ARCHEOZOOLOGIA- analiza materiałów organicznych.
Rozwój archeozoologii ma swoje korzenie w II połowie XX wieku. Za pierwszego archeozoologa uważa się szwajcarskiego anatoma Ludwiga Rütimeyera, który w 1860 roku opublikował pierwszą pracę z tej dziedziny, wyznaczającą późniejszy kierunek badań archeozoologicznych. Polskim prekursorem był Gotfryd Ossowski. Jego praca z 1881 roku, była analizą materiałów zoologicznych z grobów kultury pomorskiej. W kolejnych latach podejmowano liczne próby analiz archeozoologicznych, jednak nie znajdowały one właściwego oddźwięku wśród archeologów. Dopiero wiek XX przyniósł faktyczny wzrost zainteresowania tą dziedziną. Zaczęto gromadzić szczątki zwierzęce pochodzące z wykopalisk i oddawać je do ekspertyzy specjalistom. W miarę upływu czasu w obrębie archeozoologii wykształciły się różne specjalizacje zajmujące się między innymi szczątkami szkieletów ssaków, ptaków czy też ryb.
Archeozoologia, to dziedzina wiedzy łącząca elementy nauk humanistycznych i przyrodniczych. Jej przedmiotem są szczątki zwierząt wykorzystywanych w pradziejach przez człowieka, a zadaniem jej jest ustalanie, w jakim stopniu i w jakiej formie wpływ człowieka odbił się na cechach biologicznych zwierząt udomowionych. Archeozoologia uzyskuje także odpowiedzi na zagadnienia, dotyczące odgrywanych przez zwierzęta roli w rozwoju gospodarczym, kulturowym oraz kultowym człowieka. Natomiast z punktu widzenia przyrodniczego (zoologicznego), archeozoologia umożliwia odtworzenie obrazu pierwotnej fauny oraz pozwala na analizę cech pokroju niektórych zwierząt zarówno udomowionych jak i dziko żyjących. Obecnie Archeozoologia w swych badaniach bierze również pod uwagę źródła pisane oraz figuralne dotyczące o tematyki zwierzęcej.
Głównym obiektem badań archeozoologicznych są szczątki zwierzęce odkrywane w trakcie wykopalisk. Do kategorii szczątków zwierzęcych zalicza się wszystkie możliwe elementy ciała zwierzęcego jak na przykład: kości, rogi, kopyta, pazury, skóry, włosy, pióra, łuski, pancerze czy też muszle. Archeozoologia bada również produkty zwierzęce (np. odchody), lub ślady zwierzęcej działalności (np. ślady gryzienia, odciski łap).Wśród szczątków zwierząt wyróżnia się: szczątki typu pokonsumpcyjnego (związane z kulinarną działalnością człowieka), szczątki zwierząt ofiarnych (powiązanych z zabiegami kultowymi), oraz wyroby z surowca pochodzenia zwierzęcego (ozdoby, narzędzia). Szczątki zwierzęce, tak jak inne źródła archeologiczne znajdowane są w ziemi, najczęściej w warstwie kulturowej.
W związku ze znaczą ilością pozyskiwanych w trakcie badań wykopaliskowych szczątków zwierzęcych stały się one jednym z podstawowych źródeł archeologicznych informacji. Materiały faunistyczne powstały w rezultacie działania procesów naturalnych i kulturowych. Ich kompleksowe rozpoznanie jest możliwe dzięki jednoczesnemu zastosowaniu procedur analitycznych oraz tekstualnych. Dopiero analiza obu elementów: studiów aktualistycznych, (czyli obiektywnej weryfikacji) oraz analizy kontekstu, (czyli interpretacji) daje szerszy obraz rzeczywistości pradziejowej (będącej przedmiotem poznania). Archeozoologia posługuje się metodami, stosowanymi na dwóch etapach. W początkowym etapie dokonuje się identyfikacji zoologicznej, anatomicznej oraz morfologicznej. Uzyskiwanie wiedzy na ten temat jest możliwe dzięki zastosowaniu identyfikacji makro- i mikroskopowych oraz metody osteometrycznej. Dają one odpowiedzi na pytania, na jakie zwierzęta człowiek polował, jakie hodował lub zbierał. Drugi etap badań związany jest z identyfikacją ilościową obiektów faunistycznych, dostarczających informacji m.in. na temat ilości zabijanej zwierzyny w celu uzyskania mięsa lub gatunków będących najczęstszym celem polowań. W obrębie tej identyfikacji wyróżnia się: globalną liczbę szczątków (GLS), liczbę osobników, najmniejszą liczbę osobników (MINLO), metodę wagową, oraz analizę porównawczą.
Metody makroskopowe posiadają podstawowe znaczenie wśród pozostałych metod badawczych. Pozwalają na rozpoznanie i uporządkowanie materiału kostnego pod względem jakościowym, a także ilościowym. Dzięki temu uporządkowaniu możliwe jest zastosowanie kolejnych metod. W zakres metody makroskopowej wchodzi oznaczanie przynależności gatunkowej i anatomicznej szczątków kostnych. Uporządkowanie kości ze względu na przynależność anatomiczną pozwala uzyskać strukturę procentową szkieletu. Dane jakościowe, natomiast obrazują skład gatunkowy oraz gromady i grupy zwierząt. Wspólna interpretacja obu składowych pozwala na odtworzenie wiedzy dotyczącej konsumpcji i hierarchii wykorzystania zwierząt.
Następnym etapem w stosowaniu metod makroskopowych jest oznaczanie rozwoju kośćca oraz rozwoju i stanu uzębienia, które to informacje prowadzą do uporządkowania kości danego gatunku pod względem wieku ubijanych zwierząt. Stosując proste obliczenia procentowe uzyskuje się strukturę wiekową ubijanej zwierzyny, będąca podstawą do analizy wiedzy, ludności pradziejowej na temat hodowli i chowu zwierząt.
Kolejnym etapem w procedurze badawczej m. makroskopowych jest analiza śladów pochodzenia antropogenicznego. Wśród zauważalnych śladów możemy wyróżni: ślady obróbki rzeźnej i kulinarnej, ślady obróbki rękodzielniczej oraz ślady uśmiercania i obrzędów kultowych.
Natomiast dzięki wyodrębnieniu zmian patologicznych na badanym materiale kostnym (badania rentgenowskie) archeozoolodzy czerpią informacje na temat stanu zdrowia zwierząt oraz ich reakcji na warunki środowiska naturalnego.
Metoda osteometryczna jest bardzo istotna pod względem wiarygodności uzyskiwanych informacji, pozwalających na ustalenie formy i proporcji danego zwierzęcia. Do badań osteometrycznych wykorzystuje się przyrządy pomiarowe: długościomierz, cyrkiel kabłąkowy, cyrkiel liniowy oraz taśmę metryczną.
Identyfikacja mikroskopowa polega na poddaniu obserwacjom mikroskopowym pozostałości kostnych lub skór. Stosowana jest w sytuacji, gdy materiał kostny uległ znacznemu rozdrobnieniu, bądź spaleniu. Do badania używa się szlifów kostnych, wyciętych z trzonu kości. Analiza ta pozwala na stwierdzenie czy dane zwierzę było udomowione czy też dzikie.
Wraz z rozwojem wiedzy z zakresu biologii molekularnej, pojawiają się również nowe metody badania. Archeozoologia jest jedna z dziedzin nauki, które coraz odważniej sięga do analizy DNA jako metody poznawczej i porównawczej.
Ze względu na charakter szczątków i różnorodność czynników, które wpłynęły na ich ostateczny stan, metody ilościowych ocen szczątków nigdy nie będą doskonałe i przypuszczalnie stale będą ulegać rozmaitym korektom. Globalna liczba szczątków, jest wartością nieprzetworzoną i wynika bezpośrednio z materiału. Jest to rzeczywista liczba wydobytych szczątków na danym stanowisku. W celu uzyskania GLS zlicza się wszystkie odkryte kości i zęby (bez względu na to czy są w całości, czy rozdrobnione). Zaletą analizy tego typu jest operowanie na danych bezpośrednich.
Metoda wyznaczania Liczby Osobników na określonym stanowisku polega na wyodrębnianiu pewnych charakterystycznych fragmentów kostnych (np. prawych kości ramiennych bydła), które dopowiadać mogą faktycznej ilości osobników. Metoda ta jest niestety często nieprzewidywalna i nie możliwa od oszacowania, ponieważ to, co udało się obliczy może by zarówno 1/3 jak i 1/100 rzeczywistej liczby zabitych zwierząt.
Minimalną liczbę osobników uzyskuje się przez policzenie jednoramiennych nasad kości długich, dzieląc je na grupy: prawe, lewe, mniejsze, większe, starsze, młodsze, a następnie dobiera się je w pary, które ewentualnie mogłyby pochodzi od tego samego zwierzęcia. Za MinLO przyjmuje się liczbę uzyskanych par plus liczbę nasad pozbawionych pary. Największa z uzyskanych liczb uznawana jest za ostateczną minimalna liczbę osobników.
Istotą metody wagowej jest obliczanie z danej masy szczątków kostnych proporcji spożycia mięsa poszczególnych gatunków: bydła, świni oraz owcy i kozy. W metodzie tej waży się wszystkie szczątki każdego gatunku. Z masy kości oblicza się, jaka była masa żywych zwierząt tzw. „masa żywca”. Zakłada się, że kościec żywego zwierzęcia stanowi 7% jego masy, a wydajność tuszy mięsnej w przypadku bydła 45%, u świń 75%. Tak, więc z masy kości wylicza się masę żywą zwierzęcia, a z niej masę spożywanego mięsa. Mankamentem tej metody jest przyjmowanie założeń o charakterze przybliżonym, nieuwzględniających np. zmian fizyko- chemicznych zachodzących w kościach po zdeponowaniu w ziemi.
Materiały archeozoologiczne można także porównać między sobą, jeśli pochodzą z różnych stanowisk, z różnych obiektów, warstw lub, gdy mają różną chronologię. Najczęściej porównuje się składy gatunkowe, przedstawiając udział gatunkowy w postaci diagramów.
Pobieranie próbek do analizy szczątków konieczne jest jedynie w sytuacji stosowania metody mikroskopowej. Z materiału faunistycznego pobiera się tzw. szlif, czyli poprzeczny skrawek wycięty z trzonu kości długiej, liczący zaledwie kilka mm grubości. Skrawek ten umieszcza się w probówce i zalewa styrenem. Po paru godzinach probówkę wraz z materiałem umieszcza w suszarce w temp. 100-150°C, gdzie następuje polimeryzacja. Wydobyty z probówki plasterek materiału szlifuje się, płucze, po czym umieszcza na szkiełku przykrywkowym i suszy na suszarce w temp. 36-40°C. Następnie fragment ten bada się pod mikroskopem. W przypadku badania szczątków metodą makroskopijną, osteometryczną czy też wagową nie potrzebne jest pobieranie próbek, gdyż sam materiał jest obiektem analizy.
Jak w każdej dziedzinie, również i w archeozoologii można wyróżnić pewne problemy i bariery w procesie badawczym materiałów archeozoologicznych. Jedną z przeszkód w precyzyjnej analizie szczątków zwierzęcych jest różny stan zachowania, będący efektem ich losów od momentu zabicia zwierzęcia do chwili poddania ekspertyzie archeozoologicznej. Dziedzina zajmująca się losami szczątków w tym okresie nazwana została tafonomią. Na szczątki zdeponowane pod ziemią mają wpływ liczne czynniki: biologiczne (naturalny rozkład materii), fizyczne inaczej mechaniczne (spowodowane ruchem ludzi, a więc kopania, deptania, przejeżdżania. Dotyczą również konsumpcyjnej działalności zwierząt mięsożernych- najczęściej psów). Czynniki klimatyczne wpływające na szczątki faunistyczne związane są ze zmianami temperatury, deszczem, słońcem, mrozem. Wysuszanie kości powodują promienie słoneczne, deszcz natomiast wypłukuje z nich substancji nieorganicznych. Czynniki chemiczne natomiast polegają na działaniu n materiał związków chemicznych znajdujących się na powierzchni gleby, w wodzie deszcze, czy też wydzielane przez żywe zwierzęta będące w ich otoczeniu. Dodatkowym problemem w procesie badawczym materiału faunistycznego, jest bazowanie na statystykach przybliżonych, które nigdy nie będą idealnym odzwierciedleniem faktycznego stanu rzeczy sprzed wieków.
Zakłady i instytuty
Zakład bioarcheologii na UW w Warszawie
Lubuskie Centrum Bioróżnorodności w Zielonej Górze
Zakład Paleontologii i Stratygrafii w Poznaniu
Pracownia Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego w Toruniu
Istnieje również współpraca pomiędzy zakładami archeozoologii i np. ośrodkami badań mikroskopowych (we Wrocławiu).
Osoby zajmujące się w Polsce archeozoologią
prof. dr hab. Alicja Lasota- Moskalewska (Uniwersytet Warszawski)
prof. hab. inż. Daniel Makowiecki (Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu)
prof.. UAM, dr hab. Arkadiusz Marciniak (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)
Archeolodzy i antropolodzy posługujący się wynikami badań archeozoologii:
prof. dr hab. Janusz Piontek
prof. UAM, dr hab. Bladyna Jerszyńska