1. Stosunki międzynarodowe
dyscyplina naukowa, która pogłębia wiedzę o zjawiskach i procesach jakie w niej zachodzą, pozwalając odróżnić ją od wiedzy potocznej
przejaw aktywności uczestników stosunków międzynarodowych, ich interesów aspiracji, zagrożeń i oczekiwań
Przedmiot nauki o stosunkach międzynarodowych
działania i oddziaływania uczestników stosunków międzynarodowych w środowisku międzynarodowym oraz ich następstwa dla systemu międzynarodowego.
wg Pietrasia, działania uczestników suwerennych i niesuwerennych, wykraczające poza granice jednego państwa
Martin Wright określał teorię międzynarodową jako:
studium filozoficzne,
teoria przetrwania
Polityka państwa (wg M. Wrigta)
wewnętrzna (działania mające zapewnić państwu i społeczeństwu dobrobyt)
międzynarodowa (przetrwanie jest najważniejsze)
Nauka o Stosunkach Międzynarodowych jest jedną z najmłodszych nauk społecznych. Jej początki sięgają zakończenia I wojny światowej, kiedy zaczęły powstawać na uniwersytetach, głównie anglosaskich, pierwsze katedry Stosunków Międzynarodowych. W Polsce ze względu na specyfikę jej historii- pozostawanie w sowieckiej strefie wpływów, które uniemożliwiało swobodną politykę zagraniczną oraz poważnie utrudniało refleksję nad nią - pierwsze przejawy akademickiego zainteresowania tą dziedziną sięgają 30 lat wstecz i wiążą się z powstaniem Instytutu Stosunków Międzynarodowych na Uniwersytecie Warszawskim. Od tego czasu, a zwłaszcza po upadku komunizmu stale rośnie zainteresowanie tym tematem. Jest to tendencja zdrowa, zważywszy na rolę, jaką Polska może i powinna odgrywać w polityce światowej.
5. Formy stosunków międzynarodowych.
· dyplomatyczne misje specjalne- najstarsza forma SM, są to doraźne, krótkotrwałe misje
reprezentujące państwo wysyłające w jego stosunkach z państwem przyjmującym.
Współczesną funkcją misji specjalnych jest prowadzenie rokowań dyplomatycznych w
sprawach dla państwa najważniejszych oraz w kwestiach wymagających bardzo konkretnej
wiedzy specjalistycznej, której nie posiadają członkowie ambasady.
· stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne- poselstwa, ambasady, które zaczęły
powstawać
W drugiej połowie XV w, w związku z rozwojem handlu międzynarodowego oraz
koniecznością zapewnienia mu stałej politycznej ochrony. Funkcje:
- stała reprezentacja państwa wysyłającego w państwie przyjmującym
- systematyczna obserwacja wydarzeń w tym państwie
- prowadzenie w nim rutynowych rokowań.
· konferencje międzynarodowe- wykorzystywane są w stosunkach wielostronnych.
Funkcją jest stworzenie warunków do tego, aby mogły się toczyć wielostronne rokowania
międzynarodowe, szczególnie w takich sprawach, które wcześniej podejmowane tylko
były w stosunkach dwustronnych.
· organizacje międzynarodowe- które zaczęto powoływać dożycia kiedy okazało się, że
istnienie tylko współpracy wielostronnej jest niewystarczające a wiele ważnych
problemów można rozwiązać dopiero po uruchomieniu instytucji trwale rozpatrujących i
regulujących stosunki międzypaństwowe. Funkcją jest umożliwienie prowadzenia stałych i
wielostronnych konsultacji politycznych.
W teorii SM wyróżnia się trzy perspektywy teoretyczne:
realizm - polityka siły i bezpieczeństwa, system międzynarodowy: anarchia, model kul
bilardowych, państwowocentryczny, główni aktorzy: państwa, rządy, organizacje
międzynarodowe, główne motywy: walka o siłę/władzę, interes narodowy, strategia
militarna, alianse
pluralizm - polityka współzależności i transnacjonalizmu, system międzynarodowy:
społeczność światowa, model pajęczyny, wielocentryczny, główni aktorzy: rządy,
organizacje międzynarodowe, międzynarodowe pozarządowe, ruchy społeczne, regiony,
jednostki, główne motywy: wyzwania globalne, współzależność , interesy ponadnarodowe.
strukturalizm - polityka dominacji i zależności, system międzynarodowy: centrum -
peryferie, model ośmiornicy, wielocentryczny, główni aktorzy: klasy społeczne,
organizacje, elity ekonomiczne i polityczne, korporacje wielonarodowe, główne motywy:
siła ekonomiczna, eksploatacja, interesy klasy, zależność.
Henry Morgenthau (ur.1856 - zm.1946)
- amerykański sekretarz stanu
- ambasador amerykański w imperium Osmańskim (podczas I WŚ)
- opracował plan dotyczący przyszłości powojennych Niemiec
(zakładał m.in. rozbicie Niemiec na kilka państewek, demilitaryzacje, obsadzenie powstałych państw przez wojska alianckie)
Dla Morgenthau'a polityka międzynarodowa jest więc walką o władzę. Walkę tę można wyjaśniać na trzech poziomach analizy:
-skażona jednostka w stanie natury walczy o zachowanie samej siebie
- autonomiczne i jednolite państwo stale angażuje się walki o władzę, przeciwstawiając sile siłę i reagując w celu ochrony swego interesu narodowego
- ponieważ system międzynarodowy jest anarchiczny - nie ma wyższej władzy, która położyłaby kres rywalizacji - walka więc wciąż trwa.
Kenneth Neal Waltz (ur.1924)
- członek władzy na Uniwerytecie w Kolumbii
- jeden z najbardziej uznanych profesorów dziedziny stosunków międzynarodowych i nauk politycznych.
- jest też jednym z założycieli neorealizmu (inaczej realizmu strukturalnego) w teorii stosunków międzynarodowych.
W swojej książce Waltz opisuje trzy teorie: (tzw. poziomy analizy)
- pierwsza tłumaczy, że stosunki międzynarodowe napędzane są przez akcje pojedynczych osobników lub wywodzą się z sił psychologicznych
- druga tłumaczy je jako napędzane przez racjonalne rządy stanów.
- trzecia skupia się na roli czynników systemowych lub wpływu anarchii międzynarodowej na zachowanie państwa. Anarchia ni znaczy tutaj tyle co chaos i nieporządek - lecz jedność, w której nie ma jednego wyodrębnionego ciała, które rządzi państwem.
NEOREALIZM (realizm strukturalny)
- wyodrębniony pod koniec lat '80 głownie dzięki Waltzowi
- stara się być bardziej naukowy i globalny
- na pierwszym miejscu stawia system międzynarodowy - przed państwami, które były najważniejsze dla realistów klasycznych
- system ten stawią również przed wrodzonymi cechami istot ludzkich
ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
Pojęcie źródła prawa międzynarodowego w sensie materialnym oraz w znaczeniu formalnym.
W sensie materialnym źródłem prawa jest to co sprawia, że prawo międzynarodowe kształtuje się i nabywa moc obowiązującą.
Tego rodzaju przyczyny sprawcze mają charakter pozaprawny.
Zalicza się tutaj: wolę państwa, nakazy rozumu, więź społeczną, świadomość i emocje ludzi.
W znaczeniu formalnym źródłem prawa międzynarodowego nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej.
Gdy w znaczeniu materialnym źródłem prawa są siły tworzące normy prawne, w znaczeniu formalnym jest ono produktem działania tych sił.
Źródła w sensie formalnym to: umowa międzynarodowa i zwyczaj.
Zwyczaj jest źródłem dla wielu dziedzin prawa jednak umowa międzynarodowa jest źródłem właściwym tylko dla systemu prawa międzynarodowego.
W prawie wewnętrznym (np. cywilnym) prawa i obowiązki czerpią moc wiążącą z ustaw. W stosunkach międzynarodowych brak jest jednak ustaw ponieważ nie istnieje tutaj władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom. Dlatego też umowa jest tutaj źródłem samodzielnym - nie szuka ona poparcia w ustawie, gdyż znajduje je w podstawowej zasadzie międzynarodowego porządku prawnego pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać).
Sporne źródła prawa międzynarodowego: orzecznictwa sądów międzynarodowych, doktryny prawa międzynarodowego, uchwały organizacji międzynarodowych.
Pojęcie źródeł poznawczych. Należy je odróżnić od źródeł formalnych - są to różnego rodzaju zbiory umów, kompilacje zwyczajów i inne wydawnictwa, które są pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych. Np. zbiór traktatów wydawany przez sekretariat ONZ, w PL odpowiednikiem jest „Dziennik ustaw”.
Umowa międzynarodowa.
Definicja (wg. Konwencji wiedeńskiej, 1969 r.): „Międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego czy jest regulowane w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę.”
Nie wzięto tutaj pod uwagę innych podmiotów prawa międzynarodowego, ani porozumień zawieranych w formie innej niż pisemnej, co jednak nie wpływa na moc prawną takich porozumień. W konsekwencji należy stwierdzić, że kontrahentami umów międzynarodowych mogą być państwa oraz inne podmioty prawa międzynarodowego.
Umowy międzynarodowe noszą różne nazwy. Obok traktatów, które oznaczają rodzaj umów o większym znaczeniu, zawieranych w bardziej uroczystej formie stosowane, są takie nazwy jak : układ, konwencja, pakt, porozumienie, protokół, deklaracja, akt końcowy konferencji, konkordat i inne. (np. ONZ - Karta Narodów Zjednoczonych).
Nazwa jaką nosi umowa nie ma znaczenia z prawnego punktu widzenia.
Rodzaje umów międzynarodowych.
Ze względu na liczbę kontrahentów: umowy dwustronne i wielostronne.
Ze względu na odmienny sposób przystępowania do umowy państw trzecich: otwarte (wystarczy zazwyczaj wyrażona chęć przystąpienia do umowy państwa trzeciego) i zamknięte (państwa członkowskie muszą wyrazić zgodę na nowego członka).
Ze względu na treść: polityczne, gospodarcze, finansowe.
Umowa dochodzi do skutku z chwilą jej podpisania.
Niektóre umowy wymagają ratyfikacji (klauzula - umowa dochodzi do skutku z chwilą jej ratyfikowania - w rzeczywistości z chwilą powiadomienia państw umawiających się o ratyfikacji - wymiana dokumentów).
W przypadku spraw ważnych dla państwa często przed ratyfikacją przez głowę państwa wymagana jest zgoda parlamentu.
Ratyfikacji nie podlegają: deklaracje o treści politycznej przyjęte na spotkaniu mężów stanu, umowy resortowe lub administracyjne zawierane przez ministerstwa i inne urzędy w zakresie ich działania, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych. (*85)
Tak więc umowy międzynarodowe dochodzą do skutku: z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych lub z chwilą złożenia dokumentów ratyfikacyjnych przez wszystkie państwa umawiające się, z chwilą podpisania umowy, powiadomienia o jej zatwierdzeniu lub w inny sposób określony w umowie lub uzgodniony między stronami.
Umowa wchodzi w życie z dniem dojścia do jej skutku lub według daty zawartej w samej umowie.
Umowa nie tworzy obowiązków, ani praw dla państwa trzeciego bez jego zgody. Umowa międzynarodowa wiąże strony tej umowy i nie wpływa na sytuację prawną państw trzecich.
Jest rzeczą zrozumiałą, że postanowienia umów, które formują przepisy prawa zwyczajowego, są zobowiązujące dla państw trzecich, ponieważ czerpią one moc obowiązującą ze zwyczaju.
Wyjątki: umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich oraz umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich.
Wymagana jest jednak zgoda na to państwa trzeciego - nie można domniemywać jego zgody.
Dopuszczalność narzucenia pewnych obowiązków bez zgody strony trzeciej stosowana jest wobec państwa-agresora (np. układ poczdamski).
Zwyczaj międzynarodowy.
Istnieją dwa konieczne elementy dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego: praktyka oraz przekonanie o zgodności tej praktyki z prawem.
W statucie MTS stwierdzono, że zwyczaj jest „dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo” (art. 38).
Praktyka - istotne znaczenie ma tutaj działalność państwa jak i innych organów. Praktyka nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności międzynarodowej. Prawo zwyczajowe wykształca się na skutek powtarzalności praktyki. Praktyka państwa jest dowodem na istnienie prawa zwyczajowego.
Norma prawa zwyczajowego traci moc obowiązującą na skutek wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy zwyczajowej lub umownej, bądź odstąpienia państw od jej praktykowania, czyli odwyknięcia.
Praktyce towarzyszyć musi element psychologiczny, czyli przekonanie, że dana reguła jest normą prawa międzynarodowego (przekonanie organów działających w imieniu państwa).
Pewne normy prawa zwyczajowego mogą wykształcić się tylko w poszczególnych kręgach państw.
Uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego.
Podstawą jest tutaj - zgoda państw. Dlatego zwyczaj często określany jest jako „milcząca zgoda”.
INNE ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO:
Orzecznictwo sądów międzynarodowych (Oddziałują one w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych i kształtując poczucie prawne w społeczeństwie).
Doktryna (poglądy nauki prawa jak orzecznictwo wyjaśniają i precyzują przepisy obowiązującego prawa. Mogą poddawać prawo krytycznej ocenie przez co bardziej wpływają na kształtowanie poczucia prawnego społeczeństwa.)
Ustawodawstwo państw. (Ustawy poszczególnych państw nie, są tutaj źródłem bo nie mogą nakładać obowiązków na inne podmioty. Wyrażają jednak stanowisko tych państw w danej kwestii, a zatem mogą stanowić część procesu tworzenia się prawa międzynarodowego).
Akty jednostronne (wydawane przez państwo w celu wywołania określonych skutków prawnych. Do aktów jednostronnych należą: notyfikacja, uznanie, protest, zrzeczenie się) str. 112.
Uchwały organów organizacji międzynarodowych (tak zwane miękkie prawo międzynarodowe. Uchwały organizacji kierowane do państw członkowskich jak uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ, porozumienia międzypaństwowe dwustronne oraz wielostronne, którym strony nie nadały rygoru umowy międzynarodowej w ścisłym znaczeniu, umowy, które nie zostały jeszcze (czy w ogóle) ratyfikowane, zatwierdzone).
Źródła te nie przez wszystkich są uznawane za prawidłowe, niektórzy nie klasyfikują tych przykładów jako źródeł dla prawa międzynarodowego.