Okres młodzieńczy
psychologia rozwojowa
Rozwój człowieka trwa przez całe jego życie. Wielu badaczy uważa, że dorosłość przebiega według określonych, powtarzających się wzorców. W wieku dorosłym trudniej jednak niż we wcześniejszych latach życia uogólnić przebieg poszczególnych etapów. Przyjmując kryterium społeczne, a przede wszystkim przyjmowanie ról zawodowych i rodzinnych, wyróżnia się w życiu człowieka kolejne fazy. W każdej fazie życia stają przed jednostką określone zadania, pojawiają się specyficzne potrzeby, nowe wartości, wcześniejsze natomiast zanikają. Ponadto każda faza życia jest cenna zarówno w sferze życia zawodowego jak i rodzinnego: otwiera nowe perspektywy, wnosi w życie społeczne określone wartości.
Rozwój w dorosłości zależy od wyposażenia biologicznego jednostki, jej indywidualnych wyborów i kierowania własnym rozwojem. Zależy też od sytuacji w jakich jednostka znalazła się w swoim dotychczasowym życiu. Osiągnięcie dojrzałości obejmuje zarówno sferę fizjologiczną, intelektualną, emocjonalną, osobowości, jak i społeczną. Według White w okresie dorosłości zaznaczają się następujące trendy rozwojowe:
stabilizacja własnej tożsamości;
nawiązanie głębszych związków interpersonalnych, co związane jest z uwolnieniem się od samego siebie, a wyczuleniem na potrzeby innych;
pogłębienie dziedzin aktywności: praca, nauka, zainteresowania;
wyraźniejsze dostrzeganie problemów moralnych i etycznych;
wzrost znaczenia troski nie tylko o najbliższych, ale również o wszystkich potrzebujących i cierpiących.
Wczesna dorosłość
To okres pomiędzy dwudziestym a czterdziestym rokiem życia. Jak mówi Erikson, to okres rozwiązywania dylematu: intymność czy izolacja, uważał nawiązanie intymnego związku z innym człowiekiem za jedno z głównych zadań tego etapu. Ostrzegał przy tym również, że możemy nie być w stanie zdobyć się na całkowite zaangażowanie w drugiego człowieka, jeżeli sami nie osiągnęliśmy pełnej tożsamości JA, a więc nie mamy ustabilizowanych ról życiowych. I osiągnięcie poczucia tożsamości uznał za kolejno jedno z najważniejszych zadań. Badania nad tworzeniem się związków przyjacielskich czy małżeńskich wykazują, że podobieństwo cech osobowości jest silniejszym predyktorem pomyślnych relacji interpersonalnych niż ich przeciwieństwo czy komplementarność. W budowaniu związków interpersonalnych ważne są także czynniki demograficzno - społeczne, takie jak: wiek, wykształcenie, stopień zamożności, religia, przynależność etniczna. Coraz powszechniej uważa się, że wybór partnera małżeńskiego należy opierać na miłości.
Na okres młodości przypada faza prokreacji. Młodzi dorośli muszą nauczyć się pełnienia ról żony/męża, a także matki/ojca. Wyróżniane są modele aktywności młodych rodziców w poszczególnych sferach życia. I tak, w sferze społeczno - kulturalnej małżonkowie wspólnie podejmują decyzję o takich sprawach jak spotkania towarzyskie czy korzystanie z rozrywek. W dziedzinie prowadzenia domu wyostrza się rola kobiety, która przejmuje większość obowiązków, a także dba o potrzeby fizjologiczne i psychiczne dzieci, podczas kiedy mężczyzna dba o potrzeby materialne rodziny. Przy rodzinach wielodzietnych zaznacza się wymienność ról.
Przekroczywszy dwudziestkę młodzi ludzie kierują się głównie ambicją. Skupiają się na karierze zawodowej oraz biorą pełną odpowiedzialność za podejmowane kroki na przyszłość. Na to bardzo duży wpływ ma wyswobodzenie się spod wpływu rodziców. Rozwój młodej kobiety i młodego mężczyzny przebiega odmiennie. Kobieta zwykle po założeniu rodziny musi dzielić realizowanie zadań związanych z rolą matki i gospodyni z karierą zawodową. Natomiast mężczyzna skupia się na zdobywaniu środków do życia dla rodziny.
Zmiany fizyczne
Sprawność fizyczna osiąga maksimum w okresie wczesnej dorosłości. Siła mięśni, czas reakcji, wrażliwość zmysłów i wydolność serca - wszystko to osiąga optymalne wartości w wieku dwudziestu kilku lat. Spadek sił fizycznych zaczyna się niepostrzeżenie. Zwykle pierwsi zauważają to sportowcy. Kobiety, które dojrzewają wcześniej niż mężczyźni, również wcześniej osiągają szczytową formę. Większość ludzi jednak, zwłaszcza gdy w codziennym życiu nie muszą wykazywać się maksymalną sprawnością fizyczną, nie od razu dostrzega wczesne oznaki osłabienia
Rozwój intelektualny
Myśleniem dorosłych rządzą zasady dialektyczne. Dzięki temu dorosły może ujmować przeciwieństwa i tworzyć adekwatne reprezentacje ciągle zmieniającej się rzeczywistości. Myślenie dialektyczne stanowi najwyższą formę rozwoju inteligencji. Dorośli zdolni są nie tylko do rozwiązywania zadań zgodnie z logiką, ale także zadań, które wymagają twórczej wyobraźni. Na okres wczesnej dorosłości przypada zdaniem Pascual-Leone, późne stadium formalne i stadium przeddialektywne w rozwoju myślenia. Młody człowiek w przedziale wiekowym 17 do 25 lat rozszerza swoje schematy poznawcze o elementy afektywno - osobowościowe i kształtuje wzory postępowania związane z uniezależnieniem się od rodziców, wyborze stylu życia, rozwijanie ról właściwych dla swojej płci.
Realizacja planu życiowego
w podejmowaniu decyzji, dokonywaniu trudnych wyborów młodemu człowiekowi może pomóc mądry doradca. Mentor powinien w sposób moralny i rzeczowy pomagać w sprecyzowaniu i osiąganiu nadrzędnego celu czyli marzenia życia. Radzenie sobie z wielorakimi zadaniami wczesnej dorosłości wymaga dojrzałości intelektualnej, tj. zdolności do podejmowani problemów i ich rozwiązywania, ale też dojrzałości emocjonalnej, wyrażającej się odpornością na stres, a także umiejętnością pozostawania samemu, jak również dojrzałości społecznej, przejawiającej się przyjmowaniem odpowiedzialności za siebie oraz inne osoby. Przejście z dorastania do dorosłości to czas, kiedy konkretyzuje się plan życiowy i następuje jego realizacja. Mogą wówczas nastąpić korekty, lub nawet poważne zmiany przyjętego planu życiowego dzięki zdobytemu doświadczeniu. W okresie wczesnej dorosłości następuje wiele ważnych wydarzeń życiowych, zwykle pozytywnych, choć kwalifikacja zależy od tego, jak są postrzegane przez jednostkę.
Przekroczenie trzydziestki
Zarówno u kobiet jak i mężczyzn okres ten cechuje się próbą udzielenia sobie odpowiedzi na pytania „dokąd zmierza moje życie?”, „dlaczego robię, to co robię?”. Dochodzi do ponownej oceny własnego życia i niejednokrotnie dochodzi się do stwierdzenia, że droga wybrana u progu dorosłości nie jest taką jak się spodziewaliśmy. Zbliżanie się do czterdziestego roku życia przynosi ukojenie i stabilizację.
Wiek średni
Trwa od czterdziestego do sześćdziesiątego roku życia. Okres ten charakteryzuje zmniejszenie się aktywności fizycznej, pojawienie się zmarszczek w wyniku odwodnienia skóry, pojawienie się siwych włosów. Ludzie w tym okresie wspomagają dorastające dzieci tak, aby stawały się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi ludźmi dorosłymi, osiągają dojrzałą odpowiedzialność społeczną i obywatelską, utrzymują zadowalają sprawność w pracy zawodowej, wolny czas wypełniają zajęciami typowymi dla ludzi dorosłych, akceptują i dostosowują się do fizjologicznych zmian wieku średniego i starzenia się. W okresie wieku średniego człowiek przygotowuje się do starości.
Przekraczanie połowy życia może prowadzić do poważnego kryzysu psychicznego tzw. kryzysu wieku średniego. Jak mówi Levinson: Urzędnicy zawieszeni na średnich szczeblach kariery mogą popadać w głęboką depresję w obliczu perspektywy następnych dziesięciu lub dwudziestu lat spędzonych wciąż za tym samym biurkiem. Gospodyni domowa z dwojgiem podchowanych nastolatków, z wolnością między ósmą a szesnastą i majaczącymi niedaleko czterdziestymi urodzinami może poczuć, że coraz bardziej się „rozpada”. Oboje partnerzy czuja się pozbawieni celu i złapani w pułapkę. Ta sytuacja skłania niektóre osoby do romansowania w celu udowodnienia sobie, że nadal są atrakcyjne.
Menopauza u kobiet następuje zwykle około pięćdziesiątego roku życia. Menopauza jest końcowym stadium dłuższego okresu w życiu kobiety, co rozpoczyna się nieregularnością menstruacji, a kończy się jej zanikiem. Następuje pewien spadek masy piersi i spadek elastyczności skóry. Może pojawić się spadek gęstości tkanki kostnej prowadzący do osteoporozy. Charakterystycznymi objawami są przypływy gorą i bezsenność. Prawdopodobieństwo popadnięcia w depresję u kobiet przed menopauzą rośnie, gdy czują, że nie są w stanie podołać równocześnie wymaganiom pracy zawodowej, prowadzeniu domu i wychowywaniu dzieci. W większości wypadków zmiany nastroju towarzyszące menopauzie są jednak dość łagodne. Menopauza nie oznacza też końca seksualnych zainteresowań kobiety. Ważną sprawą jest znaczenie nadawane menopauzie przez kobietę. Kobiety utożsamiające ją z zanikiem kobiecości znoszą ją gorzej niż te, które nie traktują jej w taki sposób.
Zmiany fizyczne
W okresie wczesnej i średniej dorosłości forma fizyczna zależny mniej od wieku niż od zdrowia i trybu życia. Wielu dzisiejszych sprawnych fizycznie pięćdziesięciolatków przebiegnie bez trudu kilka kilometrów, podczas gdy nieruchawe dwudziestopięciolatki sapią i dyszą po wejściu na drugie piętro.
Sprawność zmysłów
Spadek sprawności zaczyna się we wczesnym okresie wieku dorosłego, lecz dopiero znacznie później rzeczywiście zdajemy sobie z tego sprawę.
W wieku średnim wzrok ulega pogorszeniu. Obniża się jego ostrość, zmniejsza się tolerancja na słabe oświetlenie. Osoby w tym wieku potrzebują więcej światła, aby dobrze widzieć. Często pojawia się dalekowzroczność, a w konsekwencji konieczność noszenia okularów. Natomiast nie obserwuje się nasilenia krótkowzroczności.
Zmysł słuchu
Następuje powolne, aczkolwiek systematyczne obniżenie wydolności aparatu słuchowego. Wyrazem tego jest spadek zdolności słyszenia dźwięków o wysokiej częstotliwości. Trudno rozstrzygnąć, na ile zmiany regresywne są wyrazem naturalnego przebiegu procesu starzenia się układu słuchu, a w jakim stopniu są konsekwencją wpływu środowiska i warunków życia współczesnych, zindustrializowanych społeczeństw, w których tak powszechne jest duże natężenie hałasu.
Zmysł węchu i smaku
przyjmuje się, że wrażliwość smakowa zaczyna się obniżań około 50 roku życia. Jest to związane z systematycznym zmniejszaniem się liczby kubków smakowych w ciągu życia i spadkiem ich wydolności funkcjonalnej.
Zdrowie
Osoby w średnim wieku mają obniżoną sprawność układu immunologicznego, przez co starsi ludzie są bardziej podatni na choroby zagrażające życiu, jak rak albo zapalenie płuc. Ale dzięki gromadzeniu przez całe życie przeciwciał ludzie starsi rzadziej chorują na choroby krótkotrwałe jak przeziębienie czy grypa. Opóźniają się procesy zachodzące w układzie nerwowym. I tak: w pierwszych latach, do dziesiątego roku życia, człowiek przetwarza informacje coraz szybciej. W porównaniu z nastolatkami i młodymi dorosłymi ludzie starsi potrzebują trochę więcej czasu na reakcję, rozwiązywanie zadań na spostrzegawczość, a nawet przypominanie sobie jakiejś nazwy.
Zmiany w sferze intelektualnej i moralnej
Rozwój intelektualny w dorosłości zależy od warunków życia dorosłych: warunki niedoboru aktywności umysłowej uniemożliwiają wręcz ujawnianie się ich możliwości intelektualnych. W okresie wieku średniego rozwija się zdolność myślenia dialektycznego, co wyraża się poprzez rozumowanie i godzenie napotykanych sprzeczności dzięki odnajdywaniu nadrzędnych perspektyw poznawczych. W dorosłości wzrasta relatywizm myślenia, wyrażający się przechodzeniem od bezkrytycznej wiary w świadectwo zmysłów i stwierdzania autorytetów do uwzględnienia znaczenia kontekstu sytuacyjnego w ocenie faktów oraz liczenia się z względnością wiedzy. Dorośli dobrze rozwiązują problemy społeczne, które zwykle są mało określone, wykazują się dużą ilością zmiennych i - co za tym idzie - wielością poprawnych rozwiązań.
Dorosłym przypisuje się cechę mądrości. Mądrość można rozumieć jako ekspertywność w rozwiązywaniu problemów związanych z pragmatyką życia, której podstawą są doświadczenia. W okresie dorosłości rozwój inteligencji nabiera większej plastyczności i zmienności. Czynnikiem regulacji w jej rozwoju staje się osobowość, a przede wszystkim struktura JA. Dla dorosłych charakterystyczny jest poziom moralności konwencjonalnej i moralności pokonwencjonalnej. Poziomowi konwencjonalnemu odpowiada perspektywa członka określonej społeczności. Dla poziomu pokonwejalnego charakterystyczne jest przyjęcie jednostkowego punktu widzenia z perspektywy praw i obowiązków jednostki wobec społeczeństwa i jego zasad. Człowiek dorosły powinien wypracować mechanizmy przystosowawcze, które pozwalają mu nie tylko dobrze funkcjonować w okresie dorosłość, ale również ułatwiają przejście do okresu starości
Bibliografia:
Psychologia. Podręcznik akademicki, [red]: J. Strelau, Gdańsk 2000, T1, s. 317 - 324.
Psychologia rozwoju człowika, [red]: B. Harwas - Napierała, J. Trempała, Warszawa 2001, T2, s. 202 - 257.
D.G. Myers Psychologia, Poznań 2003, s. 166 - 188.
S. A. Rathus Psychologia współczesna, Gdańsk 2006, s. 191 - 196.