Przestępstwo jest procesem rozciągniętym w czasie. Przestępne zachowanie sprawcy może z rożnych powodów zakończyć się przed dojściem do etapu ostatniego, czyli dokonania, jednak nawet wtedy może być ono zagrożone karą. Prawo karne wyróżnia cztery podstawowe etapy popełnienia przestępstwa:
zamiar (np. postanawiam zabić pana X);
przygotowanie (np. konstruuję bombę zegarową);
usiłowanie (np. podkładam ją pod rowerem pana X i włączam zegar);
dokonanie (np. pan X ponosi śmierć w wyniku wybuchu).
Formami stadialnymi przestępstwa są zawsze dokonanie i usiłowanie. W przypadku niektórych typów przestępstw karalne jest także przygotowanie.
Formą stadialną przestępstwa nie jest zamiar- zgodnie z definicją przestępstwa, musi ono być czynem.
Zamiarem jest tak zwane nastawienie psychiczne sprawcy, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Wyróżniamy 2 rodzaje zamiarów:
zamiar bezpośredni (dolus directus), polega on na tym, że przestępca chce popełnić przestępstwo
zamiar ewentualny (dolus eventualis)- przestępca przewidując możliwość popełnienia przestępstwa godzi się na nie
Zamiar, który nie został uzewnętrzniony, czyli nie osiągnął etapu przygotowania jest bezkarny.
cogitationis poenam nemo patitur (nie godzi się karać za myślenie)
Przygotowanie
Zgodnie z definicją zawartą w artykule 16 paragraf 1 kodeksu karnego przygotowanie polega na podjęciu czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zamierzającego bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego, jeśli sprawca podejmuje je w celu popełnienia takiego czynu.
Przygotowanie może mieć 2 formy:
formę rzeczową, z która mamy do czynienia, gdy sprawca:
uzyskuje lub przysposabia (tzn. dokonuje zmian i przeróbek uzdatniających przedmiot do popełnienia przestępstwa za jego pomocą) środki do popełnienia przestępstwa;
zbiera informacje
sporządza plan działania (ponieważ myślenie nie może być karalne, zbieranie informacji i sporządzanie planu musi być uzewnętrznione i dostrzegalne dla innych, np. zapisane, narysowane, nagrane)
formę personalną- polega ona na wejściu z inną/innymi osobami w porozumienie, którego przedmiotem jest wspólne popełnienie przestępstwa, w szczególności podjęcie decyzji i podział ról.
Przygotowanie zawsze jest działaniem, które nie może polegać na zaniechaniu.
Przygotowanie jest najbardziej odległym od dokonania i z tego powodu jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi, na przykład w przypadku przygotowań do wojny napastniczej, ludobójstwa, zamachu stanu, zamachu na jednostkę Sił Zbrojnych, przestępstw przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu.
Według artykułu 17 paragraf 1 Kodeksu Karnego dobrowolne odstąpienie od przygotowania, zniszczenie przygotowanych środków czy zapobieżenie skorzystaniu z nich w przyszłości jest okolicznością uchylającą karalność. W przypadku wejście w porozumienie z innymi osobami w celu popełnienia zabronionego czynu karze nie podlega osoba, która podjęła starania zmierzające do zapobieżenia dokonaniu.
Usiłowanie
Usiłowanie jest rozszerzeniem karalności czynu zabronionego. Zgodnie z artykułem 13 paragraf 1 Kodeksu Karnego usiłowanie dokonania czynu zabronionego konkretnego typu zachodzi, gdy sprawca swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do dokonania czynu zabronionego, który jednak nie następuje. Tak więc kwalifikacja prawna usiłowania będzie zawsze złożona, będzie wskazywać formę stadialną usiłowania i typ czynu zabronionego, który sprawca usiłował zrealizować.
Usiłowanie składa się z trzech elementów go charakteryzujących:
Zamiaru popełnienia czynu zabronionego Musi odnosić się do popełnienia konkretnego czynu zabronionego. Strona podmiotowa usiłowania charakteryzuje się dwoma zamiarami: zamiarem bezpośrednim i zamiarem ewentualnym.
Zachowania bezpośrednio zmierzającego do dokonania czynu zabronionego. Jest to takie zachowanie, które wywołuje konkretne zagrożenie dla dobra prawnego a nie zagrożenie abstrakcyjne.
Braku dokonania przez sprawców zamierzonego czynu. Granica między usiłowaniem a dokonaniem przebiega w zakresie wypełnienia lub nie wypełnienia wszystkich znamion czynu zabronionego.
Usiłowanie dzielimy na:
Usiłowanie udolne - polega na tym, że sprawca nie dokonuje przestępstwa, choć mógł to uczynić.
Usiłowanie nieudolne - zachodzi wówczas, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie przestępstwa jest niemożliwe:
z uwagi na brak przedmiotu,
ze względu na użycie środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego.
Zgodnie z artykułem 14 paragraf 2 Kodeksu Karnego sąd w przypadku usiłowania nieudolnego może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet od niej odstąpić.
Dokonanie
Dokonanie czynu następuje z chwilą realizacji wszystkich ustawowych znamion. W przypadku przestępstwa formalnego dokonanie następuje, kiedy znamię czasownikowe użyte w dyspozycji przepisu dla określenia czynu może zostać użyte w czasie przeszłym w związku z konkretnym działaniem bądź zaniechaniem sprawcy np., kiedy w ustawie jest mowa o nie zabieraniu a sprawca zabrał, wówczas mamy czas przeszły i poniekąd formę dokonaną. W takim przypadku zachowania się sprawcy będziemy mówili o dokonaniu przestępstwa. Przy przestępstwach materialnych skutkowych dla dokonania przestępstwa koniecznym jest zaistnienie skutku.
Formy zjawiskowe obejmują: sprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, sprawstwo polecające, podżeganie i pomocnictwo.
Formy zjawiskowe obejmują:
Sprawstwo
Współsprawstwo
Sprawstwo kierownicze
Podżeganie
Pomocnictwo
ad. 1. Sprawstwo polega na wypełnieniu przez jedną osobę wszystkich ustawowych znamion czynu zabronionego tzn. jakaś osoba samodzielnie dopuszcza się czynu zabronionego bez współdziałania z innymi osobami. Jest to podstawowa forma sprawstwa.
ad.2. Współsprawstwo - jego istota sprowadza się do wykonania czynu wspólnie i w porozumieniu z inną/ innymi osobami. Kluczowe znaczenie dla współsprawstwa ma zawiązanie porozumienia, musi to nastąpić przed lub w trakcie popełnienia czynu. Przy braku porozumienia możemy mówić o sprawstwie równoległym tzn., że dwie osoby w jednym czasie i miejscu dopuszczają się podobnego czynu zabronionego bez porozumienia między sobą np. w jednym samochodzie dwie osoby dopuszczają się czynu zabronionego, jednakże żadna z tych osób nie informuje drugiej, że przewozi towar nielegalnie. Wykonanie wspólnie czynności sprawczej może polegać z jednej strony na wspólnym zrealizowaniu wszystkich ustawowych znamion czynu zabronionego, jak również na zrealizowaniu przez współdziałającego tylko niektórych ustawowych znamion, jednakże istotnych dla popełnienia przestępstwa. Odmianą współsprawstwa jest współsprawstwo sukcesywne - polega ono na tym, że czynu dopuszcza się jedna osoba, jednakże w trakcie realizacji czynu zabronionego włącza się inna osoba, która po porozumieniu swoim zamiarem podejmuje dalszy ciąg czynności sprawczej.
ad.3. Sprawstwo kierownicze - oznacza ono kierowanie wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę. Sprawca kierowniczy nie musi być inicjatorem czy organizatorem czynu zabronionego, co nie oznacza, że nie może być takim organizatorem. Istota sprawstwa kierowniczego sprowadza się do panowania nad realizacją czynu zabronionego przez inną osobę, a więc do sytuacji, gdy sprawca kierowniczy podejmuje decyzję o rozpoczęciu, prowadzeniu, zmianie lub przerwaniu zachowania osoby realizującej znamiona czynu zabronionego. Dla odpowiedzialności sprawcy kierowniczego konieczne jest dokonanie przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. Jeżeli osoba wykonująca usiłowała jedynie dopuścić się czynu zabronionego, wówczas sprawca kierowniczy będzie ponosił odpowiedzialność za usiłowanie i w zależności od charakteru czynu zabronionego ta odpowiedzialność będzie rozczłonkowana. Jeżeli czyn jest zagrożony karą roku pozbawienia wolności bądź karą wyższą to sprawca kierowniczy będzie ponosił odpowiedzialność za usiłowanie zawsze. Jeżeli czyn zabroniony jest zagrożony karą niższą niż rok pozbawienia wolności to odpowiedzialność sprawcy kierowniczego jest uzależniona od ustawy, czyli, jeżeli ustawa przewiduje odpowiedzialność za usiłowanie, wówczas sprawca kierowniczy będzie ponosił odpowiedzialność.
ad.4. Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia przestępstwa skarbowego, czyli polega na oddziaływaniu na psychikę drugiej osoby w celu wzbudzenia w niej zamiaru dokonania przestępstwa skarbowego. Podżegacz chce, aby inna osoba dopuściła się przestępstwa i nakłania ją w tym celu. Może zaistnieć sytuacja, że mamy do czynienia z podżegaczem pośrednim, czyli osoba A nakłania osobę B, żeby osoba B nakłoniła osobę C do popełnienia przestępstwa skarbowego jest to tzw. podżeganie łamiączkowe. Zachowanie się podżegacza prowadzi do powstania u nakłanianego zamiaru popełnienia przestępstwa. Jeżeli jednak nakłaniany już uprzednio podjął zamiar dopuszczenia się tego przestępstwa, wówczas podżegacz będzie ponosił odpowiedzialność za pomocnictwo psychiczne. Z uwagi na regulację art.18§2 KK, który mówi o chęci, strona podmiotowa podżegania charakteryzuje się zamiarem bezpośrednim do realizacji zamiaru tej postaci zjawiskowej tj. podżegania wystarczy, że osoba - podżegacz obejmie swoją świadomością, że nakłania inną osobę do popełnienia przestępstwa. Podżeganie nie jest zależnie od sprawstwa, co powoduje, że podżegacz będzie ponosił odpowiedzialność niezależnie od tego czy osoba nakłaniana dopuściła się przestępstwa. Podżeganie ma charakter bezskutkowy, a jego dokonanie następuje wraz z dokonaniem tej formy zjawiskowej. Jeżeli osoba nakłaniana jedynie usiłowała dopuścić przestępstwa to zgodnie z art.20§2 kodeksu karno-skarbowego, podżegacz będzie ponosił odpowiedzialność za usiłowanie. Odpowiedzialność podżegacza w takim wypadku będzie podobna do sytuacji sprawcy polecającego i sprawcy kierowniczego jest uzależniona od sankcji grożącej za dane przestępstwo. Jeżeli ta sankcja przekracza rok pozbawienia wolności to podżegacz ponosi odpowiedzialność za usiłowanie. Jeżeli nie przekracza sankcja roku pozbawienia wolności to podżegacz ponosi odpowiedzialność tylko wyjątkowo, wtedy, kiedy ustawa tak stanowi, mówi o tym art. 21§2 i §3 kodeksu karno-skarbowego.
ad.5. Pomocnictwo może mieć charakter fizyczny lub psychiczny. Przybiera charakter fizyczny, kiedy polega na dostarczeniu narzędzi lub środków służących do popełnienia przestępstwa skarbowego. Z kolei charakter psychiczny pomocnictwa wyraża się w udzielaniu rad, informacji sprawcy głównemu przestępstwa. Pomocnictwo jest popełniane w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, oznacza to, że zgodnie z art.18§3 kodeksu karnego pomocnictwo może być popełnione w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym. Udzielający pomocy chce, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego albo przewiduje, że inna osoba dopuści się czynu zabronionego na to się godzi. Pomocnik musi swoją świadomością obejmować popełnienie konkretnego czynu zabronionego a nie jakiegokolwiek. I tak, jak przy przygotowaniu pomocnictwo jest dokonywane z chwilą realizacji wszystkich znamion tej konkretnej formy zjawiskowej, bez pomocnictwa. Nie musi nastąpić dokonanie czynu zabronionego, jeżeli sprawca główny, któremu udzielamy pomocy, tylko usiłował dopuścić się przestępstwa, wówczas pomocnik ponosi odpowiedzialność za usiłowanie. Odpowiedzialność w takiej sytuacji pomocnika jest taka sama jak podżegacza, czyli zależy to od wysokości sankcji grożącej za przestępstwo przy usiłowaniu.
Do podżegania i pomocnictwa sąd może zastosować regulację. Prawu karnemu skarbowemu znana jest również instytucja prowokatora. Prowokator ponosi odpowiedzialność karną taką, jak podżegacz, czyli prowokator chce, aby inna osoba dopuściła się czynu zabronionego i nakłania ją w tym celu, czyni to jednak w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego. W stosunku do prowokatora nie stosuje się instytucji tzw. czynnego żalu art.16§6 kodeksu karno-skarbowego. Ponadto sąd tylko wyjątkowo może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.