Wady pytań kwestionariuszowych
- najczęściej pytania kwestionariuszowe otwarte i zamknięte, o fakty oraz o opinie, pośrednie i bezpośrednie; dzieli się też pytania na wskaźnikowe i projekcyjne
- w każdym niemal kwestionariuszu zamieszcza się tzw. pytania filtrujące
- zbiór możliwości/alternatywy/, które daje się respondentom do wyboru w pytaniach zamkniętych bywa nazywany również kafeterią mówi się o pytaniach zamkniętych wieloalternatywnych, czyli o pytaniach z długą kafeterią

- każde pytanie znajdujące się w kwestionariuszu stanowi trójczłonowy układ składający się z: pytania kwestionariuszowego, pytania kodera oraz jednostkowego pytania badacza/poszukiwanej informacji

- z w/w założenia wynika wyróżnienie następujących głównych rodzajów wad kwestionariuszowych:

1/ wady strukturalne:
- odnoszą się zarówno do poszukiwanej informacji, jak i do sformułowania pytania kwestionariuszowego
- w przypadku wad strukturalnych: `poszukiwana informacja lub wskazanie wartości zmiennej są nieokreślone lub ich nie ma, `istnieją braki w klasyfikacjach w odniesieniu do tej zmiennej lub też do odpowiedzi z wyszczególnionymi rodzajami alternatyw
- wady strukturalne dotyczą tylko pytań zamkniętych, bo w pytaniach otwartych badacz dokonuje klasyfikacji, łącznie z kodowaniem dopiero po zebraniu wszystkich materiałów
* rodzaje wad strukturalnych
a) ogólna niejasność pytania kwestionariuszowego
b) nieporządne sformułowanie pytania kwestionariuszowego/ niejednorodność formy gramatycznej: b. istotna jest zasada, że każde pytanie kwestionariuszowe musi być zredagowane w formie pytającej i zakończone znakiem zapytania, również wtedy, kiedy znajduje się w tabeli
c) błędy logiczne, przede wszystkim niewyczerpywalność lub nierozłączność kafeterii
d) zdobywanie kilku informacji poprzez jedno pytanie kwestionariuszowe/pytania zawierające dwa, trzy lub więcej `podpytań'/

e) zbytnia czułość lub jednokierunkowość skal; sprawa czułości skali: niektórzy respondenci nie potrafią czy nie chcą wybierać określonych punktów na skali oznaczonych cyframi - odpowiadają oni w taki np. sposób - „gdzieś w środku”, „w połowie”, „między 5 a 6” (często przy pytania niejasnych)
f) równoległe używanie w jednej odpowiedzi /alternatywie/ dwóch różnych określeń: respondenci mogą rozumieć określenia inaczej i zakwestionować założenie nawet całego pytania
g) błędy tzw. multiplikacji: błąd multiplikacji występuje wszędzie tam, gdzie osoby, fakty, rzeczy, zjawiska itp., o których mówi się w pytaniu są podawane w liczbie mnogiej/ np. rodzice, znajomi, książki, koledzy itp./, a odpowiedź przygotowana jest w formie alternatywnej kafeterii dysjunktywnej lub w skali (np. pytanie o reprezentowanie interesów robotniczych przez kilka organizacji naraz lub pytanie: „Czy gazety dobrze czy źle informują o bieżących wydarzeniach”)

2/ wady związane z niedostosowaniem pytania do informacyjnego zapotrzebowania badacza
- pytania obciążone tymi wadami to pytania, w przypadku których założenie poszukiwanej informacji jest fałszywe
- w pytaniach tych nie ma odpowiedniości między tekstem pytania kwestionariuszowego a klasami odpowiedzi, którym odpowiadają jakieś możliwości wskazane w poszukiwanej informacji
- w pytaniach kwestionariuszowych niedostosowanych nie występują cechy, których dotyczy poszukiwana informacja
- w kwestionariuszach znajdują się pytania, które: `zawsze są dostosowane /np. pytania o płeć czy rok urodzenia/, `są narażone na niedostosowanie/w małym stopniu, w dużym stopniu/
- niedostosowanie, czyli brak poszukiwanej informacji może wystąpić zarówno w pytaniach o fakty, jak i o opinie (np. „W którym roku urodziła się P. żona?” „jestem kawalerem” lub „Gdzie P. spędził urlop w 1979 r.?” „w ogóle nie miałem urlopu” itp.)
- pytania niedostosowane, w pewnych przypadkach łatwo przeradzają się w pytania drażliwe (np. gdy zapyta się rolnika o urlop, to można usłyszeć wywód o braku takiej możliwości w tej pracy itp.)
- bardzo często wadami niedostosowania obciążone są pytania o opinie /dzieje się tak w przypadkach, kiedy badaczowi chodzi o uzyskanie trwałej opinii respondenta, a nie tylko nieprzemyślanej wypowiedzi (badacze zakładają, że respondenci mają przemyślane opinie na każdy temat fałszywe założenie znawstwa np. „Czy metody immunofluorescencji pośredniej są dobrymi metodami stawiania diagnozy czy też nie są”)
- jeżeli przypuszcza się, że jakieś pytanie w b. wielu przypadkach może okazać się niedostosowane, trzeba: `poprzedzić go pytaniem filtrującym lub `ułatwić respondentowi odpowiedź korekcyjną/ np. w pyt. zamkniętych umieścić odpowiedź „trudno powiedzieć”
- jeżeli badaczowi zależy na uzyskaniu trwałych opinii, to powinien: `zastosować specjalny filtr przed pytaniami poruszającymi takie problemy, które mogą być nieznane dla respondentów oraz `starać się redagować pytania, używając terminów jasnych, jednoznacznych, o ile to możliwe, zaczerpniętych z j języka potocznego
3/ wady związane ze zbytnią trudnością pytania
- „trudne będą takie pytania, które u wielu respondentów nie wywołują obrazu koniecznych procesów psychicznych w zakresie zrozumienia pytania, sformułowania stanowiska czy werbalizacji odpowiedzi. Pytania trudne wymagają więc od respondenta znacznego, najczęściej zbyt dużego wysiłku, a od ankietera z reguły dodatkowych wypowiedzi zmierzających do przystosowania bodźca”
(J. Lutyński, W Rostocki)
- przez trudność pytania kwestionariuszowego rozumie się „prawdopodobieństwo zakłóceń w procesach psychicznych respondenta prowadzących do uformowania prawidłowej odpowiedzi. Zakłócenia te mają swoją przyczynę w jego ograniczonych możliwościach intelektualnych ”
- konsekwencją zadawania pytań zbyt trudnych jest przede wszystkim zwiększenie liczby odpowiedzi nieistotnych, tam gdzie nie powinny one wystąpić, tj. w tych przypadkach kiedy respondenci są uczciwi i nie znajdują się pod silną presją, aby coś na dane pytanie odpowiedzieć
- można wyróżnić 4 główne grupy przyczyn powstawania pytań trudnych:
a) nieprzemyślenie przez badacza poszukiwanej informacji lub jej całkowity brak
b) nieumiejętność/nieudolność autora w przekształceniu poszukiwanej informacji na pytanie kwestionariuszowe
c) nieznajomość środowiska, które się bada lub słaba orientacja w społ.-kult. uwarunkowaniach danej zbiorowości oraz jej poziomu i możliwości intelektualnych
d) nieumiejętność wyjścia przez badacza z kręgu myślenia w kategoriach specjalistycznych oraz werbalizowania swych myśli w formie prostej, zrozumiałej dla wszystkich respondentów
* wady pytań za trudnych wynikające z języka, w jakim są one formułowane:
` np. „Czy miał P. sprawę sporną ze stosunku pracy?”, „Jak porównuje P. obecną swoją pozycję społeczną z pozycją swojego ojca?”
` jeżeli pytanie zawiera więcej niż 8 słów jest dla słuchających za trudne do zapamiętania
` powinno się trzymać zasady, aby pytania były nie za długie, a ich składnia jasna i prosta - nie jest dopuszczalny język specjalistyczny (zwłaszcza socjologiczny - np. „Jaki ma P. światopogląd?”), który wprowadza atmosferę sztuczności i urzędniczości
* trudności zadania, jakie stawia się respondentom do wykonania:
- zadania, jakie autor redagujący pytania kwestionariuszowe mogą być b. różne, np.:
`przypomnienie sobie czegoś
`dokonywanie jakichś obliczeń
`uświadomienie sobie pewnych spraw/faktów
`wyodrębnienie czegoś z większej całości
`dokonanie syntez czy uogólnień
`wyobrażenie sobie czegoś
`odnoszenie pewnych rzeczy do spraw im właściwych
`dokonanie określonych wyróżnień z szeregu faktów czy spraw
`hierarchizowanie pewnych faktów, spraw czy opinii
`formułowanie własnych opinii na różne tematy itp.
~ zadanie musi być sformułowane jasno i zrozumiale, nie może zawierać zbyt wielu zaleceń
~ dla respondenta b. trudne są często do spełnienia wymagania badaczy, w których żąda się od nich hierarchicznego uporządkowania punktów kafeterii zawierającej np. kilkanaście różnych faktów itp.
~ kłopotliwe są np. pytania, w których żąda się od respondentów obliczeń, zwłaszcza jeśli chodzi o wyliczenie „przeciętnych lub średnich” (np. pytania o zarobki)
~ trudne są pytania, w których wymaga się opinii, do wyrażenia której potrzebna jest wyobraźnia, umiejętność przewidywania, planowania itd. (np. „Proszę sobie wyobrazić…”)
~ czasami respondenci mylą pytania z „jak jest” z pytaniami „jak powinno być”

4/ wady związane ze zbytnią drażliwością pytania:
- „jeśli pytanie kwestionariuszowe wywołuje u respondenta niepożądane procesy psychiczne takie, jak np. lęk, obawę, wzruszenie, gniew, złość, wstyd itp. i obniża szansę zachodzenia koniecznych procesów prawidłowych, to wówczas jest ono dla badacza drażliwe” (mogą udzielać tym samym odp. nieistotnych lub nietrafnych)
- drażliwość jest zawsze relatywna i zależy od wielu czynników

- A. Rostocki wymienia 3 czynniki, które sprawiają, że pytanie może stać się drażliwe:
a) kiedy narusza ono - w mniemaniu respondenta - „sferę jego prywatności i intymności”
b) kiedy „zagraża poczuciu własnej wartości respondenta”
c) kiedy „zagraża społecznej egzystencji badanego”
- drażliwość jakiegoś pytania bywa związana z jego trudnością
- pytania mogą wywoływać nieprzyjemne odczucia też u tych, którzy je zadają
* „spirala ciszy” (E. Noelle): socjo-psychologiczny mechanizm odpowiadania respondentów na pytania o opinie; ludzie, chcąc być „szanowani” dostosowują wypowiadane przez siebie opinie do poglądów aprobowanych w środowisku, w którym żyją
(respondenci przemilczają poglądy niepopularne w ich otoczeniu)

5/ wady wynikające z faktu, że pytanie sugeruje odpowiedź:
- pytania sugerujące (tendencyjne) wywołują u respondentów również niepożądane procesy psychiczne; pytania te mają z zasady wady strukturalne określonego typu
- pytanie sugerujące to takie, którego autor poprzez wady popełniane przy jego formułowania - podpowiedział, podsunął, zasugerował respondentowi określoną odpowiedź, czy kilka odp.
- pytaniem sugerującym jest pytanie zamknięte, w którym jest więcej alternatyw za niż przeciw lub odwrotnie
- pytaniem sugerującym jest też pytanie zamknięte, w którym brak jest drugiej ich części równoważnej pierwszej (np. „Czy sądzi P., że im ktoś ma wyższe zarobki, tym ma wyższy prestiż”)
- sugerowanie respondentowi odpowiedzi odbywa się też w sposób mniej widoczny - za pośrednictwem umieszczania w pytaniu określonych sądów/terminów, które podpowiadają kierunek odpowiedzi (powinno się unikać sądów oceniających pozytywnie/negatywnie rzeczy/zjawiska) np. „Co powinno się zrobić, aby nadal polepszały się warunki…”
- unika się też pytań w stylu: „Każdy człowiek ma wyrobioną opinię… ”

- jeżeli w pilotażu pogłębionym badacz stwierdzi, że jego pytanie jest zbyt trudne lub zbyt drażliwe, to powinien:
a) szukać innego pytania
b) przeredagować pytanie
c) zrezygnować z pytania, jeżeli ponownie będzie ono zbyt trudne lub zbyt drażliwe
- jeżeli pytania są zbyt trudne lub zbyt drażliwe, to autor powinien formułować wnioski merytoryczne na podstawie zdobytych za pomocą tych pytań informacji /wszystkie takie zastrzeżenie powinny być opisane w odrębnym rozdziale lub aneksie metodologicznym, lub w odnośnikach/

---