EDUKACJA POLONISTYCZNA

Nadrzędną wartością edukacji polonistycznej w klasach początkowych jest nauka komunikatywnego posługiwania się przez dzieci w mowie i w piśmie językiem ojczystym- językiem polskim. Język ma charakter formalny w stosunku do poznawanej rzeczywistości.

Istotą edukacji polonistycznej jest proces poznawania znaków języka mówionego i pisanego w kontekście kontaktów dziecka ze światem zewnętrznym i pisanego w kontekście kontaktów dziecka za światem zewnętrznym czy z otoczenie społeczno-przyrodniczym.

Możemy wyróżnić trzy elementy(„wątki tematyczne”) określające edukację polonistyczną: początkowa nauka czytania i pisania, kształcenie językowe i kształcenie literackie.

Podstawowym elementem edukacji polonistycznej w klasach początkowych jest nabywanie przez dzieci rozpoczynających naukę szkolną umiejętności czytania i pisania. Umiejętność czytania jest integralnie związana z umiejętnością pisania. Istotny jest fakt, że dziecko najpierw zdobywa umiejętność czytania, a dopiero później pisania.

Nauka czytania i pisania w klasie pierwszej jest zapoczątkowaniem długotrwałego procesu opanowania umiejętności językowych.

Czytanie polega na rozpoznawaniu drukowanych lub pisanych symboli służących jako bodziec do przywołania znaczeń nagromadzonych dzięki wcześniejszym doświadczeniom życiowym i tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulacji pojęciami.

Według Eve Malmqusta czytanie jest działalnością wieloczynnościową. Składają się nań takie komponenty jak:

- wrażenia wzrokowe;

- percepcja;

- funkcje mięśni oczu;

- zapamiętywanie przeczytanego tekstu;

- działalność socjalna i przetwarzająca czytany tekst.

Czytanie jest procesem twórczym, gdyż obejmuje wszystkie operacje umysłowe, które wyrażają się w interpretacji pojęć i znaczeń. Język jest systemem znaków.

Możemy wyróżnić trzy podstawowe elementy umiejętności czytania:

1. Znajomość znaków języka pisanego

2. Umiejętność rozszyfrowania lub tłumaczenia tych znaków

3. Zdolność ujmowania przy jednorazowym spojrzeniu na tekst napisany coraz większej liczby znaków graficznych, najpierw krótkich wyrazów, później stopniowo dłuższych, wreszcie u sprawnego czytelnika-zdań lub nawet kilku zdań.

Najważniejszym elementem umiejętności czytania jest rozumienie tekstu napisanego, dlatego też, dzieci muszą znać znaki języka pisanego, którymi są litery. W przypadku umiejętności rozpoznawania kolejno poszczególnych liter mówimy, że ktoś czyta „po literze” natomiast, gdy ktoś rozpoznaje od razu kompleks znaków graficznych składających się na określony wyraz, mówimy, że dziecko czyta sposobem „wyrazowym”. Jednakże czytanie „po literze” utrudnia proces rozumienia czytanego tekstu. Z tego powodu należy stosować takie metody początkowej nauki czytania, aby dzieci utrwalały sposób „wyrazowy”.

Z pośród cech dobrego czytania możemy wyróżnić:

• Płynność- to czytanie całościowe, bez literowania, głosowania, rozdzielania wyrazów na sylaby, łączne czytanie z wyrazem następnym;

• Poprawność- to staranne i dokładne wymawianie wszystkich głosek, bez opuszczania i przekręcania liter, sylab czy wyrazów w zdaniu oraz bez zbytecznego dodawania głosek, sylab czy wyrazów, ze zwróceniem uwagi na znaki przestankowe;

• Biegłość- to indywidualne tempo czytania odpowiadające tempu mowy ustnej, umożliwiające słuchającemu i czytającemu uchwycić sens, z polem czytania rozszerzonym na tyle, żeby przeczytać następny wyraz zanim głośno się go wypowie;

• Wyrazistość(ekspresyjność)- to cech czytania właściwa przede wszystkim czytaniu głośnemu: czytanie z zachowaniem znaków przestankowych, akcentowanie poszczególnych wyrazów lub ich związków, czytanie z naturalną intonacją, właściwe modelowanie głosu.

Przy nauce czytania zaangażowane są zmysły wzroku, słuchu i ruchowy aparat mowy. W nauce pisania czynne są przede wszystkim zmysły wzroku i słuchu.

Metody nauki czytania

Możemy wyróżnić trzy podstawowe grupy metod:

• Metody syntetyczne- istotą jest przechodzenie od elementu do całości, elementem jest litera lub głoska, a całością wyraz lub zdanie. Ze względu na podstawę syntezy można wyróżnić metodę alfabetyczną, metodę fonetyczną, czyli głoskową i metodę sylabową, czyli zgłoskową. Metody syntetyczne służą przede wszystkim nabywaniu przez dziecko technicznej sprawności czytania.

• Metody analityczne- charakteryzują się tym, że od samego początku przedstawia się dziecku jednostki językowe posiadające określone znaczenie. Są to wyrazy, części zdania i całe zdania. Metody te, eksponują znaczeniową funkcję czytania. Są oparte na rozumieniu czytanych tekstów zawartych w elementarzu. Istotą tej metody jest analiza słuchowa, która jest połączona integralnie z analizą wzrokową. Koncepcję metod analitycznych urzeczywistnił w swoich założeniach pedagogicznych Jan Amos Komeński, który uważa, że dziecko szybko zapamiętuje słowa połączone z obrazkami.. Stąd połączył naukę czytania z systemem ilustracji

• Metody globalne-punktem wyjścia w procesie początkowej nauki czytania i pisania jest rozszerzenie tzw. pola czytania. W procesie początkowej nauki czytania i pisania, nastawionej na rozumienie przez dziecko czytanych tekstów, eksponujemy tzw. sposób wyrazowy.

• Metody analityczo-syntetyczne- punktem wyjścia tej metody jest wyraz lub zdanie. Za pomocą analizy słuchowej lub wzrokowej przechodzimy od zdania do wyrazu, a od wyrazu do elementu-zgłoski lub głoski, litery.

Pierwszym polskim elementarzem opartym na metodach analityczno-syntetycznych jest Elementarz dla szkół parafialnych narodowych opracowany z inicjatywy Onufrego Kopczyńskiego.

Możemy wyróżnić dwie postacie metod analityczno-syntetycznych: zgłoskową i wyrazową. W przypadku metod zgłoskowych wychodzi się z założenia, że samogłoski są słowotwórcze. Stąd też proces nauki czytania rozpoczyna się od zapoznawania dzieci z samogłoskami(np. a, o, e, u, i), do których dobrano wyrazy(anioł, ucho, oko, igła itp.). Po samogłoskach przechodzi się do zgłosek złożonych z dwóch lub większej liczby głosek. W przypadku stosowania metod zgłoskowych dzieci poznają spółgłoski zawsze za pomocą analizy wyrazów lub zgłosek(np. literę l w wyrazach ul, lala itp.). Obok pisanej litery znajduje się zawsze obrazek. Następnie następują ćwiczenia w kolejnym łączeniu poznanej spółgłoski z innymi samogłoskami. W podobny sposób wprowadza się nowe litery. Wprowadzenie nowej litery opiera się zawsze o zgłoskę lub wyraz, którego treść ilustruje obrazek. W toku dalszej nauki pojawiają się teksty do czytania, dzięki temu dzieci uczą się czytania tekstów zawierających poznane wcześniej litery.

Możemy wyróżnić takie metody analityczno-syntetyczne jak:

- wyrazowe metody analityczno-syntetyczne o charakterze wzrokowym (wizualnym), odzwierciedlone w elementarzu M. Falskiego, sprowadzają się do takich czynności nauczyciela i dzieci jak: wyodrębnienia z wyrazu podstawowego, zapisanego na tablicy, danego znaku graficznego w postaci litery; „przyporządkowanie” określonego obrazu dźwiękowego do danej litery(analiza słuchowa); łączenie danej litery z innymi literami i odczytanie przez dzieci określonych wyrazów(synteza). Tok metodyczny składa się tu z następujących etapów: analiza wzrokowa, analiza słuchowa, synteza.

- wyrazowe metody analityczno-syntetyczne o charakterze fonetycznym, preferują analizę fonemową, słuchową. Podstawą dla poznawania struktury graficznej określonych tekstów jest analiza fonetyczna. Tok postępowania dydaktyczno-wychowawczy jest następujący: uczniowie dokonują analizy słuchowej odpowiednich wyrazów-nazywają, określają rodzaj poznawanych wyrazów, ustalają liczbę zawartych fonemów poznawanym wyrazie.

- wyrazowe metody analityczno-syntetyczne o charakterze funkcjonalnym, próbują w swoich założeniach oprzeć początkową naukę czytania na tzw. relacji funkcjonalnej. W procesie początkowej nauki czytania biorą udział funkcje słuchowe i wzrokowe dziecka.

Maria Faski jest autorem elementarza, którego istotnym walorem jest język. Dobrane tzw. wyrazy podstawowe są łatwe do zapamiętania dla dziecka, mają prostą budowę fonetyczną i graficzną, a jednocześnie przemawiają do jego wyobraźni. Metoda początkowej nauki czytania i pisania, odzwierciedlona w elementarzu nosi znamiona oryginalności. Jest to wyrazowa metoda analityczno-syntetyczna o charakterze wizualnym czy wzrokowym. Podstawą do analizy jest wyraz napisany literami drukowanymi, obserwowany przez dzieci. W procesie spostrzegania dzieci wyodrębniają elementy składowe wyrazu w postaci poszczególnych liter, a następnie w procesie analizy słuchowej przyporządkowują poszczególnym literom ich odpowiedniki fonetyczne. W procesie syntezy zaś dzieci łączą poznane wzrokowo i słuchowo elementy w wyrazy oraz zdania i tym samym zaczynają samodzielnie czytać określone teksty.

Na uwagę zasługuje także koncepcja elementarza Romany Miller oraz Marii Rostkowskiej pt. „Pierwsza klasa pracuje”. Elementarz ten oparty jest także na wyrazowych metodach analityczno-synteetycznych, uzupełnionych, szczególnie w części wstępnej elementami metod globalnych.

Z kolei elementarz Ewy i Feliksa Przyłubskich pt. „Litery” jest najszerzej wykorzystywany w praktyce edukacyjnej. Zawarta jest w tym elementarzu koncepcja zeszytów ćwiczeń oparta na tzw. nauczaniu zróżnicowanym. Treść pracy pod względem tematyki jest wspólna, jednakowa we wszystkich zeszytach, ale zróżnicowana pod względem stopnia trudności, pod względem metodycznym.

Elementarz wydany przez Annę Czochra i Ireny Tarkowskiej opiera naukę czytania i pisania na wyrazowej metodzie analityczno-syntetycznej o charakterze fonetycznym. Podstawą do analizy jest tutaj budowa fonetyczna czy dźwiękowa wyrazów. W początkowej fazie nauki czytania dzieci stopniowo rozpoznają słuchowo poszczególne głoski, z których składa się dany wyraz. W elementarzu znajdują się określone rysunki przedmiotów, dla których w języku jest przyporządkowana dana nazwa. Pod rysunkami znajduje się odpowiednia liczba kratek, adekwatna do liczby głosek danego wyrazu. Dzieci wyodrębniają słuchowo kolejne głoski i przyporządkowują im tzw. kolorowe nakrywki (są to małe kolorowe kwadraty). Kolor oznacza rodzaj głoski. Tak, więc analiza fonetyczna jest „materializowana” przez dzieci w postaci czynności układania przez nie za pomocą kolorowych nakrywek schematy fonematycznego danego wyrazu. Kolorowe nakrywki są dla dziecka pierwszym symbolem danej głoski, z czasem pojawiają się symbole literowe. Tak, więc w analizie i syntezie fonetycznej danych wyrazów uwzględnia się dwa rodzaje symboli- kolorowe nakrywki i symbole literowe.

Nauka pisania odbywa się na tzw. śladach czytania. Pisanie polega na wykonywaniu określonych ruchów ręki, dzięki którym kreśli się litery połączone w wyrazy.

Zdaniem T. Wróbla na czynność pisania składają się trzy elementy:

• Element psychologiczny- dotyczy analizy syntezy słuchowej, wzrokowej oraz ruchowej. Psychologia pisania wymaga, aby dziecko posiadało słuchowe wyobrażenia odpowiednika litery w postaci głoski, ujmowało literę i wyraz jako pewną całość oraz potrafiło wyobrazić sobie drogę kreślenia danej litery.

• Element fizjologiczny- uwarunkowanie czynności pisania polega na złożonych pobudzeniach nerwowych, ich integracji w korze mózgowej i w aparacie ruchowym ręki.

• Element motoryczny (ruchowy)- na ten element pisania składają się ruchy ramienia i przedramienia, zwane ruchami większymi, oraz ruchy kości dłoni, zwane ruchami małymi.

Tak, więc pisanie jest aktem psychomotorycznym, na który składają się takie elementy jak:

- słuchowe wyodrębnienie głoski,

- rozpoznawanie jej odpowiednika literowego,

- rozmieszczenie kolejnych liter w wyrazie, napisanie litery lub wyrazu.

Umiejętność pisania charakteryzuje się przede wszystkim zdolnością do spostrzegania analityczno-reprodukcyjnego, umożliwiającego dzieciom odpoznawanie, porównywanie i odtwarzanie znaków graficznych z uwzględnieniem ich swoistych cech.

Wskaźnikiem empirycznym umiejętności pisania przez dzieci jest również odpowiedni poziom orientacji przestrzennej, polegającej na zdolności do odtwarzania znaków graficznych w miejscu określonym na powierzchni kartki z zachowaniem tzw. kierunku postępującego w kreśleniu liter.

Nauka pisania sprowadza się w istocie do następujących czynności: pokazu poprawnego wzoru danej litery, analizy jej elementów składowych, pokazu sposobu kreślenia oraz ćwiczenia ręki dziecka w poprawnym kreśleniu poszczególnych liter, zespołów liter, wyrazów.

Pismo dziecka jest poprawne wówczas, kiedy odpowiada następującym wymogom (kryteriom): jest czytelne (czytelność), odpowiada wymogom pisemności (pisemność), jest estetyczne.

Dzieci w toku nauki pisania popełniają liczne błędy w tzw. kształtnym pisaniu czy błędy graficzne ( błędy konstrukcyjne, błędy w łączeniu danej litery z innymi literami, błędy w proporcjach kreślonych liter). Nadrzędną wartością kształcenia językowego jest nauka komunikatywnego posługiwania się przez dziecko językiem ojczystym w mowie i w pisaniu, oznacza to przede wszystkim rozwijanie podstawowych funkcji języka, a wśród nich funkcji semantycznych (znaczeniowych) i nie semantycznych.

Funkcje semantyczne języka związane są z rzeczywistością poznawaną, mają charakter podstawowy, umożliwiają dziecku percepcję świata czy też otoczenia społeczno-przyrodniczego. Należą doń funkcje reprezentatywne i komunikatywne języka.

Funkcje reprezentatywne języka oznaczają w konkluzji fakt swoistej reprezentacji w języków poszczególnych elementów treści zawartych w rzeczywistości. Aktualizacja funkcji reprezentatywnych języka sprowadza się w istocie rzeczy do poznawania przez dzieci „odpowiedników językowych” czy nazw dla postrzeganych elementów rzeczywistości. Istotą, więc edukacji językowej w ramach edukacji polonistycznej jest poznawanie znaków językowych, spełniających funkcję reprezentatywną wobec rzeczywistości.

Podstawową funkcją języka są funkcje komunikatywne. Funkcje komunikatywne są pochodną funkcji reprezentatywnych. Język ma charakter funkcjonalny w stosunku do rzeczywistości poznawanej.

Funkcje nie semantyczne języka relacjonują stosunek emocjonalny podmiotu mówiącego do rzeczywistości. Słuchając wypowiedzi językowych można wywnioskować o cechach psychicznych mówiącego; czy jest smutny, zatroskany, czy też usposobiony pogodnie itp., równocześnie informuje o stanie wewnętrznym jednostki. Wypowiedź językowa wyraża, więc osobę mówiącego.

Wypowiedź językowa jest odpowiednio odbierana przez słuchacza. Jeżeli wywołuje przeżycia u odbiorcy wypowiedzi językowej, wówczas jest aktualizowana tzw. funkcja impresywna języka, która jest związkiem niekonwencjonalnym między pewnymi cechami tekstu, a reakcjami słuchacza.

Wypowiedź językowa pełni funkcję ekspresyjną nawet wówczas, gdy nikt nie słucha. Ekspresja ma charakter „jednostronny” (od nadawcy), zaś impresja „obustronny” (od nadawcy i od odbiorcy do nadawcy).

Aktualizacja semantycznych funkcji języka w praktyce edukacyjnej nauczycieli sprowadza się w istocie rzeczy do wspierania nauki komunikatywnego posługiwania się przez dzieci w mowie i w piśmie językiem ojczystym, zaś nie semantyczne funkcje języka maję przede wszystkim na względzie rozwijanie tzw. kultury żywego słowa czy też sposobów wyrażania siebie w języku.

Istotą edukacji językowej, elementem konstytutywnym edukacji polonistycznej są tzw. ćwiczenia słownikowe i syntaktyczne. Pierwsze z nich pozwalają na wzbogacenie „tworzywa językowego”, zestawów wyrazów reprezentujących języku postrzegane elementy treści, zaś drugie- umożliwiają nabycie umiejętności komunikowania efektu poznania w kontaktach interpersonalnych.

Wzbogacanie aktywnego słownika uczniów, podstawowy element edukacji polonistycznej, obejmuje znaki myśli o poznawanych obiektach (wyrazy samodzielne), oraz znaki stosunków syntaktycznych (wyrazy niesamodzielne).

Ćwiczenia słownikowe mają na względzie przede wszystkim pogłębić proces poznawania przez dzieci rzeczywistości, prowadzić do lepszego i pełniejszego powiązania nazw z przedmiotami, zjawiskami, czynnościami właściwościami, właściwościami także mają na względzie wzbogacanie czynnego słownika uczniów, czyli do powiększania zasobów używanych słów.

Wyróżniamy wiele rodzajów ćwiczeń słownikowych. Jeden z nich zmierza do powiększania zasobu słów oznaczających nazwy przedmiotów, zjawisk, cech itp. Z tym rodzajem ćwiczeń łączy się ściśle drugi, którego funkcją jest ukazywanie dzieciom możliwości trafnego dobierania wyrazów zawierających pewne odcienie znaczeniowe, uwydatniające odrębności określonych przedmiotów (dom, chata, chałupa, budynek), stosuje się, więc tutaj wyrazy bliskoznaczne.

Wymieniony rodzaj ćwiczeń jest w bliskim związku z ćwiczeniami polegającymi na tworzeniu łatwych wyrazów pochodnych np. w kl. I - mama, mamusia.

Inny rodzaj ćwiczeń słownikowych stanowi zestawienie nazw przedmiotów, zjawisk, czynności o cechach kontrastowych i w związku z tym dobieranie wyrazów o znaczeniu przeciwnym. Ćwiczenia te mają zaostrzyć wrażliwość dzieci na istotne znaczenie słowa. Ćwiczenia te przeprowadzamy przy obserwacji czynności lub przedmiotów.

Ćwiczenia słownikowe, rozszerzające zasób leksykalny uczniów, nie są czynnością samą w sobie, ale mają charakter funkcjonalny, umożliwiają uczniom konstruowanie komunikatywnych struktur syntaktycznych. W konsekwencji, zatem ćwiczeń słownikowych organizujemy odpowiednie ćwiczenia składowe, czyli następuje proces wykorzystywania poznanego słownictwa do budowania względnie poprawnych zestawień syntaktycznych. Ćwiczenia te obejmują zagadnienia związane z rozwijaniem umiejętności konstruowania przez uczniów zdań pojedynczych, złożonych współrzędnie i podrzędnie. W toku rozwijania umiejętności konstruowania przez uczniów zdań pojedynczych dokonuje się najczęściej analizy treści przewidzianych do wypowiedzi. Ustala się, więc elementy podstawowe i drugorzędne.

Następnym elementem edukacji polonistycznej w klasach początkowych jest praca z tekstem literackim czy kształcenie literackie. Należy to do tzw. treści podstawowych, konstytutywnych edukacji polonistycznej dzieci w młodszym wieku szkolnym.

Nadrzędną wartością w zakresie kształcenia literackiego jest rozumienie czytanego przez dzieci tekstu. Rozumienie czytanego tekstu jest procesem „przekładania” języka symbolicznego, odzwierciedlonego w tekście napisanym, na język wyobrażeń.

W klasach początkowych możemy wyodrębnić, co najmniej trzy poziomy rozumienia czytanego tekstu. Poziom pierwszy sprowadza się do tego, że podczas czytania dzieci wyodrębniają przede wszystkim poszczególne elementy treści zawarte w danym tekście. Cechą drugiego poziomu rozumienia czytanego tekstu jest umiejętność wyodrębniania nie tylko poszczególnych elementów treści, ale przede wszystkim stosunków przyczynowo-skutkowych występujących między wyodrębnionymi elementami treści. Trzeci poziom rozumienia czytanych przez dzieci tekstów polega najogólniej na umiejętności wyodrębniania głównej myśli danego utworu literackiego.

Osiągnięcie przez dzieci wymaganego poziomu rozumienia czytanych tekstów mają zapewnić określone techniki analizy tekstu literackiego. Techniki analizy tekstu literackiego mają charakter funkcjonalny, mają wpływać na rozwój procesu rozumienia przez dzieci tekstu literackiego.

Dobrą formą pracy, zmierzającą do kształtowania coraz wyższego poziomu rozumienia czytanych tekstów, jest integralne połączenie głośnego czytania danego tekstu z odpowiadającą inscenizacją.

Inscenizacja jest formą, która łączy różne elementy przedmiotów nauczania w klasach niższych: recytacja, śpiew, muzyka, tańca itp.

Formą pracy, którą można stosować w celu zachęcenia dzieci do czytania książek, jest przedstawienie im ilustrowanych katalogów albumowych.

W celu urozmaicenia lekcji z lekturą można stosować gry i zabawy związane z czytelnictwem np. zabawa, w „Co zniknęło” - na stole należy ułożyć kilka książeczek, dzieci oglądają je przez chwile, po czy nauczyciel zabiera jedną, zadaniem dzieci jest napisać tytuł książki brakującej.

Mając na uwadze fakt, że uczniowie klas początkowych dużą część swojego czasu spędzają w domu rodzinnym i pozostają pod jego wielkim wpływem, można wykorzystać pomoc rodziców rozbudzaniu zamiłowań i zainteresowań czytelniczych. Na jednym z pierwszych spotkań należy przedstawić rodzicom znaczenie czytania dziecku i warunki, jakie powinno ono spełniać. Należy zwrócić uwagę na konieczność wdrażania uczniów do samodzielnego czytania.

---