Po epoce europejskiego bezguścia czy też polskiej ciemnoty - tak nazywano przecież epokę baroku - miało nastąpić światło idące w parze wraz z rozwojem. Oświecenie (od niem. Aufklarung - rozjaśnienie ) był pierwszą epoką świadomie przeżywaną przez ludzi żyjących w okresie od końca XVII w. do schyłku XVIII w. (w Polsce do początków XIX w. - tzw. klasycyzmu postanisławowskiego).
Porównując wiek światła do baroku można zauważyć znaczny kontrast. Filozofowie poczęli nawoływać do posługiwania się rozumem, przybrania odpowiedniej postawy m.in. racjonalistycznej (od łac. ratio - "rozum"), empirystycznej (od gr. empeiría - "doświadczenie") lub krytycznej (łac. criticus - osądzający). Każda z nich cechowała się wyróżnieniem odmiennego sposobu poznawania świata. Racjonalizm zakładał wyższość rozumu nad innymi narzędziami poznawczo-wartościującymi i dążył do ustanowienia systemu filozofii i etyki potwierdzanej przez doświadczenie i niezależnej od wszelkich niepodważalnych założeń i autorytetów. Kwestionowano więc cały szereg dążeń i wartości, sprawowanie władzy co szczególnie we Francji, łączyło się z kryzysem tradycyjnych norm i instytucji społecznych, burząc upadający system feudalny i przygotowując Wielką Rewolucję Francuską. Za prekursora nowożytnej kultury umysłowej uważa się Kartezjusza - matematyka, filozofa, fizyka i tym samym jednego z najwybitniejszym umysłów XVII wieku. Pochodził ze szlacheckiego rodu, wychowany był u jezuitów, później naukę kontynuował w Paryżu, gdzie studiował prawo i medycynę. Kilka lat później zaciągnął się do wojska i brał udział w wielu wyprawach wojennych zwiedzając tym samym całą Europę. Jednostronność jego rozumowania, z którym łączy się jeszcze typowa wówczas pogarda dla przyjętych pojęć, powodowana była ciągłymi próbami udowodnienia wartości poprzez działania matematyczne.
Znanym filozofem i pedagogiem angielskim, tworzycielem empiryzmu, czyli filozofii uznającej doświadczenie za źródło poznania był John Locke. Był również ekonomistą, który stworzył teorię wartości pieniądza, która stała się początkiem kierunku ekonomicznego zwanego monetaryzmem. W swoim dziele „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” przyjął rozważania: „Przyjmijmy, że świadomość jest kartką niezapisanego papieru, bez żadnego pisma, bez żadnych idei: skąd się one w niej biorą?”. Mowa o określeniu umysłu jako czystej karty (tabula rasa), zapisywanej wraz z rosnącym w ciągu życia doświadczeniem człowieka.
Również do doświadczenia odnosił się wielki filozof niemiecki, profesor logiki i matematyki w Królewcu - Immanuel Kant. Uważał, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia, a jedyną podstawę moralności stanowi wola człowieka. Do jego osiągnięć można zaliczyć utworzenie nowego ruchu filozoficznego `neokantyzmu' i imperatywu kategorycznego, który jest niczym innym jak zasadą etyczną, która mówi, iż „należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze”. Sam Kant był zwolennikiem filozofii krytycznej, zakładającej agnostycyzm poznawczy względem tak zwanych rzeczy samych w sobie (np. Boga, materii).
Wiek XVII obfitował w wiele wybitnych umysłów filozoficznych. Każdy uczony dążył do jak największego rozwoju osobistego, cywilizacyjnego jak i społecznego. Znacznym osiągnięciem było utworzenie pierwszej encyklopedii (Wielkiej Encyklopedii) przez francuza Denisa Diderot. Jej utworzenie 17 tomów zajęło grupie tworzących tj. m.in. Jean'owi d'Alembert, Jeanowi Jacquesowi Rousseau, Monteskiuszowi i Wolterowi około trzydziestu lat. Stanowiła ona wyraz myśli oświeceniowej, była zbiorem całej dotychczasowej wiedzy w dziedzinach literatury, nauki, filozofii, sztuki oraz obyczajów. Wielokrotnie jednak autorów spotykały szykany za brak neutralności i krytycyzm w stosunku do panującego systemu. Musieli również radzić sobie z prześladowaniem przez władze państwowe w postaci konfiskaty dwóch pierwszych tomów lub zakazu wydawania przed zakończeniem. Współtwórcy encyklopedii byli jednymi z najwybitniejszych myślicieli XVIII-wiecznej Francji.
Jean Jacques Rousseau pisarz, filozof i pedagog. Był samoukiem, nie odebrał żadnego systematycznego wykształcenia. Przez swój trudny charakter stracił wielu przyjaciół m.in. pozostałych encyklopedystów co przyczyniło się do zyskania przez niego opinie mizantropa. Rousseau był twórcą wychowania naturalnego opierającego się na założeniu, że dziecko należy wychowywać zgodnie z jego naturą i wrodzonymi skłonnościami. Sam jednak oddał piątkę swoich dzieci do sierocińca, czego w późniejszych latach niezmiernie żałował.
Innymi przykładami rozwoju było powstanie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela we Francji uchwalonej 26 sierpnia 1789 r. przez Konstytuantę. Stworzona przez rewolucję francuską, wywodziła się z filozoficznych i politycznych nurtów Oświecenia. Stolicą kulturalną Europy stał się Paryż, językiem intelektualnej i towarzyskiej elity - francuski.
Główny przekaz wieku światła można równie łatwo dostrzec w ówczesnej literaturze, której głównym celem było nauczanie i wychowywanie. Pisarze krytykowali, ośmieszali, bawili i sądzili spełniając funkcje nauczycieli narodu. Powstają nowe gatunki literackie: poematy heroikomiczne, powieści podróżnicze, utopijne i sentymentalne, powiastki filozoficzne. Utrwaliły się również znane już wcześniej gatunki jak bajka, oda, satyra czy sielanka.
W tym momencie warto uściślić trzy kierunki artystyczne powstałe w oświeceniu tj:
klasycyzm, nawiązujący do wzorów antycznych; jego źródłem było odkrycie w 1748r. ruin Pompei
sentymentalizm, zakładający powrót do natury i skupienie się na emocjach
rokoko, traktujące piękno jako wartość podstawową
Ww. Wolter (właściwie François-Marie Arouet) był historykiem, pisarzem i filozofem. Za ważną wartość uważał wolność, którą uznawał za naturalne prawo każdego człowieka. Wielokrotnie śmiałość poglądów przykładowo odrzucenie wiary w instytucję Kościoła przysparzały mu kłopotów. Był pierwszym, i nadal pozostaje największym apostołem ateizmu. Nie ma ani jednej zasady ateizmu, której nie byłby nauczycielem i propagatorem. Jego największym dziełem jest bezsprzecznie „Kandyd”, satyryczna powiastka filozoficzna napisana stylem ironicznym i sarkastycznym, cechuje się szybką narracją, pełną fantastycznych wydarzeń i nagłych zwrotów akcji. W warstwie treściowej „Kandyd” wykazuje cechy tak zwanej "powieści rozwojowej" i powieści łotrzykowskiej, będąc jednocześnie parodią powieści przygodowych i romansów swojej epoki.
Innymi znanymi pisarzami tej epoki byli m.in. Jean Jacques Rousseau autor „Nowej Heloizy”, Johann Wolfgang Goethe („Cierpienia młodego Wertera”), Denis Diderot autor „Kubusia Fatalisty i jego pana”, Jonathan Swift twórca „Podróży Guliwera” i Daniel Defoe ojciec „Przypadków Robinsona Crusoe”.
Oczywiście bieg wydarzeń w pozostałej części Europy wpłynął również na Polskę. Polskie oświecenie miało znacznie wpłynąć nie tylko na rozwój edukacji ale również ukoronować walki niepodległościowe utworzoną w 1791 roku Konstytucją 3 maja, pierwszą na naszym kontynencie. Wywołuje to powszechny nastrój patriotyczny, chęć wzmocnienia władzy, szkolnictwa i struktury całego państwa. Aktualnie panujący wówczas król, Stanisław August Poniatowski, był wielkim mecenasem sztuki. Z chęcią finansował przedsięwzięcia artystyczne, rozwój literatury chcąc stworzyć w Warszawie „mały Paryż”.
Aby tego dokonać oświata potrzebowała odpowiednich fundamentów. Powołanie Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego ministerstwa oświaty publicznej w Polsce i Europie z pewnością było dobrym początkiem. Do tej pory edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów. System ten funkcjonował dość sprawnie lecz charakteryzował się konserwatyzmem religijnym. Jako główne osiągnięcia KENu warto nadmienić rozpoczęcie nauki w języku polskim, całkowitą reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich i publikację nowatorskich podręczników szkolnych. Ostatnie z tych zadań powierzone zostało Towarzystwu do Ksiąg Elementarnych, w którego skład wchodzili m.in. Ignacy Potocki, Hugon Kołłątaj i Józef Wybicki. Założono Collegium Nobilium, szkołę wyższą, która działała do roku 1832. Była to placówka z nowoczesnym, jak na ówczesne czasy, szerszym programem nauczania kładziono w niej mniejszy nacisk na naukę łaciny i greki, a większy na nauki przyrodnicze, matematykę i języki nowożytne oraz filozofię. Powstały nowe księgarnie i biblioteki w tym pierwsza biblioteka publiczna braci Załuskich utworzona w 1747 roku. W celu umoralnienie społeczeństwa i poprawy obyczajów poczęto drukować nowe czasopisma „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Miały również na celu zapoznanie Polaków z twórczością ówczesnych pisarzy.
Ważnym elementem kultury oświecenia były tzw. Salony. Są to stałe zebrania gromadzące twórców, krytyków i odbiorców literatury poświęcone dyskusjom na tematy literackie. Znanym salonem są obiady czwartkowe czyli spotkania intelektualistów polskich. Brała w nich udział śmietanka towarzystwa np. Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, Hugo Kołłątaj.
Promocja kulturowa wykształciła wielu wybitnych twórców Rzeczypospolitej. Najznamienitszym pisarzem oświeceniowym jest z pewnością Ignacy Krasicki nazywany "księciem poetów polskich". Wszechstronnie wykształcony wraz z dwoma braćmi obrał stan duchowny. Pełnił stanowisko kapelana królewskiego, a jako biskup warmiński otrzymał godność senatora i tytuł książęcy. Jego barwna twórczość stanowi największą część dobytku literatury z epoki oświecenia. Pisał mnóstwo utworów, niekoniecznie o zbliżonej tematyce co podkreślało bogactwo jego twórczości. Zadebiutował „ Hymnem do miłości Ojczyzny”. Był to pierwszy utwór należący do liryki patriotycznej w czasie rozbiorów, który równocześnie stał się ówczesnym hymnem narodowym. Pierwsza polska powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” jest połączeniem wszystkich odmian powieści oświeceniowych - a więc satyryczno-obyczajowej, przygodowej i robinsonady połączonej z utopią i powieścią dydaktyczną. Odnowił również poemat heroikomiczny swym kontrowersyjnym utworem o tytule „Monachomachia”, która przedstawiała wojny mnichów. Krasicki pisał też utwory sceniczne, pisał do „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, zajmował się przekładami. Najbardziej znany jest jednak ze swoich bajek to właśnie w tych krótkich, wierszowanych utworach, zawarł największe prawdy o ludzkiej naturze, które są na tyle uniwersalne, że ich przekaz wiecznie można odwołać do teraźniejszości.
Wśród elity intelektualnej znajdowali się również inni twórcy. Na przykład Stanisław Trembecki, utalentowany poeta, który uwielbiał hulaszcze życie i roztrwanianie pieniędzy. Nie potrafił w pełni wykorzystać swojego potencjału pisał dużo, również na zamówienia, wiersze polityczne, pochwalne i erotyki. Pozostaje zapamiętany dzięki „Sofiówce”, bajkom i odom. Innym przykładem jest Adam Naruszewicz. Był on jednym z najbliższych współpracowników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pracował jako wykładowca na Akademii Wileńskiej, następnie w Collegium Nobilium, współredagował także czasopismo "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Działalność literacka Naruszewicza obejmuje przede wszystkim zbiory ód, sielanek, liryków i satyr. Szczególnie te ostatnie przyczyniły się do rozsławienia autora. Przede wszystkim nazwać go można wybitnym historykiem. Stanisław August Poniatowski zlecił mu napisanie Historii narodu polskiego, z czego wywiązał się znakomicie. Do grona historyków można wliczyć również Hugona Kołłątaja. Wybitny polski mąż stanu, publicysta polityczny okresu oświecenia, uczony, podkanclerzy wielki koronny i ksiądz w czasie Sejmu Czteroletniego należał do najaktywniejszych działaczy Stronnictwa Patriotycznego. W Warszawie zgromadził prężny zespół publicystów, zwany Kuźnicą Kołłątajowską w którym działali m.in. Franciszek Ksawery Dmochowski i Franciszek Salezy Jezierski. Przygotowywał i uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej, wchodząc w skład Rady Najwyższej Narodowej. Pozostawił po sobie wiele utworów publicystycznych, niektóre z nich to „Prawo polityczne narodu polskiego” „O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja”, „Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii”.
W przypadku muzyki, malarstwa i innych elementów sztuki dominował przez długi czas klasycyzm. Sam klasycyzm podobnie jak kilka wieków wcześniej renesans odwoływał się do antyku, podstawą więc było stosowanie mimesis (gr. naśladowanie) tj. zasady wiernego odtworzenia natury bądź też w tym wypadku mistrzów, którym to się udało. Innymi cechami są stosowanie kolumnad, dążenie do uzyskania efektu harmonii, zrównoważonej kompozycji, stosowanie symetrii. Pałace były budowane zazwyczaj na planie prostokąta z wysuniętą częścią środkową zdobioną portykiem przykładem jest Pałac Prymasowski w Bratysławie. Innymi budowlami oświeceniowymi są Łazienki w Warszawie, Panteon i Łuk Triumfalny w Paryżu jak i Brama Brandenburska w Berlinie. Wspominając Łazienki warto napomknąć o ogrodach, które były charakterystyczne dla architektury oświecenia klasycznego w Polsce. Stały się one niejako synonimem natury mającej dla ludzi zbawienny wpływ, dodatkowo były sławione przez wielu twórców. Wśród ogrodów angielskich zakładanych przez magnatów w Polsce najsłynniejsze były: Powiązki i Puławy Izabeli Czartoryskiej, Arkadia Heleny Radziwiłłowej i Sofiówka Szczęsnego Potockiego.
Klasycystyczne malarstwo to sceny zaczerpnięte z mitologii, o prostej kompozycji i nieskomplikowanych scenach zbiorowych. Do przedstawicieli francuskiego malarstwa zaliczamy: Jacques'a Louis'a David'a i Jean'a Auguste'a Dominique'a Ingres'a. W Polsce włoski malarz Marcello Bacciarelli ozdobił wnętrza Zamku Królewskiego i Pałacu w Łazienkach malowidłami o treści alegoryczno-mitologicznej i historycznej, stworzył także wiele portretów.
Oświecenie bezsprzecznie można nazwać wiekiem rozumu. Właściwie podsumowałabym je przytaczając myśl Horacego „sapere aude” (z łac. miej odwagę posługiwać się własną mądrością). Tym samym zgadzam się z Immanuelem Kantem, który z niego zrobił dewizę Oświecenia i zawarł w nim orędzie tego procesu historyczno-filozoficznego.