FORMY STADIALNE PRZESTĘPSTWA
Formy stadialne przestępstwa są to mniej lub bardziej zaawansowane elementy realizacji popełnienia czynu zabronionego. Do tych elementów zaliczamy:
przygotowanie
usiłowanie
dokonanie
Gdy mówimy o formach stadialnych nie powinniśmy zapominać o także ważnym elemencie jakim jest zamiar popełnienia przestępstwa. Zamiar (łac. dolus) w znaczeniu "zły zamiar", wina umyślna - świadome ukierunkowanie podmiotu na wykonanie stanu rzeczy (celu bądź środka do celu, do którego dąży sprawca), określonego w typie czynu zabronionego. Można wyróżnić stronę intelektualną i woluntatywną zamiaru.
Można wyróżnić:
zamiar bezpośredni
zamiar ewentualny
1. Zamiar bezpośredni - postać zamiaru w rozumieniu prawa karnego polegająca na tym, że sprawca chce popełnić czyn zabroniony (art. 9 § 1 k.k.).
Sprawca popełniający czyn zabroniony w zamiarze bezpośrednim ma świadomość i wolę realizacji jego ustawowych znamion.
Do czynów popełnionych w zamiarze bezpośrednim zalicza się także tzw. przestępstwa nieuchronne. Polegają one na tym, że sprawca chce realizacji pewnego stanu rzeczy i zdaje sobie sprawę, że "po drodze" do niego będzie konieczne zrealizowanie innego. Wówczas także ten czyn popełniony "po drodze" jest przez sprawce objęty zamiarem bezpośrednim.
Wyróżniamy także następujące pozakodeksowe formy zamiaru (z zamiarem bezpośrednim powiązane są tylko dwa pierwsze) :
zamiar nagły (dolus directus repentinus), który sprawca podejmuje szybko, bez zastanowienia;
zamiar przemyślany (premedytacja, dolus directus praemeditatus), którego powzięcie poprzedza dłuższe zastanowienie;
zamiar afektywny (dolus affectus, affectdolus) - odmiana zamiaru nagłego, gdzie zasadnicze znaczenie dla podjęcia decyzji o popełnieniu czynu zabronionego mają względy emocjonalne, przeważające nad trzeźwą oceną sytuacji. W niektórych wypadkach może prowadzić do ograniczenia, albo nawet wyłączenia poczytalności;
zamiar kierunkowy (zabarwiony, dolus directus coloratus, Absicht) - zamiar znamienny dodatkowo celem, motywem, pobudką;
zamiar quasi - ewentualny (dolus quasi - eventualis) - sprawca chce realizacji zespołu ustawowych znamion czynu zabronionego. Nie ma jednak pewności, czy jedno ze znamion (o charakterze statycznym) zachodzi, czy nie. Na wypadek, gdyby zachodziło, sprawca na to znamię godzi się. Jednak realizacji wszystkich pozostałych chce, zatem mamy tu do czynienia z rodzajem zamiaru bezpośredniego.
zamiar ogólny (dolus generalis) - pojęcie to traci ostatnio na znaczeniu. Polega on na tym, że sprawca chce popełnienia jakiegoś czynu zabronionego, jednak bliżej nie precyzuje, jakiego.
Niekiedy wyróżnia się także zamiar następczy (dolus subsequens). Polega on na tym,ze sprawca popełnia nieumyślny czyn zabroniony, a następnie stwierdza, że gdyby popełniając go miał świadomość, że to czyni, chciałby tego. Ta postać zamiaru nie ma znaczenia prawnego.
2. Zamiar ewentualny (zamiar wynikowy) - ma miejsce, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa i godzi się na to.
Stroną intelektualną zamiaru ewentualnego jest przewidywanie możliwości popełnienia czynu. Stroną woluntatywną jest godzenie się, różne od chęci popełnienia czynu zabronionego.
Koncepcja zgody
Sprawca mimo pewności, że czyn zabroniony nastąpi, nie zrezygnował z realizacji zamierzonego celu.
Koncepcja prawdopodobieństwa
Sprawca mimo pewności, że czyn zabroniony nastąpi, nie zrezygnowałby z realizacji zamierzonego celu.
Teoria ryzyka
Gdy sprawca decyduje się na działanie mimo pełnego rozeznania nietolerowanego ryzyka z nim związanego.
Teoria obiektywnej manifestacji
Gdy sprawca, który dąży do osiągnięcia celu karalnego nie podjął środków mających na celu zapobieżenia realizacji znamion.
Koncepcja obojętności woli
Sprawca "nie chce dokonać, ale nie chce też nie dokonać" - obojętność woli mimo uświadomionego prawdopodobieństwa nastąpienia czynu.
Połączenie teorii prawdopodobieństwa z teorią obiektywnej manifestacji
Sprawca uświadamia sobie wysoki stopień prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego. Zarazem sprawca nie podejmuje działań zmniejszających stopień prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego. Zwolennikiem tej teorii jest m.in. Andrzej Zoll.
Przygotowanie
Przygotowanie do popełnienia przestępstwa - zgodnie z art. 16 § 1 KK przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia działania zmierzającego bezpośrednio do dokonania tegoż czynu zabronionego, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania;
Co do zasady przygotowanie do popełnienia przestępstwa jest niekaralne, chyba że ustawa (kodeks karny) stanowi inaczej (art. 16 § 2 KK) - przykładowo karalne jest przygotowanie do przestępstwa fałszowania pieniędzy, czy też przygotowanie do popełnienia niektórych przestępstw przeciwko podstawowym interesom politycznym i gospodarczym państwa.
Usiłowanie
Usiłowanie - art. 13 § 1 KK z pojęciem usiłowania wiąże występowanie trzech przesłanek:
Zamiar popełnienia czynu zabronionego.
Zachowanie bezpośrednio zmierzające ku jego dokonaniu.
Brak jego dokonania.
W literaturze prawniczej rozróżnia się kilka rodzajów usiłowania:
usiłowanie ukończone - sprawca uczynił wszystko, co zamierzał, lecz nie zdołał dokonać czynu (np. oddał strzał do pokrzywdzonego, ale nie trafił).
usiłowanie nieukończone - sprawca nie zdołał wykonać wszystkiego, co zamierzał.
usiłowanie kwalifikowane - sprawca usiłując dokonać jednego czynu zabronionego, niejako "po drodze" dokonał innego (np. chciał zabić pokrzywdzonego, a jedynie go zranił).
usiłowanie zwykłe (tzw. udolne) to takie, które w chwili rozpoczęcia daje sprawcy szansę na dokonanie
usiłowanie nieudolne - takie, które od samego początku nie może doprowadzić do dokonania, lecz sprawca o tym nie wie (np. usiłowanie otrucia przy użyciu cukru, o którym sprawca myśli, że jest to trucizna). Dzieli się ono na:
bezwzględnie nieudolne (dokonanie jest niemożliwe, w każdych warunkach)
względnie nieudolne (dokonanie jest niemożliwe, ale tylko w tej konkretnej sytuacji, w jakiej podjął je sprawca);
karalne (jeżeli usiłowanie jest nieudolne ze względu na użycie środka niezdatnego do popełnienia czynu lub brak jest przedmiotu, na którym można popełnić czyn)
bezkarne - wszystkie inne wypadki usiłowania nieudolnego.
Usiłowania nieudolnego nie można mylić z tzw. usiłowaniem chybionym. To ostatnie zachodzi wtedy, kiedy dokonanie było możliwe wtedy, gdy sprawca rozpoczynał usiłowanie, lecz zanim dokończył je, stało się niemożliwe (np. sprawca zaczął wykonywać podkop, aby włamać się do banku, lecz nim go ukończył, bank został zlikwidowany. Usiłowanie chybione jest odmianą usiłowania zwykłego.
Usiłowanie zagrożone jest taką samą karą jak przestępstwo dokonane (art. 14 § 1 KK). W praktyce, kary wymierzane za usiłowanie są z reguły niższe od kar wymierzanych za dokonanie przestępstwa. W wypadku usiłowania nieudolnego karalnego sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia (art. 14 § 2 KK). Usiłowanie nieudolne bezkarne nie niesie ze sobą żadnych konsekwencji dla sprawcy.
Sprawca usiłowania nie podlega karze jeżeli dobrowolnie odstąpił od dokonania lub dobrowolnie zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego (czynny żal). Jeżeli sprawca dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (bezskuteczny czynny żal).
Dokonanie
Dokonanie - w prawie karnym i prawie wykroczeń najbardziej zaawansowana forma stadialna popełnienia czynu zabronionego. Następuje wtedy, kiedy sprawca (lub sprawcy) zrealizuje wszystkie ustawowe znamiona czynu.
Dokonania nie należy mylić z zakończeniem przestępstwa, które ma miejsce wtedy, gdy sprawca skończył swoje zachowanie. Może być to ten sam moment, w którym nastąpiło dokonanie, lecz może to nastąpić także i później. Np. czyn polegający na nielegalnym posiadaniu broni jest dokonany wtedy, kiedy sprawca nabył nielegalnie broń, zaś zakończony jest wtedy, gdy ją utracił, lub wyzbył się jej. Rozróżnienie to ma znaczenie praktyczne, ponieważ przedawnienie karalności liczyć należy od zakończenia czynu, jeżeli następuje ono później, niż jego dokonanie.
Dokonanie niesie ze sobą wyższy stopień społecznej szkodliwości niż usiłowanie lub przygotowanie takiego samego czynu.