywa skuteczne. Dzieci nie uczą się na podstawie naszych słów, ale czynów.
Ekstremalną formą agresji jest OKRUCIEŃSTWO, które jest szczególnie trudnym problemem wychowawczym. Jest to działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę, w sposób szczególnie gwałtowny lub wymyślny.
W literaturze spotykamy liczne opisy i klasyfikacje przyczyn agresji. Przytoczę przyczyny agresji według H. Rylke :
Typ związku dziecka z głównym opiekunem (najczęściej z matką); dzieci, które doświadczyły braku zainteresowania i ciepła ze strony rodziców, mają dużą szansę na “odreagowanie” tych braków przez przemoc.
Brak reguł (postawa permisywistyczna)opiekunów wobec dziecka - typowy dla dzieci z ,,dobrych domów,, które wchodzą w konflikt z prawem: rodzice uważają (często z braku czasu), że ich dziecku “wolno wszystko”.
Stosowanie przemocy przez opiekunów; bicie, brutalne traktowanie, przemoc psychiczna.
Temperament własny dziecka; dzieci z tzw. “gorącym temperamentem” łatwiej ujawniają zachowania agresywne.
Powyższa klasyfikacja nie wyczerpuje złożoności zarówno zjawiska agresji, jak jej przyczyn, niemniej jednak przybliża chociaż w niewielkim stopniu jej istotę.
WAGARY
O wagarach mówi się zwykle w związku z sytuacją dziecka w szkole.
Opuszczanie lekcji bez istotnego powodu, opuszczanie samowolne, nazywa się WAGAROWANIEM.
Przyczyny wagarów są rozmaite, ale z punktu widzenia stosunku dziecka do szkoły można wyróżnić dwa zasadnicze zespoły motywów wagarowania:
Te, które mają swe źródło w niechęci do szkoły na skutek przykrych w niej doznań i przeżyć;
Te, które tkwią poza szkołą, w środowisku, które nęci i zachęca do opuszczania nauki i zajęć szkolnych.
Dziecko, które szkoły nie lubi, wagaruje bo:
nie jest przygotowane do lekcji
boi się złej oceny lub kary
nie ma zeszytu czy książki
nie wykonało zadania domowego
nie ma przyjaciół w szkole
lęka się silniejszych, którzy byli przyczyną przykrych doświadczeń
doznawało upokorzeń i niepowodzeń
Wagary spowodowane tymi motywami są wyrazem słabej więzi dziecka ze szkołą, a także braku dostatecznej troski i pomocy ze strony szkoły i domu.
Wagary rzadkie, jednorazowe, pozostawiające na długo poczucie winy i niezadowolenia z samego siebie, zdarzają się nawet pilnym uczniom. Częste jednak nieobecności uczniów słabych pogarszają i tak już trudną sytuację dziecka w szkole.
Każda opuszczona lekcja zwiększa dystans w stosunku do przerobionego materiału. Dlatego opuszczanie bez istotnego i ważnego powodu zajęć lekcyjnych jest ze szkolnego punktu widzenia sprawą bardzo ważną, a wychowawczo nawet groźną.
Mniej szkody przynoszą wagary spowodowane przez bodźce spoza szkoły, np. dzieci wagarują bo :
otwarto nowy obiekt sportowy, który warto zobaczyć
przyjechał zespół muzyczny, który trzeba powitać
słońce przygrzewa, kusi woda, las itp.
Wagary, które nie maja źródła w niechęci do szkoły są rzadsze, nie powodują tak dotkliwych luk w opanowaniu wiedzy szkolnej.
W żadnym przypadku nie można jednak lekceważyć wagarów. Trzeba im zapobiegać i zdecydowanie przeciwdziałać nie tylko z uwagi na możliwość wykolejenia, ale także ze względu na aktualne zagrożenie dziecka pozostającego bez opieki dorosłych.