ANKIETY I KWESTIONARIUSZE

Ankiety i kwestionariusze posiadają szereg cech wspólnych, jak i zachodzą między nimi różnice, od których uzależniona jest ich wartość naukowa i zakres stosowalności ( folia 1)

ANKIETY

Pierwsze próby stosowania ankiet w 1880 roku Galton, badając proces dziedziczenia wybitnych uzdolnień.

Ankieta składa się z kilku lub kilkunastu ponumerowanych pytań, które najczęściej mają charakter otwarty. Odpowiedzi w formie jednego lub kilku zdań. Badania ankietowe mają charakter badań masowych o charakterze ilościowym, np. co pan sądzi o naszym wejściu do zjednoczonej Europy?; lub : jak pan ocenia udział naszych wojsk w misjach pokojowych?; jak pani ocenia poziom wykładów nt....

W ankiecie największą wartość posiadają pytania dotyczące konkretnych faktów, zdarzeń, czynności lub procesów psychicznych. Należy unikać pytań zbyt ogólnych, pytań dotyczących spraw intymnych, wstydliwych, ponieważ odpowiedzi mogą być nieszczere lub fałszywe.

Osoby objęte badaniami ankietowymi powinny tworzyć grupę reprezentatywną dla danej populacji.

Ilościowe ujęcie wyników ankiet łączy się z ich opracowaniem statystycznym. Opracowanie jakościowe wymaga uwzględnienia treści poszczególnych wypowiedzi ankietowych.

Wady ankiety:

• Pytania nie zawsze są zredagowane poprawnie (zbyt ogólnikowe, wieloznaczne).

• Odpowiedzi nie zawsze wyczerpujące, fałszywe, nie znormalizowane.

• Zebrany materiał wymaga interpretacji ilościowej i jakościowej.

Z tych względów kwestionuje się ich przydatność jako metody naukowej.

KWESTIONARIUSZE OSOBOWOŚCI

Kwestionariusze stosuje się prawie od stu lat, wykorzystując je do pomiaru zmiennych osobowościowych, postaw, potrzeb, obrazu siebie, zainteresowań.

KWESTIONARIUSZ (INWENTARZ) OSOBOWOŚCI JEST METODĄ BADANIA OSOBOWOŚCI, WYKORZYSTUJĄCĄ SAMOOPIS W POSTACI ODPOWIEDZI OSOBY BADANEJ NA ZBIÓR STANDARDOWYCH PYTAŃ, STWIERDZEŃ LUB JEDNOWYRAZOWYCH OKREŚLEŃ. W OPARCIU O ZOBIEKTYWIZOWANE OCENY ODPOWIEDZI INWENTARZ DOSTARCZA WYNIKÓW ILOŚCIOWYCH, POSIADAJĄCYCH POŻĄDANE WŁASNOŚCI PSYCHOMETRYCZNE, TO JEST RZETELNYCH I TRAFNYCH ORAZ PODLEGAJĄCYCH NORMALIZACJI (APA,1985).

( folia 1)

Kwestionariusz jest metodą zbliżoną do standaryzowanego wywiadu, przy czym w kwestionariuszu osoba badana sama czyta pytania i udziela standaryzowanych odpowiedzi.

Jest zbudowany z szeregu pozycji, których wyniki są łączone według określonej reguły w wynik ogólny, wskutek czego możliwy jest pomiar nasilenia danej cechy osobowości. Pytania kwestionariusza opisują wyselekcjonowane treściowo formy zachowań, diagnostycznych dla mierzonej cechy i odnoszących się do jednej lub kilku kategorii.

Różne rodzaje procedury odpowiadania w kwestionariuszach przedstawia

(folia 2).

W kwestionariuszach stosuje się pulę pozycji na podstawie której dokonuje się oszacowania cechy. Dopiero taka pula pozycji tworzy skalę pomiarową i dostarcza wyników ilościowych.

Poza tym konieczne jest określenie jaka odpowiedź osoby badanej na dane pytanie jest diagnostyczna dla mierzonej cechy i które wyniki pozycji powinny być łączone w wynik globalny. Wynik końcowy jest sumą pozycji, na które osoba badana odpowiedziała zgodnie z kluczem, a więc potwierdziła występowanie u siebie określonej liczby zachowań diagnostycznych dla cechy.

W wypadku wyboru spośród większej liczby wersji pytania albo opcji odpowiedzi, wynik końcowy uwzględnia - obok zliczenia odpowiedzi diagnostycznych - również ich nasilenie.

Niekiedy przy zliczaniu odpowiedzi stosuje się określony system „ważenia”. Wagi są wyznaczane ze względu na wartość diagnostyczną pozycji. W takim systemie wynik końcowy jest sumą wag przypisanych opcjom odpowiedzi, w odniesieniu do wszystkich pozycji.

W wyniku tych operacji otrzymuje się wynik globalny skali, zwany wynikiem surowym. Wynik ten po znormalizowaniu daje podstawę do oszacowania nasilenia określonej cechy osobowości.]

INWENTARZ JEST ZATEM SKALĄ POMIAROWĄ, KTÓRA DOSTARCZA INFORMACJI O OKREŚLONYCH ASPEKTACH ZACHOWANIA OSOBY BADANEJ I STANOWI PODSTAWĘ DO ILOŚCIOWEGO OSZACOWANIA DANEJ CECHY OSOBOWOŚCI, UJMOWANEGO W POSTACI WYNIKU TEJ OSOBY NA TLE WŁAŚCIWEJ DLA NIEJ GRUPY ODNIESIENIA.

W klasycznej postaci kwestionariusz należy do tzw. metod „papier - ołówek”. Oprócz pytań właściwych zawiera instrukcję, która precyzuje cel badania, sposób udzielania odpowiedzi oraz tzw. metryczkę na której rejestruje się dane osobowe. Każdy dobry kwestionariusz posiada podręcznik testowy opisujący skale, ich teoretyczne podstawy, dokumentację psychometryczną

( trafność, rzetelność, normy, zasady obliczania wyników surowych i przekształcenia ich na wyniki znormalizowane) oraz zasady interpretacji psychometrycznej i psychologicznej).

Zaleca się aby pytania kwestionariusza były sformułowane w formie zdań oznajmujących, nie zawierały negacji i podwójnej negacji, aby były krótkie, jednoznaczne. Zaleca się osobie badanej aby zastanawiała się nad odpowiedziami i dokonywała pogłębionej oceny swojego zachowania. (folia - przykłady głównych rodzajów pozycji kwestionariuszowych...)

Folia 3

Zniekształcenie samoopisu w kwestionariuszu może wynikać z symulacji lub dyssymulacji, co wiąże się ze zmienną aprobaty społecznej, traktowanej jako styl odpowiadania lub cecha osobowości.

Aprobata społeczna rozumiana jest jako tendencja osoby badanej do kierowania się podczas odpowiedzi społecznym wartościowaniem zachowania i przejawia się w zaprzeczaniu posiadania cech społecznie niepożądanych, oraz w przypisywaniu sobie cech społecznie pożądanych.

Stąd też na etapie konstruowania /adaptacji kwestionariusza należy zamieszczać pytania nieobciążone aprobatą społeczną. Poza tym buduje się skale kontrolne, pozwalające na diagnozowanie tej tendencji.

PROCEDURA KONSTRUKCJI INWENTARZA -

STRATEGIE KONSTRUKCJI

Kwestionariusze mogą być tworzone z zastosowaniem trzech rodzajów strategii:

• strategii teoretycznej ( dedukcyjnej);

• strategii zewnętrznej (kryterialnej);

• strategii wewnętrznej (indukcyjnej).

(zob. folia 4 )

Strategie zewnętrzne i wewnętrzne krytykowano za słabości teoretyczne i „ślepy empiryzm”. Na podstawie tych strategii trudno było określić kryteria doboru wskaźników, mylono pojęcia syndrom i cecha. Skale wewnętrzne też były krytykowane za oderwanie od rzeczywistości pozatestowej. Krytyka dotyczyła również kwestii psychometrycznych. Skale teoretyczne krytykowano za wady empiryczne np. redundancji treściowej to jest ich wysokiego skorelowania w inwentarzach wielowymiarowych, wskutek czego mierzą one tylko wybrane sfery osobowości, co prowadzi do błędu nadinterpretacji. Wskazywano również na wady doboru pozycji, których zakres i treść mogą być obciążone subiektywizmem.

W efekcie tej krytyki współczesne kwestionariusze budowane są najczęściej według tych trzech strategii. Przykładem tak skonstruowanego kwestionariusz może być Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT) -

( zob. folia 5).

Kwestionariusz jest to metoda zbierania informacji o osobowości człowieka poprzez wykorzystanie samoopisu zachowania. Jest to metoda bardzo ekonomiczna i prosta w stosowaniu, a ocena zebranych wyników - zobiektywizowana. Kwestionariusz jest metodą nieinwazyjną - jedynie jego niewłaściwa interpretacja wyników może być potencjalną szkodą dla osoby badanej, a nie sama procedura badania czy zbierania danych.

Kwestionariusze jako metoda badania cech osobowości

Inwentarz odwołuje się do ujęcia osobowości w kategoriach cech lub całych syndromów cech. Cechom przysługuje status opisowy. Najbardziej adekwatną ze względu na spełnienie założeń teoretycznych metoda pomiaru cech jest Kwestionariusz Eysenck i Eysenck,1980.

W odniesieniu do rzetelności pomiaru, rozumianej jako konsystencja wskaźników cechy i bazującej na spójności poszczególnych pozycji, należy zauważyć, że inwentarz jako metoda badania osobowości spełnia standardy psychometryczne. W psychometrii za graniczną wielkość rzetelności pomiaru uznaje się wartość współczynnika zgodności wewnętrznej równą 0.50 (Brzeziński, 1997).

Zbliżone dane uzyskano dla rzetelności rozumianej jako stabilność pomiaru. Rygorystycznie ujmując przyjmuje się wartość współczynnika korelacji dwóch pomiarów 0.70 . Pomiar inwentarzem spełnia więc te kryteria.

W analizie oceny trafności prognostycznej skal kwestionariusza korelacje oscylowały między 0.20 - 0.48, co można uznać za akceptowalne.

Zatem inwentarze jako metoda badania osobowości spełniają wymagania psychometryczne.

Rodzaje kwestionariuszy osobowości

Liczba ich jest trudna do oszacowania, prawdopodobnie w skali światowej sięga tysięcy narzędzi. Samych kwestionariuszy do diagnozy cech temperamentu jest ponad trzydzieści. Kwestionariusze powoli wypierają inne metody badania osobowości. W badaniach klinicznych zastosowanie MMPI z każdym rokiem przerasta liczbę zastosowań metod projekcyjnych.

Kwestionariusze stosuje się zarówno w badaniach naukowych jak i diagnostycznych (klinicznych, zawodowych). W badaniach naukowych kwestionariusze traktuje się jako metodę umożliwiającą weryfikację twierdzeń określonych koncepcji psychologicznych.

W diagnostyce psychologicznej szczególnie popularne jest stosowanie inwentarzy do badań klinicznych. Kwestionariusze, jako metody bardziej obiektywne niż inne procedury postępowania diagnostycznego, używane są głównie do wstępnej diagnozy objawowej i diagnozy różnicowej.

Kwestionariusze stosowane są również do diagnozy przesiewowej, która pozwala jedynie na postawienie wstępnej oceny stanu psychicznego.

Za pomocą kwestionariuszy często podejmuje się próby doboru najwłaściwszej terapii oraz przewidywania jej skuteczności.

Inne zastosowanie kwestionariuszy w badaniach klinicznych dotyczą diagnozy wzorów zachowania, będących czynnikami ryzyka chorób psychosomatycznych - identyfikacja syndromów osobowości, stanowiących czynniki ryzyka, jak i do diagnozy indywidualnej.

Kwestionariusze stosowane są także do badania osób zdrowych i oceny ich możliwości adaptacji do wymagań określonego zawodu czy sfery działalności. Stosuje się je do przewidywania osiągnięć zawodowych i sportowych, do diagnozy problemów adaptacyjnych - również w kontekście interwencji psychologicznych. Główne zastosowania praktyczne kwestionariuszy w tej dziedzinie wiążą się z doborem oraz poradnictwem zawodowym. Niekiedy są one włączane w całe baterie testów, umożliwiających ocenę nie tylko cech osobowości, ale także zdolności, zainteresowań itp.

Zastosowanie kwestionariuszy osobowości wyznaczają do pewnego stopnia ich podstawowe rodzaje. Kwestionariusze jako narzędzia do badania osobowości można poklasyfikować na przynajmniej trzy kryteria:

• badane treści psychologiczne;

• populację odniesienia;

• liczbę mierzonych cech (zob. folia 6).

Kryteria te wynikają z przeznaczenia kwestionariusza to jest możliwości badania całej osobowości lub wybranych jej sfer. Inwentarze przeznaczone do badania całej osobowości są zazwyczaj wielowymiarowymi narzędziami, umożliwiającymi scharakteryzowanie osoby w kategoriach kilku ogólnych cech. Szczegółowy opis uzyskuje się dopiero po zastosowaniu wielowymiarowych inwentarzy, przeznaczonych do badania wyłącznie wybranej sfery osobowości.

Stosowanie natomiast inwentarzy jednowymiarowych znajduje uzasadnienie w adaptacyjnej ważności badanej cechy. Odnosi się to do inwentarzy badających takie cechy jak lęk, czy wzór zachowania A. Należy jednak pamiętać, że dokładniejszy opis osobowości zawsze wymaga wprowadzenia inwentarzy wielowymiarowych.

Innym ważnym aspektem stosowania kwestionariuszy osobowości jest interpretacja ich wyników. Wyniki badań kwestionariuszowych stanowią podstawę opisu osobowości i służą wyjaśnieniu mechanizmów osobowości oraz przewidywaniu zachowania jednostki (co jest zadaniem trudnym).

Opis polega na identyfikacji indywidualnego nasilenia cechy i na przyporządkowaniu jej określonej treści psychologicznej, to jest na wskazaniu zachowań typowych dla tego nasilenia cechy. W inwentarzach wielowymiarowych możliwe jest także wskazanie innych charakterystyk osobowościowych na podstawie konfiguracji diagnozowanych cech, np. na podstawie trzech pawłowowskich cech układu nerwowego można dokonać klasyfikacji typologicznej temperamentu (4 typy).

Przewidywanie zachowania na podstawie wyników kwestionariuszowych przybiera zazwyczaj dwie formy: kliniczną lub statystyczną. Predykcja kliniczna wiąże się zazwyczaj z idiograficznym podejściem do diagnostyki psychologicznej, którego celem jest uchwycenie specyficzności i niepowtarzalności osobowości jednostki.

Interpretacja statystyczna zakłada konieczność stosowania standardowych metod diagnostycznych i sformalizowanego procesu wnioskowania opartego na uzyskanych danych. Wiąże się to z podejściem nomotetycznym, którego celem jest opis jednostkowej osobowości na podstawie cech wspólnych dla określonej populacji.

Inwentarz jest podstawową metodą badania cech osobowości, ponieważ jako jedyny spełnia wszystkie kryteria wymagane od trafnego pomiaru cechy. Jest metodą o akceptowalnej charakterystyce psychometrycznej. Kwestionariusz dostarczając ogólnego opisu osobowości wydaje się niezastąpiony.

Należy uzupełnić, że pierwszy inwentarz osobowości został opublikowany w 1906 roku przez Gerarda HEYMANSA i Enno WIERSMĘ - psychologów holenderskich, których uważa się za prekursorów badań nad temperamentem. Tradycja natomiast łączy metodę kwestionariuszy osobowości z nazwiskiem Roberta WOODWORTHA, który w 1917 roku przedstawił PERSONAL DATA SHEET - skalę racjonalną wykorzystującą samoopis do diagnozy objawów nerwicowych u poborowych do armii amerykańskiej.

Rozkwit kwestionariuszy rozpoczął się w latach 30 - tych, doprowadzając do powstania w następnej dekadzie tak znaczących narzędzi jak MMPI Starke HATHAWAYA i Johna Mc-Kinleya. W tych latach powstały także 16PF Raymonda Cattella oraz Kwestionariusz GUILFORDA i Wayne'a ZIMMERMANA (Analiza Temperamentów Guilforda - Zimmermana GT -ZS) oraz Louisa Thurstone (TTS). Do najbardziej znaczących należy zaliczyć całą rodzinę kwestionariuszy Hansa Eysencka oraz inwentarzy Paula Costy i Roberta Mc Crae'a - narzędzi umożliwiających pomiar najbardziej ogólnych cech osobowości.

W Polsce głównym popularyzatorem inwentarzy osobowości był Mieczysław Choynowski. Po rozwiązaniu Pracowni Psychometrycznej PAN nastąpił okres zastoju w opracowywaniu kwestionariuszy. W tym czasie powstały jedynie dwa kwestionariusze tj. Kwestionariusz Temperamentu Strelaua (KTS) oraz Kwestionariusz Kontroli Emocjonalnej (KKE) Brzezińskiego. Ponowny wzrost zainteresowań nastąpił dopiero w późnych latach 80 - tych za sprawą trzech ośrodków: lubelskiego ( Bzrozowski, Drwal, Oleś), poznańskiego (Brzeziński, Hornowska, Paluchowski, Matkowski) i warszawskiego (Strelau, Zawadzki, Wrześniewski). Dopiero w 1990 roku powstała Pracownia Testów Psychologicznych przy PTP.

Przyszłość inwentarzy będą zapewne stanowić kwestionariusze w wersji komputerowej. W przypadku inwentarzy klinicznych powinny to być narzędzia diagnozujące raczej objawy niż jednostki nozologiczne, w dodatku nawiązujące do współczesnych klasyfikacji psychiatrycznych niż do starego systemu Kraepelina. Przyszłość inwentarzy to techniki wielowymiarowe, ekonomiczne w stosowaniu.

1

1

---