ROLA BADAŃ EMPIRYCZNYCH W SOCJOLOGII I ICH PROJEKTOWANIE wersja 95

Rola badań empirycznych

August Comte wprowadził do słownika naukowego termin socjologia i przysługujące jej metody badawcze: obserwację, historyczną, porównawczą i eksperyment. Badania empiryczne służą dwóm zasadniczym celom: teoretycznemu i praktycznemu.

Realizując cel teoretyczny uzyskujemy możliwość:

1. sprawdzenia prawdziwości istniejących już teorii oraz wniosków jakie z nich wynikają

2. uściślenia zakresu stosowalności poszczególnych teorii do potrzeb praktyki,

3. wzbogacenia dotychczasowej wiedzy o poszczególnych przejawach życia społecznego

4. uzyskania wiadomości o nieznanych dotąd czyli niezbadanych faktach i zjawiskach społecznych co umożliwia rozszerzenie penetracji naukowej.

Cel praktyczny to zastosowanie w działalności instytucji i organizacji (np. przedsiębiorstwa produkujące na rynek).

Badania empiryczne spełniają kilka istotnych funkcji:

1. naukową

2. praktyczno-użytkową

3. humanistyczno-obywatelską

Projektowanie procesu badawczego

Koniecznym warunkiem do prawidłowej realizacji badań jest uświadomienie sobie tego, co należy wykonać, jakie czynności trzeba podjąć, aby projekt badawczy był pełny, nie obarczony wadami i rokujący nadzieję na osiągnięcie zamierzonych celów tzw. algorytmu badawczego będącego swego rodzaju spisem kolejnych, koniecznych do wykonania kroków. Ważne jest by wszystkie niezbędne czynności zostały zrealizowane, a potrzebne decyzje podjęte. Oprócz wiedzy o tym co należy zrobić potrzebne jest dobre teoretyczne przygotowanie badań, doświadczenie, praktyka, umiejętności prakseologiczne i intuicja badacza.

W skład procesu badawczego wchodzą:

Zagadnienia merytoryczne

koncepcja badawcza - „ogół ustaleń dotyczących celu, głównych faz i aspektów procesu badań z wykorzystniem wyników włącznie. Ustalenia mają postać twierdzeń, dyrektyw lub pytań.

Zagadnienia natury organizacyjnej

Prawidłowo sporządzony projekt badawczy winien zawierać:

1. określenie problematyki badawczej i jej specyfiki

2. eksplikacja problematyki

3. operacjonalizacja problematyki

4. określenie rodzaju koniecznych do wykorzystania źródeł, technik zbierania materiałów, zasad weryfikacji zebranych danych, przygotowanie narzędzi badawczych,

5. dobór próby do badań

6. badania pilotażowe i zdefiniowanie organizacyjnych ram badań w terenie

7. realizacja badań właściwych i weryfikacja zebranego materiału

8. analiza materiału empirycznego

9. sporządzenie końcowego opracowania, raportu z badań

10. ustalenie kosztorysu i niezbędnych działań organizacyjnych, które to nie mogą być zrealizowane jako ostatnie.

Pytania:

4. dotyczyć muszą tego czego nauka nie wie

5. muszą być sformułowane przy użyciu terminów, pojęć właściwych danej dyscyplinie naukowej

6. powinny z nich wynikać wskazówki dotyczące sposobów ustalania odpowiedzi na nie

1. .

Pytania muszą być one ze sobą merytorycznie powiązane, spójne.

Badacz musi także usytuować swój problem badawczy w ramach systemu wiedzy całej dyscypliny naukowej, po drugie musi wskazać specyfikę podejmowanych przez siebie badań, pokazać jakie cele będzie realizował.

EKSPLIKACJA PROBLEMATYKI BADAWCZEJ

Istotą eksplikacji jest precyzowanie zakreślonej uprzednio problematyki badawczej, a w szczególności postawionych pytań i użytych w nich pojęć.

Wyjaśnianie i uszczegóławianie pojęć

W początkowym etapie ich formułowania występują często terminy potoczne, nie występujące w danej dyscyplinie naukowej (explicandum). Naszym zadaniem jest zastąpienie ich terminami naukowymi z zakresu dyscypliny (explicatum).

Eksplikacja - jest to przetworzenie luźnych, często przednaukowych jeszcze określeń w pojęcia wyposażone w ścisłe, operatywne kryteria stosowalności.

Eksplikacja składa się z trzech faz:

7. Wyboru explicandum

8. Wstępnego wyjaśnienia explicandum

9. Sformułowania ścisłego określenia explicatum, oraz włączenia go do szerszego systemu pojęć, stanowiącego np. teorię naukową

Hipotezy badawcze

W tym etapie podejmujemy decyzje czy w ramach projektu badawczego uwzględnimy obecność hipotez i jeśli tak - jaka będzie ich treść.

HIPOTEZA - pewien domysł, przypuszczenie. W praktyce formułowana ona jest w postaci przypuszczalnej odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie.

Hipotezy formułowane są na podstawie przesłanek, które wywodzą się z czterech źródeł:

11. studia literatury przedmiotu dotyczącej teorii socjologicznej, a szczególnie tych ujęć teoretycznych, które odnoszą się do podejmowanego problemu badawczego

12. literatura zawierająca różnego rodzaju dane odnoszące się do będącego przedmiotem naszego zainteresowania problemu badawczego, a więc wyniki innych badań, dane statystyczne itp.

13. nasza obserwacja, znajomość terenu badawczego, zbiorowości, w której realizowane są badania

14. nasza społeczna intuicja, doświadczenie badawcze, „wczuwanie” się w problematykę i jej różne aspekty

Nie jest istotne to, jakie jest źródło formułowanej hipotezy - ważne jest aby była ona możliwie najbardziej uzasadniona.

Warunki które odpowiadają hipotezom:

15. muszą być precyzyjnie, jednoznacznie sformułowane

16. powinny mieć swoje uzasadnienie czyli towarzyszyć im winno wskazanie źródeł

17. muszą jednoznacznie odnosić się do pytań badawczych, a nie „przechodzić obok nich”

18. winny być tak sformułowane, aby istniały metody ich weryfikacji i wiadome były warunki tej weryfikacji

19. powinny wnosić nowe elementy do dotychczasowej wiedzy naukowej

20. przy formułowaniu hipotez należy unikać wprowadzania do nich elementów i zwrotów wartościujących

21. powinny być wolne od sprzeczności wewnętrznych, co oznacza że nie mogą zawierać zdań wzajemnie sprzecznych.

W niektórych przypadkach zrezygnowanie z hipotez jest dopuszczalne, w szczególności gdy dotyczy to nowych zjawisk, lub przy demoskopowych badaniach opinii publicznej.

OPERACJONALIZACJA PROBLEMATYKI BADAWCZEJ

Operacjonalizacja obejmuje wiele konkretnych szczegółowych kroków, a w szczególności następujące:

22. rozstrzygnięcia dotyczące pojęć i ich zdefiniowania

23. dobór i zdefiniowanie wskaźników i zmiennych

24. wskazanie zbiorowości, w której będą realizowane badania i dokonanie w niej tak zwanego zwiadu terenowego

25. decyzja co do wykorzystywanych metod i technik badawczych i wybór bazy źródłowej

26. decyzja co do zasad analizy uzyskanego materiału empitycznego

Pojęcia

Zarówno pytania badawcze, jak i postawione hipotezy powinny być sformułowane w języku prostym, zrozumiałym, przy użyciu pojęć „ostrych”, jednoznacznych, a jednocześnie mających swoje miejsce w strukturze danej dyscypliny. Myślenie wymaga użycia języka. Sam język jest systemem komunikacji składającym się z symboli oraz zbioru reguł pozwalających na tworzenie różnych kombinacji tych symboli. Istotnym symbolem są POJĘCIA - jest abstrakcją - symbolem - reprezentacją obiektu, jednej z jego właściwości lub zjawiska behawioralnego. Każda dyscyplina tworzy własny, unikatowy zbiór pojęć.

\Mamy kilka rodzajów pojęć:

ENUMERATYWNE - opisują własności posiadane przez wszystkie obiekty danej klasy

ASOCJATYWNE - odnoszą się do własności posiadanych tylko przez niektóre obiekty danej klasy

RELACJONALNE - odnoszą się do relacji zachodzących między cechami obiektów

STATYSTYCZNE - opisują zróżnicowanie obiektów, strukturę ich zbiorów

SUMATYWNE - odnoszą się do pewnych zespołów, kompleksów cech

Funkcje pojęć:

dostarczanie badaczom, naukowcom wspólnego języka, który umożliwia im komunikowanie się między sobą,ułatwiają patrzenie na zjawiska poprzez to, że umożliwiają przyjęcie pewnej perspektywy, pewnego porządku,

umożliwiają klasyfikację i porządkowanie doświadczeń,

wchodzą w skład teorii określając ich treść i własności

Inne funkcje pojęć:

poznawcza (porządkująca) - umożliwia porządkowanie postrzegania

oceniająca - pozwala na dokonywanie oceny naszych spostrzeżeń

pragmatyczna (praktyczna) - kierowanie naszym działaniem

komunikacyjna - umożliwia porozumiewanie się

Jeżeli pojęcia mają spełniać funkcje komunikacyjną, mają uwrażliwiać jak też organizować doświadczenie, uogólnianie i konstruowanie teorii to muszą być wyraźne, precyzyjne i powszechnie zaakceptowane.

Definicja składa się z dwóch części:

1. Stojąca zwykle na początku wypowiedzi definiującej zawiera termin, pojęcie definiowane, określane i nazywana jest DEFINIENDUM

Zawiera zwrot określający precyzujący znaczenie definiowanego pojęcia nazywany DEFINIENSEM

W całości oba te człony powinny jednoznacznie precyzować znaczenie danego terminu.

W metodologii nauk wyróżnia się dwa rodzaje definicji:

DEFINICJA NOMINALNA - podaje znaczenie terminów odpowiadając n ogólne pytanie „co należy rozumieć pod tym terminem, co on oznacza” Zbudowana wg schematu „X znaczy tyle co Y”. Nie podaje cech definiowanego terminu, jedynie określa jego znaczenie.

Wyróżniamy tu:

27. definicję sprawozdawczą

28. definicję projektującą

DEFINICJA REALNA - jest charakterystyką cech specyficznych wspólnych przedmiotom składającym się na zakres pewnego terminu. Definicję realną podać można tylko wtedy, gdy znany jest zakres (desygnat) pewnego terminu. Odpowiada na pytanie: co to jest za przedmiot, jakimi się charakteryzuje cechami”. Zbudowana wg schematu „X to Y o cechach Z”.

Wyróżniamy tu:

29. definicję równościową

30. definicję cząstkową (częściową)

Podstawowe reguły definiowania:

Termin definiowany nie może występować w części definiującej (błędna definicja to tautologia lub błędne koło w definiowaniu, a popełniony błąd to idem per idem)

Część definiująca powinna być jaśniejsza niż definiowana (jeśli odejdzie się od tej reguły powoduje to konieczność dalszego definiowania tzw. Łańcuch definicyjny, błąd nosi nazwę ignotum per ignotum)

Definicja nie powinna zawierać przeczenia, ponieważ nie jest jej zadaniem odpowiadanie na pytanie czym definiowany termin nie jest, a wskazanie tego, czym on jest

WskaźnikiWiele interesujących zjawisk jest przedmiotem badań socjologicznych (m.in. postawy, aspiracje, stereotypy, motywacje czy osobowość). Jak obserwować i zmierzyć coś, czego z reguły nie widać? Z pomocą przychodzą tzw. Wskaźniki, których zadaniem jest umożliwić nam zbadanie zjawisk, które nie poddają się łatwej i bezpośredniej obserwacji.

WSKAŹNIK jakiegoś zdarzenia lub jakiejś własności Z to „takie zdarzenie W, że stwierdzenie jego istnienia, pojawienia się lub stopnia intensywności bądź faktycznie jest wykorzystane jako przesłanka, bądź zasadnie nadanie się na przesłankę wnioskowania, iż w określonych przypadkach z pewnością, z określonym prawdopodobieństwem lub przynajmniej z prawdopodobieństwem wyższym niż przeciętne wystąpiło zdarzenie Z.

Wskaźnik umożliwia nam obserwację jakiegoś zdarzenia lub własności, która bez niego nie byłaby możliwa do zaobserwowania (nieobserwowalne zdarzenie - indicatum). Na to, aby jedna cecha mogła być wskaźnikiem innej cechy (indicatum) musi być spełniony przynajmniej jeden istotny warunek: między tymi oboma cechami musi istnieć jakiś związek.

Pomiędzy indicatum, a wskazującym je wskaźnikiem mogą zachodzić dwojakiego rodzaju związki:

Związek o charakterze konwencji językowej, definicyjnej, terminologicznej. W takim przypadku powiadamy, że mamy do czynienia ze wskaźnikami definicyjnymi.

Związek o charakterze rzeczowym, empirycznym. Wówczas mamy do czynienia z tak zwanym wskaźnikiem rzeczowym (występuje w dwóch postaciach: wskaźnik empiryczny i wskaźnik inferencyjny)

Rodzaje wskaźników:

31. rzeczywiste (odpowiadają obiektywnie istniejącym cechom)

32. fikcyjne in. pozorne

33. jakościowe ukazujące atrybuty danych przedmiotów

34. ilościowe - podające charakterystyczne miary

35. korelacyjne - wskazujące na ich wzajemne uwarunkowania

36. przyczynowo-skutkowe - wskazujące na podstawie danych przyczyn ewentualne skutki

37. obiektywne i subiektywne

Zagadnienie siły związków pomiędzy indicatum, a wskaźnikiem:

38. Pojawia się A to możemy mówić o występowaniu B - związek o charakterze bezwyjątkowym

39. Pojawia się A, to prawdopodobnie występuje także B - związek o charakterze probablistycznym czyli związany z prawdopodobieństwem.

Pierwsza kategoria zjawisk spełniających funkcję wskaźników to obserwowane przez nas zachowania; najczęściej znajdują zastosowanie przy badaniach o charakterze jakościowych.

Drugą kategorią zjawisk mogących pełnić funkcję wskaźników są nasze wypowiedzi, przede wszystkim w swej warstwie treściowej, ale także pozatreściowej. Wykorzystywane są w badaniach jakościowych jak i ilościowych. Najrzadziej jako wskaźniki w badaniach socjologicznych wykorzystywane są rożnego rodzaju przedmioty materialne.

W trakcie badań można wykorzystać jeden wskaźnik, a można także skorzystać z kilku wskaźników jednocześnie (bateria wskaźników). Są takie indicata, które wymagają stosowania baterii wskaźników, a nie jednego (np. religijność)

Funkcje wskaźników:

1. opisowe,

2. analityczne,

3. oceniające,

4. normatywne,

5. ostrzegawcze.

Zmienne

Jednym z zadań operacjonalizacji jest przejście z abstrakcyjnego poziomu pojęć na poziom empiryczny, by odpowiedzieć na pytania badawcze, czy zweryfikować postawione hipotezy. Koniecznym etapem takiego przejścia jest przekształcenie pojęć w zmienne poprzez ich zamianę lub przekształcenie w zbiór wartości.

Przedmiotem badań socjologicznych są rożne właściwości (cechy) jednostek lub ich zbiorów. Właściwości te nazywamy zmiennymi.

(np. cecha: „miejscowość zamieszkania” będzie inna w przypadku mieszkańców Tychów - jedna wartość Tychy, a inna w przypadku mieszkańców województwa śląskiego - wtedy byłaby zmienną)

Kryteria podziału zmiennych:

1. Ze względu na charakter zmiennych

Zmienne ciągłe - jeśli zbiór jej wartości tworzy kontinuum i jeżeli pomiędzy dwiema sąsiednimi wartościami zmiennej możliwe jest znalezienie trzeciej wartości

1. Zmienne skokowe (dyskretne) - jeśli pomiędzy dwiema sąsiednimi wartościami zmiennej nie występuje trzecia wartość

1. Ze względu na obiekty opisywane przez zmienne

Zmienne indywidualne - odnoszą się do jednostek

Zmienne zbiorowe - odnoszą się do zbiorów społecznych

2. Ze względu na ilość wartości, jaką może przybrać zmienna

Zmienne dwuwartościowe (dychotomiczne) np. płeć

Zmienne wielowartościowe (politomiczne) - mogą przybrać więcej niż dwie wartości, np. ilość ukończonych klas

3. bez nazwy

1. Zmienne ilościowe (mierzalne) - wyrażane w kategoriach liczbowych

2. Zmienne jakościowe (niemierzalne) - wyrażane opisowo

1. Ze względu na pochodną charakteru ich uporządkowania i skali na jakiej są mierzone (wg S. Stevensa)

Skala nominalna - pozwala na orzeczenie które z obiektów są pod jakimś względem jednakowe, a które różne (coś jest od czegoś różne lub do czegoś podobne)

1. Skala porządkowa - zezwala na uszeregowanie jednostek ze względu na natężenie cechy (zmiennymi porządkowymi są np. postawy)

2. Skala interwałowa - umożliwia określenie odległości, dystansu pomiędzy poszczególnymi wariantami zmiennej. Podstawą tej skali są przedziały równej wielkości, dzięki czemu możemy orzec o ile natężenie jakiejś cechy u jednej jednostki jest większe lub mniejsze od natężenia tej samej cechy u innej jednostki. Zmienna mierzona na tej skali jest zmienną interwałową.

3. Skala ilorazowa - posiada zero absolutne dzięki czemu można stwierdzić, że jakiś wariant zmiennej różni się od innego ileś razy (występuje rzadko, np. wiek, zamożność wyrażona liczbą jednostek pieniężnych)

Spostrzeżenia co do podziału powyżej:

4. skale ułożone są wg precyzji dokonywanego pomiaru, każda następna przynosi lepsze możliwości pomiaru

5. każdą zmienną ilorazową można zamienić na interwałową („sprowadzić do interwałowej”), każdą interwałową w porządkową, a tę w nominalną

6. na zmiennych interwałowych nie można dokonywać niemal żadnych operacji matematycznych, a na ilorazowych wszystkie

1. bez nazwy

Zmienne jednowymiarowe - mierzone w ramach jednego, wyraźnie określonego kontinuum (np.wykształcenie, wielkość miejscowości, wysokość zarobków)

1. Zmienne wielowymiarowe - zmienna która nie ma jednego, wyraźnie określonego kontinuum pomiarowego, a jest raczej swego rodzaju agregatem, konstruktem złożonym z wielu zmiennych składowych (np. położenie społeczne)

1. Ze względu na rolę jaką pełnią zmienne w badaniach

1. Zmienne, które biorą udział w badaniach i są przez badacza obserwowane

2. Zmienne, z analizy których badacz zrezygnował, choć mógł je uwzględnić

3. Zmienne, o które badacz zna i o których wie, że są istotne, ale nie jest w stanie ich badać

4. Zmienne, o których istnieniu badać nie wie

1. Ze względu na funkcję pełnioną przez zmienne w procesie wyjaśniania zjawisk

Zmienne zależne (zmienna wyjaśniana) - zmienna, która badacz chce wyjaśnić

1. Zmienne niezależne (zmienna wyjaśniająca)- zmienna, za pomocą której badacz chciałby wyjaśnić zmiany wartości zmiennej zależnej

Niewiele jest takich zmiennych, o których można powiedzieć, że zawsze w procesie wyjaśniania pełnią tę samą rolę. Są to takie zmienne, które człowiek nabywa w momencie urodzenia i od niczego w sensie społecznym już nie zależą. Są to np. rodzina pochodzenia, miejsce urodzenia, rasa, wiek itp. Pełnią rolę zmiennych niezależnych.

Wybór badanej zbiorowości i zwiad terenowy

O wyborze tym decydują dwie grupy czynników:

1. Względy merytoryczne - do badań winniśmy wskazać taką zbiorowość, w której opracowany przez nas problem badawczy się realizuje, występuje. Niezbędny jest „zwiad terenowy” w trakcie którego sprawdzamy to zagadnienie.

Czynniki organizacyjne - możliwość dojazdu, przeprowadzania badań, doboru próby

Do zagadnienia zwiadu terenowego są dwa sposoby podejścia.

Pierwszy polega na tym, że opracowujemy problematykę badawcza, a następnie „poszukujemy” zbiorowości, w której można ją zrealizować.

Drugi to poznawanie zbiorowości, obserwowanie jej i poszukiwanie interesujących, występujących w niej zjawisk, procesów, czyli budowanie problematyki „pod określoną zbiorowość.

Baza źródłowa

Konieczne jest zdecydowanie jakiego rodzaju informację będą nam potrzebne, z jakich źródeł musimy korzystać w celu zrealizowania naszej problematyki badawczej.

W skład źródeł wchodzą:

2. dane uzyskane wyniku sporządzonych rejestrów czy przeprowadzonych spisów

3. materiały pozyskane w efekcie zrealizowanych różnymi technikami badań

4. opracowania i publikacje naukowe zawierające wyniki badań empirycznych

Kategorie źródeł:

Źródła zastane - badacza je zastał przy podejmowaniu swoich badań

5. Źródła wywołane - badacz je spowodował, wywołał

6. Źródła pierwotne - jeszcze nie opracowane, nie przetworzone

7. 
   Źródła wtórne - poddane pewnemu opracowaniu

8. 
   Źródła historyczne

9. Źródła współczesne

10. Źródła urzędowe

11. Źródła prywatne

O tym z jakich źródeł korzystać każdorazowo decydują wymagania problematyki badawczej.

Wybór metod i technik badawczych

Decyzja o wyborze bazy źródłowej do projektowanych badań jest ściśle związana z decyzją o wyborze metod i technik badawczych, którymi będziemy badania realizowali.

METODA NAUKOWA - powtarzalny sposób dochodzenia do prawdy, rozwiązywania problemów naukowych

METODA BADAWCZA - sposoby zbierania informacji niezbędnych dla wyjaśnienia, rozwiązania problemu badawczego

METODA - system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza.

Metoda spełnia kilka istotnych warunków:

Musi być zawsze powiązana z teorią, która stanowi konieczną podstawę metody; nie można wybierać metody dowolnie w oderwaniu od teorii.

Musi być adekwatna do zamierzeń badawczych prowadząc do ich rozwiązania

Powinna zapewniać poprawność i precyzję rozumowania, a w szczególności uniemożliwiać wpływ elementów subiektywnych na prowadzenie badań i ich wyniki

Powinna być jasna, zrozumiała i jednoznaczna wykluczając w ten sposób dowolność postępowania

Winna umożliwiać skuteczne zrealizowanie celu możliwie najkrótszą drogą przy możliwie najniższym poziomie nakładów finansowych i organizacyjnych

Winna sugerować wybór technik badawczych, stosowanych narzędzi służących zbieraniu niezbędnych informacji

Winna umożliwiać opracowanie zebranego materiału empirycznego będącego podstawą formułowania wniosków i uogólnień

Powinna zapewniać precyzję badań pozwalającą na uzyskanie takich samych lub podobnych wyników przez innego badacza wykorzystującego tę samą metodę

TECHNIKA BADAWCZA

12. narzędzia, środki, umiejętności i procedury stosowane w badaniach empirycznych na drodze metod i założeń metodologicznych.

dokładna instrukcja podająca jak należy postępować i jakie środki, narzędzia wykorzystywać przy zbieraniu materiału badawczego.

na ogół podrzędna metodzie i z niej wynika

PROCEDURA BADAWCZA

13. całość przedsięwzięcia badawczego od jego początków, czyli wstępnego sformułowania problematyki badawczej poczynając, na analizie wyników i sformułowaniu wniosków kończąc.

14. Całokształt przedsięwzięć, które trzeba podjąć i wykonać, aby zrealizować badania bardziej skomplikowane, złożone, wymagające zaangażowania większego zespołu badawczego, wykorzystania wielu metod

Metody wg A. Comte'a:

15. Obserwacja

16. Eksperyment

17. Porównawcza

18. Historyczna

19. ta charakterystyka jest aktualna do dziś (ale są to metody właściwe analizie jakościowej). Metod ilościowych jeszcze nie było. Rozwinęły się one wraz z rozwojem socjologii.

BADANIA SURVEYOWE

szczególny sposób badania opinii (postaw, wartości, norm społecznych, aspiracji) przy pomocy wywiadów (rozmów) z konkretnymi ludźmi, najczęściej posiłkujący się z góry przygotowanymi kwestionariuszami (często utożsamianymi z ankietami). Mogą obejmować całe małe społeczności, lub wielkie społeczności na podstawie badań tzw. próby reprezentacyjnej. Badacze (zwani ankieterami) muszą bezpośrednio rozmawiać z wylosowanymi do badań informatorami.

opierają się na metodach statystycznych i na metodach stosowanych w naukach społecznych. Umożliwiają one przeprowadzenie badań nawet bardzo licznych populacji na podstawie przebadania tylko ich reprezentatywnej części tzn. próbki danej populacji, która musi być tak dobrana, żeby stanowiła swoistą miniaturę, czyli model interesującego nas zbioru ludzi.

systematyczne studium życia zbiorowego oparte na ilościowej charakterystyce zjawisk społecznych oraz na interrogatywnym (poprzez zadawanie pytań) zbieraniu informacji od wytypowanych w tym celu jednostek (respondentów)

Procedura badawcza surveyu charakteryzuje się:

1. między dwiema stronami, uczestnikami procesu badawczego (ankieterem oraz respondentem) zostaje nawiązany kontakt o stosunkowo krótkim czasie trwania

2. w czasie tego kontaktu zbiera się od respondentów informacje znajdujące się w ich wypowiedziach będących odpowiedziami na zadawane im pytania

3. pytania te znajdują się w kwestionariuszu zapewniającym daleko idącą standaryzację pozyskiwanych od respondenta informacji

4. do realizowania badań surveyowych wykorzystuje się dwie techniki badawcze, tj. technikę ankiety i technikę wywiadu

5. respondenci pytani są najczęściej o ich postawy, opinie, zachowania, przekonania, a przekazywane przez nich informacje utożsamiane są z ich rzeczywistymi postawami, opiniami, zachowaniami

6. badane osoby oraz pozyskiwane od nich informacje traktuje się statystycznie, bez rozpatrywania ich położeniowego kontekstu

7. uzyskane w badaniach surveyowych dane analizuje się wg reguł analizy ilościowej

8. badania surveyowe zaliczają się do tzw. badań na poziomie jednostek, co oznacza że formułowane wnioski dotyczą jednostek lub ich zbiorów, a nie np. mechanizmów funkcjonowania całych zbiorowości

9. badania surveyowe stosowane być mogą jako badania wyczerpujące lub niewyczerpujące.

Survey może być przeprowadzany także z wykorzystaniem innej techniki kwestionariuszowej, mianowicie techniki ankiety. Wyróżniamy różne rodzaje badań surveyowych, najczęściej wyróżnia się sondaże:

JEDNORAZOWE NA PRÓBIE NIEWAŻONEJ (na próbach odzwierciedlających populację generalną)

JEDNORAZOWE NA PRÓBIE WAŻONEJ (na próbach w których z różnych przyczyn zostały nadreprezentowane niektóre kategorie społeczne)

NA PRÓBACH KONTRASTOWYCH (próby pobiera się z kategorii znacznie różniących się między sobą pod względem jakichś istotnych merytorycznie cech)

POWTARZALNE (ich celem jest uchwycenie zmian zachodzących w rozkładzie opinii, motywacji w badanej zbiorowości)

Kryterium wg sposobu analizy materiału:

20. jednoseryjne

21. dwuseryjne

22. jednoseryjne-porównawcze

23. wieloseryjne

24. wieloseryjne ze zmianami grupowymi

25. wieloseryjne z grupą porównawczą

Badania surveyowe to procedura wygodna i szybka, ale zawodna i przynosząca często zwodnicze efekty badawcze. Spowodowane to jest wiarygodnością danych uzyskiwanych za pośrednictwem technik kwestionariuszowych (wiarygodność prawdy materialnej, a wiec zgodności informacji z obiektywnym stanem rzeczy oraz prawdy psychologicznej, a więc zgodności informacji z rzeczywistymi odczuciami badanych) Co możemy zrobić by zwiększyć zaufanie, badacz powinien przede wszystkim:

26. zdążać do wytworzenia optymalnej sytuacji badawczej wpływającej na zwiększenie trafności i istotności odpowiedzi respondenta

27. wykonać specjalne badania respondentów określające warunki zaistnienia odpowiedzi nietrafnych i nieistotnych

28. przeprowadzić badania weryfikacyjne i skonfrontować dane uzyskane z pomocą kwestionariuszy z danymi uzyskanymi z innych bardziej wiarygodnych źródeł

29. dokonać pomiaru różnych cech respondenta ustalających poziom zaufania do jego wypowiedzi

Zwodniczość wyników badań surveyowych jest spowodowana:

30. nie zawsze odpowiednio przeprowadzoną procedurą doboru próby badawczej

31. istnieniem tzw. jednostek niedostępnych

32. pozorną łatwością w pozyskiwaniu odpowiedzi na wszystkie niemal tematy

33. brakami w przełożeniu problematyki badawczej na pytania kwestionariusza połączonymi często z zafascynowaniem badacza własną wizją problemu

34. społeczną nierealnością, sztucznością sytuacji badawczej, w jakiej postawiono badanych.

BADANIA PANELOWE

Aby ukazać zmiany zachodzące w jakimś okresie czasu musimy przeprowadzić dwukrotny pomiar: pierwszy, notujący stan wyjściowy, na początku tego okresu i drugi, po zakończeniu, notujący stan końcowy. Decyzja co do tego, ile razy ma być wykonany pomiar każdorazowo zależy od merytorycznych założeń badania i rodzaju mierzonego zjawiska.

Procedurą, która pozwala uchwycić następowanie zmian w opiniach, zdarzeniach, procesach czy faktach społecznych zachodzących w czasie w celu uchwycenia dynamiki tych zmian, a także wyjaśnienie przyczyn zmienności oraz prawidłowości są badania panelowe.

Metoda panelowa polega na wybraniu próbki jednostek mających reprezentować badaną populację oraz na przeprowadzeniu z tymi osobami w dwóch lub więcej różnych momentach wywiadów na temat rozpatrywanych problemów.

Metoda panelowa (wg P. Lazarsfelda) - technika badawcza, polegająca na obserwacji, dokonywanej w odstępach czasu, koncentrującej się na powiązanych ze sobą zmiennych, dokonywanej na tych samych jednostkach znajdujących się w naturalnych warunkach. Panel polega na obserwacji.

Metodę panelową stosuje się w badaniach nad postawami i opiniami, choć metoda ta może mieć zastosowanie znacznie szersze. Z typowych badań panelowych stosowanych na innych jednostkach niż pojedyncze osoby, są systematyczne, powtarzalne badania rejestrujące kondycję materialną gospodarstw domowych wykonywane przez na przykład GUS. Udziela się odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

35. Jaki zmiany wywołuje wprowadzony do zbiorowości bodźca ?

36. Jak to się dzieje, że ten sam bodziec powoduje różne reakcje u różnych jednostek i ich grup ?

37. Jakie są związki między postawami i wzorami zachowań ludzi występującymi w tym samym czasie ?

Charakterystyka badań panelowych:

Cel badań panelowych nie powinien być rozumiany tylko jako rejestracja zmian, ale przede wszystkim jako ich wyjaśnianie. Badania wykonywane powinny być przynajmniej dwukrotnie, w pewnych przewidzianych problematyką badawczą momentach czasowych. Obie serie badań realizowane są wśród tych samych jednostek badawczych. Badane jednostki winny znajdować się w normalnych dla siebie, naturalnych warunkach. Badanie nie są izolowani od wpływów naturalnych bodźców płynących z otoczenia. Badania są na poziomie jednostek, a nie zbiorowości, co oznacza, że zarówno informacje wyjściowe, jak i wnioski dotyczą jednostek (jednostką badawczą może być grupa społeczna). Z faktu, że są to te same jednostki badawcze wynika, że badania panelowe nie mogą być badaniami anonimowymi, bowiem pełna anonimowość umożliwiałaby ponowne dotarcie do tych samych jednostek i porównanie wyników kolejnych serii badań (dobierana próba jest próbą imienną). W związku z nieanonimowością badań i ich zadaniami, do ich realizacji najczęściej stosuje się techniki wywiadu. Są to badania trudne organizacyjne, pracochłonne i kosztowne.

Trudności badań panelowych:

Dwukrotne badanie jednostek powodować może kłopoty w drugiej serii badań co jest związane z ujawnianiem się tzw. jednostek niedostępnych. Preferuje się pisemne wyrażanie zgody na wzięcie udziału w serii drugiej. Istnieje duża trudność w zaplanowaniu organizacji i czasu trwania całych badań.

38. Dwukrotność badań i konieczność dotarcia do tych samych jednostek znacznie zwiększa koszty całego przedsięwzięcia, które dodatkowo rosną wraz ze zwiększaniem się przestrzennego rozproszenia badanej zbiorowości.

39. Stosowanie techniki wywiadu i brak anonimowości mogą mieć swoje negatywne konsekwencje dla możliwości podejmowania intymnych i drażliwych tematów.

40. Na rzetelność tę może mieć wpływ wielokrotność badań zmuszająca respondentów do ujawniania zmian w ich opiniach czy postawach (problem prawdy psychologicznej w badaniach).

41. Powtarzalność badań wywołuje problem „uczenia” się pytań i ich problematyki ujawniający się nawiązywaniem do odpowiedzi udzielanych na pytania wcześniejszej serii badawczej.

42. Jednym z celów panelu jest analiza różanych aspektów oddziaływania bodźca wprowadzanego w sposób naturalny lub sztuczny. Panel to badanie jednostek znajdujących się w naturalnych warunkach. Jeżeli tak, to w jaki sposób odróżnić zmiany wywołane działaniem bodźca od tych wywołanych działaniem naturalnego środowiska społeczno - kulturowego? To bardzo ważny problem panelu.

BADANIA POLLINGOWE

Są to ilościowe badania kwestionariuszowe, które najczęściej stosowane są do analizy opinii publicznej, postaw i ich zmian. Na ogół też dwukrotnie.

O ile panel to badania na poziomie jednostkowym, o tyle polling to badania na poziomie zbiorowości, to badanie na próbach bez konieczności identyfikowania jednostek.

Cechy pollingu:

1. nie musi być nieanonimowy

2. można wykorzystywać techniki badań ankietowych (można je realizować technikami wywiadu)

3. umożliwia tylko analizę salda zachodzących zmian, poznanie ogólnej tendencji w tym zakresie nie dając szans na uchwycenie rzeczywistych zmian

4. są to badania stosunkowo łatwe do zorganizowania, do zaplanowania, znacznie tańsze i szybsze

5. dotyczą ich także wszystkie uwagi, które były sformułowane przy badaniach surveyowych (bo są to też takie badania)

BADANIA TRACKINGOWE

Specyficzny typ badań ilościowych opracowany na użytek analiz rynkowych. Nosi on wszelkie znamiona kwestionariuszowych badań surveyowych, łącząc w sobie także elementy badań pollingowych. Jego istotą jest powtarzalny pomiar zjawisk będących przedmiotem zainteresowania. Zjawiska te to najczęściej użytkowanie określonego rodzaju produktu, a celem pomiaru jest ukazywanie zmian w ocenach, postawach czy opiniach i kierunków tych zmian. Pomiar ten może mieć dwojakiego rodzaju charakter:

43. pomiaru punktowego (realizowany cyklicznie, w pewnych odstępach czasu, przez taką samą liczbę dni)

44. pomiaru ciągłego (realizowany w sposób ciągły, bez przerw, np. w każdym tygodniu w roku w określonych jego dniach)

Ważne jest, aby każdy wywiad przeprowadzany był w porównywalnych warunkach. Podstawą badań trackingowyh jest kwestionariusz wywiadu każdorazowo o takiej samej w miarę możliwości konstrukcji i treści. Kwestionariusz wywiadu nie jest jedynym narzędziem stosowanym w badaniach trackingowych, występują tu też materiały pomocnicze typu dzienniczki, arkusze obserwacyjne itp., jak również materiały zw. stymulującymi jak zdjęcia winiet gazet, fotosy z reklam itp.

Badania trackingowe są drogim i skomplikowanym organizacyjnie typem badań.

TECHNIKI ANKIETOWE

Techniki ankietowe są niewątpliwie jednymi z najczęściej wykorzystywanych technik badawczych w socjologii. Ich cechy to:

45. stosunkowa łatwość uzyskiwania danych empirycznych

46. przydatność do szybkiego badania nawet bardzo dużych zbiorowości

47. stosunkowo niski koszt pozyskiwania danych

48. duża jednolitość uzyskanego materiału

49. ułatwienia w kodowaniu i ilościowym opracowywaniu zebranego materiału empirycznego

50. eliminacja wpływu ankietera na treść odpowiedzi

51. brak tak zwanych błędów ankieterskich

52. znaczne na ogół poczucie anonimowości respondentów

ANKIETA - formularz, zawierający jakąś listę pytań, na które udziela się pisemnie odpowiedzi. Pewne narzędzie, dzięki któremu można pozyskać jakieś informacje.

Drugie znaczenie kładzie nacisk na sposób, całą procedurę zbierania materiałów i oznacza coś więcej niż tylko kwestionariusz - jest to raczej skrótowe określenie jednej z socjologicznych technik zbierania materiału, to jest techniki ankiety.

Technika ankiety zaliczana jest do technik standaryzowanych (ujednoliconych), co m.in. oznacza, że wszystkie badane osoby traktowane są tak samo i do wszystkich nich kierowane jest narzędzie (kwestionariusz) w takim samym brzmieniu. To technika w której mamy do czynienia z procesem komunikacji między badaczem a badanym. Przybiera dwie zasadnicze postacie:

1. komunikowanie bezpośrednie (twarzą w twarz) - technika wywiadu

2. komunikowanie pośrednie (między dwiema stronami występuje „pośrednik”) - w technice ankiety tym pośrednikiem jest wypełniany przez respondenta kwestionariusz - jest techniką standaryzowaną, w której badacz otrzymuje materiały w procesie komunikowania się z innymi osobami odpowiadającymi pisemnie na jego pytania.

Podział na techniki:

53. imienne (opatrzne nazwiskami)

54. bezimienne, czyli anonimowe (nie opatrzone nazwiskami)

wg kryterium sposobu rozprowadzania kwestionariuszy:

1. środowiskowe (bezpośrednio rozprowadzane przez ankietera w danym środowisku)

2. prasowe (zamieszczane na łamach gazety itp.)

3. pocztowe (badający rozwyła je przez pocztę)

inne podziały technik ankietowych:

55. pocztowa

56. prasowa,

57. dołączana do towarów,

58. radiowa,

59. rozdawana,

60. telefoniczna.

Klasyfikacja wg J. Lutyńskiego:

61. Sposób przekazywania przez badacza respondentowi zadawanych mu pytań

62. Nadzór badacza nad respondentem podczas odpowiadania na pytania kwestionariusza.

Technika ankiety jest niewątpliwie cenną techniką socjologicznych badań, ale nie jest techniką uniwersalną, przydatną do rozwiązywania wszystkich problemów badawczych. Oprócz zalet ma ona także wady, które czynią z niej technikę o ograniczonym zakresie stosowalności.

Techniki wywiadu możemy podzielić na:

63. Ze względu na liczbą osób biorących jednocześnie udział w wywiadzie:

indywidualne (rozmówcą jest jedna osoba)

zbiorowe, grupowe (przeprowadzany jednocześnie z kilkoma osobami)

Ze względu na różne rodzaje poinformowania respondentów o tym, że przeprowadzany jest z nimi wywiad:

jawne (respondent poinofmowany, że przeprowadzany jest z nim wywiad, wie o swojej roli)

ukryte (respondent nie wie o sowjej roli)

w innych opracowaniach:

64. wywiad półjawny

65. wywiad jawny nieformalny

66. ustne

67. pisemne

Ze względu na poziom standaryzacji

standaryzowane (skategoryzowane lub kwestionariuszowe, realizowane w oparciu o taki sam dla wszystkich respondentów precyzyjnie przygotowany kwestionariusz)

niestandaryzowane (nieskategoryzowane lub swobodne, dają ankieterom stosunkową dużą swobodę prowadzenia rozmowy)

Standaryzacja może zajmować różne pozycje na skali kontiuum. Wywiad więc może być częściowo standaryzowany, a częściowo swobodny. O tym, z jaką postacią wywiadu mamy do czynienia decydują: rodzaj zawartych w kwestionariuszu pytań, zakres swobody pozostawianej ankieterowi i wymagany przez badacza sposób zapisu odpowiedzi. Możliwe są formy pośrednie.

Występuje wówczas, gdy ankieter zadaje respondentowi pytanie w postaci otwartej, nie sugerującej żadnej z możliwych odpowiedzi, sam zaś w kwestionariuszu wywiadu ma umieszczone pod pytaniem różne typy odpowiedzi. Rola ankietera polega wówczas na tym, że usłyszaną od respondenta odpowiedź kwalifikuje do któregoś z występujących w kwestionariuszu typów odpowiedzi i zaznacza ją w odpowiedni sposób - ZAPIS KATEGORYZUJĄCY (badacz nie chce sugerować badanemu odpowiedzi, a jednocześnie dąż do tego, by nie wymagały one dalszego opracowania przy analizie wyników. Zapis utrwala sens odpowiedzi, a nie jej dosłowną treść.

Występuje wówczas, gdy badacz chce, aby odpowiedź respondenta została zanotowana w dosłownym brzmieniu. Utrwala się całkowity kształt i sens wypowiedzi respondenta - ZAPIS REJESTRUJĄCY

Występuje gdy, badacz wiernie oddaje istotę odpowiedzi, jej sens, a nie kształt - ZAPIS RELACJONUJĄCY. Jest to najczęściej stosowany typ wypowiedzi respondenta na tzw. pytania otwarte w badaniach przeprowadzanych techniką wywiadu.

Na wartość zebranego materiału mają wpływ cztery grupy czynników:

Badacz wraz ze swoją koncepcją i narzędziem badawczym

W technice wywiadu zakres instrukcji udzielanej ankieterom jest zdecydowanie większy. Oprócz spraw organizacyjnych instrukcja dotyczy tak ważnych przy wywiadzie spraw, jak: sposób zadawania pytań, udzielanie ewentualnych wyjaśnień respondentowi, sposób poruszania się po kwestionariuszu (tzw. reguły przejść). Każdy popełniony tutaj błąd, każda niejasność i niedomówienie może mieć bezpośredni wpływ na efekty wywiadu.

Ogólna, społeczna, gospodarcza, kulturowa a także polityczna sytuacja zbiorowości, w której realizowane są badania

Ogólna sytuacja, w jakiej znajduje się badana zbiorowość wpływa na rezultaty wywiadu w sposób oczywisty, ale dzieje się tak we wszystkich rodzajach badań

Zespół czynników o różnym charakterze składających się w sumie na sytuację wywiadu

Sytuacja wywiadu ma zupełnie zasadnicze znacznie dla efektów wywiadu, dla wartości pozyskanego materiału empirycznego.

Ankieter

Osoba przeprowadzającego wywiad, a więc ankietera jest centralną postacią techniki wywiadu. Są następujące czynniki wpływu związane z występowaniem tzw. błędów ankieterskich:

1. aranżacja samej sytuacji wywiadu (ważne miejsce, obecność osób trzecich, zachowanie ankietera, ujawnianie opinii, strój i sposób mówienia)

2. umiejętność zmotywowania respondenta i udzielenia mu pomocy w pokonaniu stresu

3. sposób zadawania pytań i zapisywania udzielonych odpowiedzi

Wszystkie wskazane czynniki powodują, że rola ankietera w technice wywiadu jest zupełnie wyjątkowa i nieporównywalna z innymi technikami socjologicznych badań empirycznych. Ankieterzy w technice wywiadu są współtwórcami efektów badań.

Najistotniejsze podobieństwa obu technik można ująć w następujących punktach:

68. WYKORZYSTYWANE ŻRÓDŁA - obie techniki odwołują się do tzw. źródeł wywołanych przez samego badacza (poddających się jego kontroli)

NARZĘDZIE BADAWCZE - wykorzystywany jest ten sam rodzaj narzędzia badawczego, a mianowicie kwestionariusz będący w istocie listą pytań.

STANDARYZACJA - do badań tych obie techniki wykorzystuje się w postaci technik standaryzowanych, co oznacza że kolejnym respondentom zadaje się ujednolicone w ten sam sposób sformułowane pytania.

W standaryzacji należy wskazać trzy cele:

1. ułatwienie sposobu zapisu udzielanych przez respondentów odpowiedzi

2. przygotowanie materiału empirycznego do jego ilościowej analizy

3. wszystkich respondentów traktować tak samo także na etapie zadawania pytań

Stopień standaryzacji uzależniony jest od:

4. typu zawartych w narzędziu pytań

5. zakresu swobody, jaką badacz pozostawia ankieterom przy zadawaniu respondentom poszczególnych pytań

6. sposobu w jaki zapisuje się udzielone przez respondenta odpowiedzi

SPOSÓB TRAKTOWANIA BADANYCH OSÓB - traktuje się jako swego rodzaju „nośniki informacji” które nie są uwikłane w sieć powiązań interpersonalnych oddziałujących na ich zachowania, postawy, opinie

Różnice obu technik:

SPOSOBU KOMUNIKOWANIA SIĘ - wywiad to komunikowanie bezpośrednie twarzą w twarz. W technice ankietowej komunikowanie jest pośrednie

MOŻLIWOŚCI ODDZIAŁYWANIA NA RESPONDENTA - podstawowym sposobem oddziaływania na respondenta jest przekaz badacza w postaci sformułowanych przez niego pytań. Do tego też ograniczają się na ogół możliwości oddziaływania na respondenta przy okazji wykorzystywania techniki ankietowej. Wypełniając ankietę, respondent nie jest na ogół poddany oddziaływaniu ankietera. Inaczej jest w trakcie wywiadu. Ankieter ma duże możliwości oddziaływania na respondenta.

MOŻLIWOŚĆCI OBSERWACJI RESPONDENTA - w technice ankietowej nie ma ich w ogóle. Wywiad natomiast stwarza duże możliwości obserwacyjne, które mogą być wykorzystane do interpretacji uzyskanego materiału

MOŻLIWOŚCI KONTROLOWANIA RESPONDETNA - w toku wywiadu kontrola ta jest daleko posunięta, inaczej jest, gdy wykorzystujemy ankietę. W większości przypadków badacz nie ma żadnych możliwości sprawdzenia, w jakich warunkach respondent formułował odpowiedzi.

DOKONYWANIE ZAPISU - w przypadku ankiety zapisu dokonuje sam respondent. W przypadku wywiadu natomiast zapis wychodzi spod ręki ankietera i w dużej mierze od jego umiejętności i odpowiedzialności zależy precyzja zapisu i jego zgodność z wypowiedziami osoby badanej oraz z dyrektywami badacza.

Podstawowe ustalenia o sposobie analizy danych

Decyzja co do tego, jakimi metodami i technikami badawczymi będziemy się posługiwali realizując badania jest jednym z ostatnich kroków wykonywanych w ramach operacjonalizacji problematyki badawczej. Niezbędne jest podjęcie jeszcze kilku decyzji dotyczących tego, w jaki sposób, wg jakich reguł będą analizowane uzyskane w badaniach dane empiryczne. Musza one odnieść się do tego, czy analiza będzie wykonywana wg reguł analizy ilościowej czy jakościowej, które zmienne będą występowały w roli zmiennych zależnych, a które niezależnych, decyzje dotyczą tez zasad grupowania materiału, wykorzystywanych w analizie narzędzi statystyki (testów, współczynników itp.), sposobu kodowania danych i wykorzystywanego oprogramowania komputerowego, a także baz danych i programu obliczeniowego.

PRZYGOTOWANIE NARZĘDZI BADAWCZYCH

Czyli podstawowe zasady konstruowania kwestionariuszy

Praktyka realizacji badań wykształciła kilka przyjmowanych przez badaczy modeli respondenta, w których analizuje się sposób jego zachowania się po usłyszeniu / przeczytaniu pytania. W jednym z nich (poznawczym) ujmuje się respondenta jako jednostkę przetwarzającą informacje i rozwiązującą zadania - respondent po otrzymaniu pytania ma do wykonania kilka następujących po sobie zadań, z których pierwszym jest interpretacja pytania, zrozumienie, o co jest pytany. Następnie musi on przywołać z pamięci właściwe informacje. Jeśli ma już gotowy, uprzednio uformowany sąd to go sobie tylko przypomina. Jeśli go nie ma, a zwykle nie ma, musi go wytworzyć. W tym celu sięga do istotnych dla sprawy informacji i dopiero na ich podstawie wyprowadza („wylicza”) sąd. W ostatnim kroku przed zakomunikowaniem odpowiedzi badaczowi, badany może ją zredagować, tu jest miejsce na różne wpływy społeczne i sytuacyjne, np. konformizm wobec wzorców kulturowych lub chęć do pozytywnej autoprezentacji.

Kwestionariusz jako narzędzie badawcze

Kwestionariusze socjologiczne mogą być stosowane wyłącznie do realizacji tych celów, tych badań, dla których zostały przygotowane. Przystąpienie do budowy tego narzędzia badawczego jest możliwe dopiero po całkowitym sprecyzowaniu problematyki badawczej, po operacjonalizacji, eksplikacji, sformułowaniu hipotez i doborze wskaźników oraz po podjęciu decyzji co do populacji, w której przeprowadzone są badania i w której najpierw zostanie wykonany tzw. Zwiad terenowy. Przystąpienie do budowy kwestionariusza wymaga także uprzedniego podjęcia decyzji odnośnie do sposobu opracowywania uzyskanego materiału po to, by kwestionariusz umożliwiał i ułatwiał te czynności.

Funkcje kwestionariusza

7. „przełożenie” teoretycznej problematyki badawczej na konkretne pytania zadawane respondentom w taki sposób, by uzyskane odpowiedzi dostarczały rzeczywiście tych informacji, na jakich zależy badaczowi

8. nakłonienie respondenta do udzielania odpowiedzi a zarazem ułatwienie mu sformułowania tej odpowiedzi przez każdorazowe „wyznaczenie” respondentowi tego obszaru problemowego, w którym - formułując odpowiedź - ma się poruszać

9. takie przygotowanie materiału empirycznego, by był on przydatny do ilościowej i/lub jakościowej analizy

Struktura kwestionariusza

Formularz składa się z przynajmniej trzech części:

Część wstępna, spełniająca zadania formalno - ewidencyjne

Winny w niej znaleźć się następujące elementy:

69. informacja o tym, kto się do niego zwraca, kto go pyta

70. tytuł kwestionariusza

71. cel badań

72. zapewnienie o poufności zebranego materiału

73. uzasadnienie wyboru respondenta do badań

74. ewentualna instrukcja dotycząca sposobu wypełniania kwestionariusza

75. apel o poważne potraktowanie pytań i udzielenie odpowiedzi

76. ewentualne określenie sposobu zwrotu wypełnionego kwestionariusza

77. podziękowanie za wzięcie udziału w badaniach

78. Pytania kwestionariuszowe

To druga zasadnicza część kwestionariusza w badaniach socjologicznych czyli przekazy skierowane przez badacza do respondenta czyli pytania.

PYTANIE - zamieszczona w kwestionariuszu wywiadu lub ankiety wypowiedź badacza, najczęściej w formie zdania pytanego, skierowana do respondenta i żądająca od nie wypowiedzi określonej treściowo bardziej lub mniej dokładnie.

PYTANIE - postawienie respondentowi pewnego zadania do rozwiązania, które stanowi dla badacza źródło informacji wykorzystywanych w toku rozwiązywania problemu badawczego.

Zakończenie kwestionariusza

Ostatnia część kwestionariusza jest jego najkrótszym elementem. Wydrukowane tu być powinno podziękowanie dla respondenta za wzięcie udziału w badaniach. Większość kwestionariuszy ogranicza swą końcową część tylko do takiego podziękowania., ale może też zawierać prośbę do respondenta, aby raz jeszcze sprawdził, czy udzielił odpowiedzi na wszystkie skierowane do niego pytania, trochę wolnego miejsca należy zostawić na wpisanie uwag nt. badań czy zadawanych pytań, nr respondenta, datę badań, nazwisko ankietera jeżeli jest to wywiad.

Dwa istotne zagadnienia:

79. Ostateczne decyzje co do kształtu tego narzędzia badawczego wyznaczane są przez następujące czynniki:

- podejmowaną problematykę badawczą,

- cechy zbiorowości, w ramach której realizowane będą badania

- wymogi techniki, dla której zostanie przygotowany kwestionariusz

- organizacyjne, techniczne i ekonomiczne warunki podejmowanych badań

80. Współcześnie często, a w przyszłości zapewne jeszcze częściej, badania prowadzi się bez użycia papierowego kwestionariusza, to znaczy bez wydrukowanej listy pytań - to miejsce zastępuje komputer (jego program) „Skomputeryzowana” procedura badawcze niczego nie zmienia w zakresie przygotowani narzędzia badawczego - kwestionariusz pozostaje nadal kwestionariuszem, a wszystkie reguły określające sposób jego przygotowania obowiązują nadal

81. znawstwa - pytanie respondenta o fakty, zjawiska, które zdaniem badacza winien znać, podczas gdy w rzeczywistości może tak nie być

82. Złe skalowanie. Przemieszczeniu pozysjki skali, nierównomiernie rozłożone strony skali

83. Jednoczesne pytanie o fakty i o opinie o nich

84. Zbyt skomplikowane tabele

85. Błędy dotyczące pytań zamkniętych z alternatywnymi odpowiedziami (zmusza się do wyboru jednej z odpowiedzi, a możliwa jest odpowiedź innego rodzaju)

86. Treści pytanie nie odpowiadają na zaproponowane w kafeterii odpowiedzi

Struktura głównej części kwestionariusza:

Kwestionariusz to lista starannie przemyślanych pytań kierowanych przez badacza do respondentów, która składa się z trzech części, tj.:

87. Wstępnej

88. Formalno - ewidencyjnej

89. Zasadniczej zawierającej pytania oraz części stanowiącej zakończenie kwestionariusza

Możemy tu mówić o dwóch zasadniczych przypadkach:

1. lista pytań stanowi jedną logiczną i merytoryczną całość obejmującą pytania dotyczące jednego problemu

2. lista zawiera pytania odnoszące się do dwóch lub więcej problemów

Graficzne opracowanie kwestionariusza

Niezbędne zalecenia opracowania kwestionariusza pod względem graficznym:

90. Druk kwestionariusza powinien być czytelny

91. Należy przyjąć zasadę, że wszystkie pytania muszą być wyraźnie i jednoznacznie od siebie oddzielone

92. Całe pytanie musi mieścić się na jednej stronie

93. Pytania otwarte muszą być wyposażone w odpowiednią ilość wolnego, wykropkowanego miejsca

94. Nie należy zapominać o odpowiednich oznaczeniach stosowanych przy pytaniach reguł przejść

95. Nie należy nadużywać tabel o skomplikowanej konstrukcji pozostawiającej bardzo mało miejsca na odpowiedź

96. Szczególnego przemyślenia i dopracowania wymaga numeracja pytań, ponumerowane kolejno wg jednolitego systemu

97. Przygotowanie kwestionariusza do kodowania - spotyka się trzy rodzaje narzędzi badawczych:

1. pierwszy to ten, w którym w ogóle nie przewidziano specjalnych miejsc na wpisanie symboli kodowych

2. drugi rodzaj to częściowo przygotowane do kodowania np. obok pytania wydrukowana została kratka

3. trzeci rodzaj to pełne jego przygotowanie do tej czynności, uwzględniające miejsce na wpisanie symbolu kodowego, jak i numeru kolumny (numeru zmiennej)

4. Materiały pomocnicze

Oprócz kwestionariusze stosuje się inne pisemne materiały ściśle służące określonym celom. Są to instrukcje dla ankieterów, karty respondentów czy ankiety do ankietera.

Instrukcja dla ankieterów

Jej celem jest pomoc dla ankieterów w prawidłowym zrealizowaniu badań. Dzielimy je na dwa rodzaje:

Instrukcje do realizowania badań ankietowych - jest na ogół krótsza i mniej skomplikowana od instrukcji do przeprowadzenia wywiadów. Powinna się składać z trzech części:

5. ogólne omówienie celów badań, sposób doboru próby badawczej i realizowanej techniki

6. opis czynności organizacyjnych, jakie należy wykonać w celu zrealizowania badań

7. dotyczy samego kwestionariusza i przebiegu badań, m.in. indywidualnych trudności poszczególnych respondentów, jak i zbiorowych wyjaśnień dotyczących całego kwestionariusza i pojedynczych pytań.

Te trzy części składają się na całość instrukcji do ankiety

Instrukcje do przeprowadzania wywiadów - są na ogół obszerniejsze i szczegółowsze niż instrukcje do ankiet choć struktura jest podobna:

8. w części pierwszej formułuje się uwagi o celu badań, sposobie ich przeprowadzania i doborze próby itd.

9. Część druga to sposoby nawiązania kontaktu z respondentem, sposoby przedstawiania się i ewentualnie treść apelu do respondentów

Cześć trzecia jest dosyć szczegółowa i obejmuje uwagi dotyczące poszczególnych pytań, jak zadawać pytanie, jakiej poszukuje się informacji, jak klasyfikować i zapisywać odpowiedzi

1. Karty respondentów

W wielu wywiadach stosowane są jako środek pomocniczy tzw. karty respondenta, których zadaniem jest ułatwienie badanemu percepcji pytania i odpowiedzi. W zasadzie spotyka się dwa rodzaje kart respondenta. Jeden wzór jest powtórzeniem treści pytania i przygotowanych odpowiedzi. Przedstawia się ją respondentowi w momencie odczytywania przez ankietera pytania z kwestionariusza. Wzór drugi to karta, na której nie drukuje się pytań, lecz same odpowiedzi. O każdorazowym stosowaniu kart respondenta decyduje badacz.

Ankieta do ankietera

W trakcie realizacji badań, w których wykorzystuje się sieć ankieterów, badacz dołącza czasem do kwestionariusza wywiadu tzw. ankietę do ankietera. Jej celem jest uzyskanie informacji o sytuacji wywiadu. Umieszcza się w niej pytania dotyczące przebiegu wywiadu, sposobu odbioru pytań przez respondenta, jego zachowania, wypowiedzi i komentarzy, warunków realizacji wywiadu.

DOBÓR PRÓBY BADAWCZEJ

Możemy mieć do czynienia z dwoma rodzajami badań:

1. Badaniami wyczerpującymi, w których uczestniczą wszyscy członkowie danej zbiorowości

2. Badaniami niewyczerpującymi, w których biorą udział tylko niektórzy z członków zbiorowości (próba reprezentatywna)

Większość badań o charakterze ilościowym przeprowadza się na reprezentatywnych próbach, decydują o tym dwie przesłanki:

3. odnosi się do rachunku prawdopodobieństwa i mówi, że „należy oczekiwać, że rozkład cech zbadanej części zbiorowości jest identyczny z rozkładem cech całej zbiorowości, jeżeli część jest reprezentatywna dla całości pod warunkiem, że owa część została dobrana w sposób ustalony przez naukę.

4. odwołuje się do argumentów natury organizacyjno-finansowej i mówi, że badania na próbach są szybsze, organizacyjnie łatwiejsze i przede wszystkim tańsze niż badania wyczerpujące

Próbka jest tylko wówczas reprezentacyjna jeżeli jest takim podzbiorem, który pod względem swojej struktury i składu odpowiada wiernie temu zbiorowi, z którego została pobrana. Stanowi miniaturę tego układu, którego cześć stanowi, czyli z jakiego został wyłoniony.

Czynniki decydujące o liczebności próby badawczej:

1. sama problematyka badawcza, a w szczególności poziom jej skomplikowania, ilość wprowadzanych i analizowanych zmiennych,

2. zastosowane w badaniach metody i techniki badawcze,

3. sposób analizowania uzyskanego w trakcie badań materiału empirycznego,

4. wielkość populacji generalnej, czyli całej zbiorowości, z której pobieramy próbę,

5. poziom jej zróżnicowania pod względem badanego problemu i cech społeczno-demograficznych,

6. dopuszczalny przez nas błąd pomiaru i zakładany błąd szacowania wyników uzyskanych w próbie na całą zbiorowość.

Na sposób doboru próby wpływają:

7. istnienie i dostęp do bazy danych obejmującej wszystkie jednostki danej zbiorowości generalnej (operat losowania, który umożliwia losowy dobór próby, jeśli nie ma takiej bazy danych wtedy korzystamy z celowego doboru próby)

8. konieczność zachowania reprezentatywności badań lub brak takiego wymogu

9. zakres wiedzy badacza o badanej zbiorowości, a szczególnie o jej podstawowych parametrach społeczno-demograficznych

10. problematyka badawcza, a w szczególności poziom prowadzonych badań: czy są to badania na poziomie jednostkowym czy też ponadjednostkowym

Podejmując decyzję o wielkości środków finansowych przeznaczonych na dobór populacji próbnej trzeba mieć świadomość jej konsekwencji. W ramach doboru losowego można losować próbę zgodnie z regułami prostego doboru losowego, doboru warstwowego, doboru systematycznego itd. W ramach doboru nielosowego mamy na przykład próbę kwotową, celowo -proporcjonalną itd. Dobór próby zawsze jest wypadkową potrzeb merytorycznych i organizacyjnych.

Najważniejszym czynnikiem wpływającym na wielkość próby jest dopuszczalny przez nas poziom szacowania wyników, czyli błąd próby. Jej liczebność wylicza się z odpowiednich wzorów posiłkując się tablicami (podręczniki statystyki).

Istnieją też tzw. jednostki niedostępne w badaniach, co powoduje, że w próbie powstają niedobory. Są dwa źródła takich niedoborów. Pierwsze to odmowy wzięcia udziału w badaniach, drugie to nieobecność osób w domu z powodu wyjazdu, chorób itd.

BADANIA PILOTAŻOWE

Zanim rozpoczniemy badania terenowe, konieczny jest jeszcze jeden etap, badania próbne, pilotażowe, zw. pilotażem.

Podstawowym celem badań pilotażowych jest sprawdzenie przydatności narzędzia badawczego do zdobycia poszukiwanych informacji.

Zadania pilotażu:

Ostateczna weryfikacja samego problemu badawczego tak w zakresie jego występowania w danym środowisku, jak i w zakresie dokonanej operacjonalizacji i eksplikacji. Pilotaż udziela odpowiedzi na pytania:

1. czy podjęty problem badawczy sprawdza się w badanej zbiorowości,

2. czy realizowany problem badawczy jest właściwie zoperacjonalizowany,

3. czy przyjęte w badaniach wskaźniki rzeczywiście spełniają swoją funkcję,

4. czy przyjęte pojęcia mają jednoznaczny sens empiryczny,

5. czy problem badawczy może być rozwiązany dzięki zastosowaniu tych właśnie technik badawczych

Weryfikacja przygotowanego narzędzia badawczego. Obejmuje to następujące zagadnienia:

6. ocena przydatności kwestionariusza i poszczególnych pytań do nawiązywania kontaktu między badaczem a badanym,

7. ocena przydatności poszczególnych pytań do rozwiązania problemu badawczego

8. sprawdzenie dostosowania pytań do emocjonalnych i intelektualnych możliwości badanych,

9. sprawdzenie stopnia trafności uzyskiwanych odpowiedzi,

10. sprawdzenie stopnia istotności odpowiedzi,

11. ocena stopnia trudności, zrozumiałości pytania,

12. ocena adekwatności, wyczerpywalności kafeterii proponowanych w pytaniach zamkniętych i półotwartych,

13. sprawdzenie, czy niektóre z zastosowanych w kwestionariuszu pytań otwartych mogą zostać przeformułowane w pytania zamknięte z towarzyszącymi im kafeteriami,

14. analiza pytań i odpowiedzi pod kątem prawidłowości podanych roszczeń zupełności i żądań wyboru,

15. sprawdzenie, ile z zawartych w kwestionariuszu pytań pozostaje bez odpowiedzi i wyciągnięcie z tego wniosków w postaci przeformułowania pytań.

Co do kwestionariusza ankiety, to możliwe są do zastosowania cztery różne procedury pilotażowe:

11. Pilotaż jest niczym innym jak badaniami próbnymi kwestionariusza realizowanymi w ten sam sposób, w jaki będą przeprowadzone właściwe badania. Zebrany materiał służy po przeanalizowaniu do poprawienia kwestionariusza.

12. W pierwszym etapie taki sam jak pierwszy, respondenci pilotażowi wypełniają ankietę, po zrealizowaniu której prosi się ich o wypełnienie kwestionariusza ankiety o ankiecie. Ta druga ankieta jest więc dla badacza źródłem informacji przydatnych do wprowadzenia poprawek do kwestionariusza zasadniczego. Prosi się o ocenę stopnia trudności i zrozumiałości.

13. Krzyżowanie lub zamiana technik, polega na tym, że zamierzoną dla realizacji właściwych badań technikę ankietową zastępuje się w pilotażu innym rodzajem techniki ankietowej, której też może towarzyszyć ankieta po ankiecie lub wywiad po ankiecie. Pilotaż taki może być także uzupełniony wywiadem lub ankietą po ankiecie.

14. Tu oczekuje się od respondenta, że po wypełnieniu ankiety pilotażowej wykaże on pewną dodatkową aktywność, dodatkowy wysiłek - podobnie jak przy sposobach drugim i trzecim. Wysiłek ten polega na przeprowadzeniu z badanym rozmowy o wypełnionej ankiecie (jej ocenie).

Od dłuższego czasu rozwijana jest koncepcja tzw. pilotażu pogłębionego - zabieg badawczy, mający na celu sprawdzenie narzędzia przygotowanego przez badacza poprzez przeprowadzenie - w oparciu o specjalnie przygotowaną przez konsultanta metodologicznego instrukcję - stosunkowo niewielkiej liczby rozszerzonych wywiadów (od 30 do 100), połączonych z obserwacją, wywiadem o wywiadzie, niesformalizowanymi swobodnymi rozmowami, testami psychologicznymi itp. - przy określonym sposobie opracowania zebranych materiałów.

Zanim przystąpi się do zasadniczych badań kwestionariuszowych należy zrealizować następujące działania:

15. Zwiad terenowy mający na celu precyzję problematyki badawczej, ustalenie zakresu poszukiwanych informacji, poznanie struktury zbiorowości,

16. Badania pilotażowe służące weryfikacji przygotowanego narzędzia badawczego pod katem jego przydatności do rozwiązania problemu badawczego,

17. Badania próbne przeprowadzone już po pilotażu, których celem winno być wypróbowanie narzędzia w skali terenowej, sprawdzenie sieci ankieterów, poprawności przygotowanych matryc, tabel itp.

Najpopularniejsze i najczęściej stosowane procedury ograniczają się do:

18. przeprowadzenia wywiadów pilotażowych wyłącznie na podstawie przygotowanego narzędzia i jego weryfikowania przez analizę zebranego materiału,

19. przeprowadzenia wywiadu pilotażowego i wywiadu po wywiadzie na temat kwestionariusza zasadniczego.

Procedura badań pilotażowych powinna być realizowana w tej samej zbiorowości, w której przeprowadzone będą później zasadnicze badania, jednak przyjmuje się, iż nie powinny to być raczej te same osoby. Badania tego typu stawiają przed badaczem trudny do rozwiązania dylemat. Z jednej strony powinno się dążyć do tego, by sytuacja pilotażu była maksymalnie zbliżona we wszystkich aspektach do sytuacji badań właściwych. Z drugiej - zadaniem pilotażu jest zebranie wszystkich możliwych informacji pomocnych w ocenie przygotowanych narzędzi i wykorzystywanych technik. Prowokuje to, aby w pilotażu wyjść poza przewidziane do badań właściwych techniki i narzędzia.

REALIZACJA BADAŃ WŁAŚCIWYCH I WERYFIKACJA ZEBRANEGO MATERIAŁU

Każdorazowy wybór metod i technik badawczych nakazuje podejmowanie innego rodzaju czynności, nie sposób sformułować jakieś uniwersalne uwagi dotyczące realizacji badań w terenie. Wspólnych jest tylko kilka uwag o charakterze podstawowym zwracających uwagę na:

konieczność ścisłego przestrzegania wcześniej podjętych ustaleń,

właściwy dobór terminów badań,

dbałość o organizację badań.

Do przeprowadzenia badań angażuje się liczne zespoły ankieterów, ich wykorzystanie związane jest z następującymi działaniami badacza / organizatora badań:

szkolenie ankieterów

20. czynność obowiązkowa, omawiane są zagadnienia merytoryczne (np. omówienie celu badań, sposobu doboru próby i zapoznanie ankieterów z przygotowanymi narzędziami badawczymi) i organizacyjne (zapoznanie z koniecznymi do dotrzymania terminami, zasadami kontaktów z organizatorem, sposobami otrzymywania niezbędnych materiałów, ich zwrotem, zasadami rozliczania pracy i wynagradzania).

21. rozdzielenie pracy i przekazanie im wszystkich niezbędnych materiałów

22. ma na celu rozdzielenie pracy, przekazanie niezbędnych materiałów i zaopatrzenie ankieterów w niezbędne dokumenty tj. listy zapowiednie, zaświadczenia itp.

23. odebranie zrealizowanej pracy

24. wymaga dobrego zorganizowania przekazywania kompletów zużytych materiałów bezpośrednio do organizatora lub za pośrednictwem tzw. koordynatora (komputery - np. drogą elektroniczną).

25. kontrola pracy ankieterów połączona z weryfikacją uzyskanego materiału

26. prawidłowe zrealizowanie badań wymaga właściwej pracy ankieterów, dlatego niezbędna jest ich kontrola. Kontrola winna być przygotowana pod względem:

1. przedmiotu kontroli (co kontrolujemy)

2. zakresu kontroli (jaką cześć pracy sprawdzamy)

3. metod kontroli (terenowe czy nieterenowe);

Niezbędnym etapem procesu badawczego jest weryfikacja uzyskanego materiału, jest ona powiązana z kontrolą pracy ankieterskiej. Musi ona uwzględniać:

4. kompletność danych,

5. ich poprawność,

6. zwrócenie uwagi na najczęściej występujące błędy systematyczne i przypadkowe.

Prowadzi się ją w dwóch zasadniczych etapach (wstępnym i pogłębionym) i wyróżnia dwa jej rodzaje (wewnętrzną i zewnętrzną) i dwa poziomy (jednostkowy i globalny).

27. rozliczenie pracy ankieterów

28. końcowy krok w pracy z siecią ankieterską. Poinformowanie ankieterów o ilości i jakości wykonanej przez nich poprawnie pracy, omówienie popełnionych błędów i rozliczenie finansowe.

29. ANALIZA MATERIAŁU EMPIRYCZNEGO I WNIOSKOWANIE

Pozyskany materiał winien zostać poddany analizie. W zakresie tym wyróżnia się dwie zasadnicze tendencje:

30. do ujmowania zjawisk społecznych w kategoriach funkcji matematycznych, wyrażających się w stosowaniu metod i analiz matematycznych i statystycznych w naukach społecznych

31. do stosowania analitycznej koncepcji w socjologii przejawiającej się w analizie treści uzyskanego materiału badawczego

Zebrany i zweryfikowany materiał musi zostać poddany zabiegowi grupowania, którego celem jest zastąpienie „nie uporządkowanego zbioru dużej ilości bardzo szczegółowych danych stosunkowo niewielką liczbą informacji o charakterze ogólniejszym, odnoszących się do całej zbiorowości. Prawidłowo przeprowadzone grupowanie umożliwia:

32. analizę struktury populacji

33. obliczenie parametrów opisowych

34. wykrycie współzależności cech”

Grupowanie danych może przybierać postać:

35. KLASYFIKACJI

36. TYPOLOGIZACJI

Grupowanie surowego materiału empirycznego musi przebiegać według ściśle sprecyzowanych reguł sformułowanych w postaci odpowiednich instrukcji. Instrukcje te winny uwzględniać przede wszystkim zasady budowania i wyróżniania klas. Zestaw takich reguł nazywamy kluczem kodowym, kategoryzacyjnym lub instrukcją kodową. Zabiegi klasyfikacyjne i typologizacyjne znajdują swój wyraż w czynnościach kodowania danych.

Kodowanie polega na podziale zebranych danych na klasy i typy, a następnie przypisaniu tym klasom i typom przyjętych symboli.

Podstawowym warunkiem dobrego kodowania jest ustalenie właściwych kryteriów wg których będzie prowadzona klasyfikacja, typologizacja i przypisywanie symboli. Instrukcja kodowa musi być poprawnie przygotowana, a należy to rozpatrywać w czterech aspektach:

1. poprawność pod względem logicznym

2. poprawność pod względem teoretycznym

3. poprawność pod względem merytorycznym

4. poprawność pod względem technicznym

Budując instrukcję kodową, badacz ma do wyboru kilka podstawowych systemów kodowania. Systemy te są wyróżniane na podstawie kryteriów formalno-logicznych. Właściwie zakodowane dane przenosi się następnie do bazy danych, którymi współcześnie są programy komputerowe. Najcześciej wykorzystywanym przez socjologów programem jest SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) lub np. Statistica, Statgraphics, Excel, dBase, GLIM i inne. Oprogramowania te umożliwiają wykonanie wielu operacji, ale współczesny socjolog - empiryk nie może się obejść bez znajomości statystyki - błędne polecenia będą skutkowały błędnymi wnioskami.

Narzędziami analizy są szeregi statystyczne, wykresy, tablice i różnego rodzaju wskaźniki, współczynniki. Umożliwiają one opis statystyczny badanej zbiorowości, analizę zależności i wnioskowanie statystyczne. To są jednak tylko narzędzia, które umożliwiają przeprowadzenie analizy będącej zasadniczym celem badań.

Analiza zebranego w trakcie badań materiału empirycznego jest tylko krokiem w kierunku zasadniczych czynności tego etapu procesu badawczego, czyli wnioskowania, wyjaśniania.

Wyjaśnianie takie może być prowadzone według kilku schematów:

1. Wyjaśnienia nomologiczne, odwołujące się do praw obowiązujących w danych naukach (mają charakter dedukcyjny albo indukcyjny)

2. Wyjaśnienia genetyczne, których celem jest ukazanie tego, jak doszło do pojawienia się danego faktu

3. Wyjaśnienia przyczynowo-skutkowe, wskazujące na bezpośrednie i główne przyczyny interesującego nas zdarzenia

4. Wyjaśnienia strukturalne, pozwalające zrozumieć pozycję danego faktu lub zjawiska w konkretnym systemie społecznym

5. Wyjaśnienia funkcjonalne, będące pogłębionymi wyjaśnieniami strukturalnymi

6. Wyjaśnienia statystyczne, odwołujące się do praw statystyki. Mogą tu wchodzić w grę zarówno wyjaśnienia dedukcyjno-statystyczne, jak i indukcyjno-statystyczne

7. Wyjaśnienia hipotetyczne, próbujące odgadnąć w sposób poprawny logicznie genezę, przyczynę, ważność, częstotliwość itp. dane, dotyczące interesującego nas faktu czy zjawiska społecznego

Często niezbędne jest wykonanie jeszcze jednego kroku związanego z tym, że większość badań (ilościowych) realizowanych jest zgodnie z reżimem badań niewyczerpujących czyli na próbach pobieranych ze zbiorowości generalnej. Naszym zadaniem jest sformułować wnioski dotyczące całej zbiorowości generalnej. Niezbędne jest poznanie i wykorzystanie takich metod, narzędzi, które umożliwiłyby formułowanie sądów o całości populacji na podstawie informacji uzyskanych o próbie. Narzędziami takimi dysponuje statystyka, a w szczególności jej dział zwany statystyką indukcyjną która wyróżnia dwa podstawowe sposoby wnioskowania:

8. Estymacja parametrów

9. Weryfikację hipotez

Podstawą estymacji i weryfikacji hipotez są rachunek prawdopodobieństwa i zasady rozkładów zmiennych losowych, a wiarygodność wnioskowania zależy od kilku elementów.

SPORZĄDZENIE OPRACOWANIA KOŃCOWEGO

Ostatnim etapem pracy jest sporządzenie końcowego pisemnego opracowania czy raportu. Każdorazowo końcowe opracowanie winno mieć inną postać. Można wymienić tu listę minimalnych wymagań:

1. Określenie przedmiotu badań, czyli możliwie krótkie omówienie problemów, jakie stały się punktem wyjścia przedsięwzięcia badawczego

2. Charakterystyka procesu badań, w której powinny znaleźć się m.in.: krótkie omówienie planu badań, metod i hipotez badawczych

3. Prezentacja wyników ilościowych i jakościowych

4. Wnioski wynikające z badań: chodzi tu zarówno o wnioski poznawcze, a więc rozszerzające wiedzę, inspirujące nowe hipotezy oraz kierunki badań itp., jak też praktyczne, czyli ukazujące możliwość i celowość zastosowań rezultatów badań do rozwiązywania problemów

5. Zdefiniowanie badanej zbiorowości tzn. generalnej populacji badawczej

6. Sposób dobrania próby i jej liczebność

7. Wielkość zakładanego błędu pomiaru

8. Termin i teren realizacji omawianego badania

9. Autor badań i opracowania końcowego

Zawartość raportu z badań podlega korygowaniu w zależności od jego odbiorcy, np. jeśli odbiorcą jest środowisko naukowe to raport powinien być wzbogacony o warstwę teoretyczną. Bez względu na formę raportu, typ odbiorcy - dbać należy o jego wyraźną konstrukcję.

1

Trudno wyznaczyć granicę pomiędzy historycznymi, a współczesnymi

---