Wybór przyszłego zawodu albo uczelni jest jednym z ważniejszych kroków w życiu młodego człowieka. Na podjęcie decyzji wpływ ma rodzina, szkoła, rówieśnicy, którzy często nie ze złej woli doradzają niezgodnie z predyspozycjami zainteresowanego.
Wybór przyszłego zawodu albo uczelni jest jednym z ważniejszych kroków w życiu młodego człowieka. Na podjęcie decyzji wpływ ma rodzina, szkoła, rówieśnicy, którzy często nie ze złej woli doradzają niezgodnie z predyspozycjami zainteresowanego.
Podstawą działalności fachowego doradztwa zawodowego są aktualne i wiarygodne okresowe analizy procesów przebiegających na rynku pracy i wynikające z nich przewidywanie okoliczności powstawania nowych zawodów. W ocenie tej bierze się pod uwagę wszelkie uwarunkowania społeczno-gospodarcze sprzyjające powstawaniu nowych zawodów, także w innych krajach, i na tej podstawie określa listę zawodów, które mogą się pojawić w ciągu najbliższych kilkunastu lat. Prognozowanie w tej dziedzinie ma także znaczenie dla instytucji państwowych odpowiedzialnych za postęp cywilizacyjny kraju. Wśród zawodów przyszłości wymienia się m.in. opiekunów starszych osób, sprzedawców, informatyków, pracowników ochrony, pracowników biurowych, hotelarzy, doradców podatkowych, inwestycyjnych i agentów ubezpieczeniowych.
Aby wybór kierunku dalszej edukacji lub zawodu gwarantował wchodzącemu w życie młodemu człowiekowi życiowe powodzenie, potrzebna jest fachowa pomoc doradcy. Jego rola polega na tym, aby biorąc pod uwagę wszelkie uwarunkowania osobiste i społeczno-gospodarcze, pomóc dorastającemu chłopakowi lub dziewczynie w zaplanowaniu ich zawodowej kariery. Żeby to spełnić, doradztwo zawodowe powinno stanowić integralną część procesu dydaktyczno-wychowawczego w każdej szkole.
Pewnym wskaźnikiem co do kierunku rozwoju doradztwa zawodowego jest ustalona w Polsce przez władze państwowe polityka młodzieżowa; jej zarys można odnaleźć w dokumencie „Strategia państwa dla młodzieży na lata 2003-2012”. Celem tej polityki jest stworzenie odpowiednich warunków do pełnego rozwoju młodzieży, m.in. przez dostępność do wykształcenia na wszystkich szczeblach szkolnictwa, umożliwienie jej uczestnictwa w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym kraju. Zadaniem struktur państwa jest troska o powiązanie kształcenia z potrzebami rynku pracy oraz pobudzanie młodzieży do ustawicznej nauki w gwałtownie zmieniającym się świecie. Stąd zabiegi o takie przygotowanie młodych kadr, aby mogły one w każdej chwili i w każdym kraju europejskim znaleźć dla siebie miejsce pod słońcem.
Wiek XXI zmienia dotychczasowy charakter pracy i sposoby przygotowania absolwenta do podjęcia zatrudnienia zaraz po szkole. Ale też wiele wymaga się od samego pracownika: jeśli chce on przez cały czas swej aktywności zawodowej zachować przydatność, musi nieustanne wykazywać bezprecedensową troskę o pracę. Nastał, niestety, taki czas, że wystarczy chwila nieuwagi, zaniedbania, lenistwa, by stracić dotychczasowe zajęcie, a o następne będzie coraz trudniej. Nadto pracownika naszych czasów musi cechować gotowość do ciągłej zmiany warunków pracy i płacy (czasem na niższe uposażenie) i świadomość, że pracodawca będzie mógł decydować o miejscu jego zatrudnienia, niekiedy w innym mieście lub kraju.
Z tej perspektywy ciekawe będzie spojrzenie na sposób przygotowania nowych kadr i jej postawy wobec współczesnych wyzwań w jednej z naszych uczelni. Odpowiednie badania przeprowadziłem wśród 98 studentów pierwszego roku kierunku pedagogicznego Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Już odpowiedzi na pierwsze z pytań ankiety dają wiele do myślenia. Okazało się bowiem, że do tej uczelni aż 57% studentów trafiło nie dlatego, że zdobędą tu upragniony zawód, ale dlatego że… mieli do niej najbliżej z rodzinnego domu; 14% badanych ujawniło, że wybór szkoły wynikał z przykładu innych kolegów oraz koleżanek, a tylko 8,16% respondentów wybrało tę uczelnię ze względu na jej wysoki poziom nauczania w swojej specjalizacji. Cieszy jednak, że prawie 41% studentów wybrało tę uczelnię ze względu na jej dobrą opinię. Studenci podawali również inne powody ubiegania się o indeks w tej uczelni: brak miejsc na wymarzonym kierunku studiów, dostępność uzyskania tytułu magistra, brak pieniędzy, żeby studiować w innym mieście.
Oczekiwania wobec uczelni wśród braci akademickiej są na ogół skrystalizowane: ma ona nadzieję, że wybrana uczelnia da im szansę w przyszłości na stałe i pewne miejsce pracy. Ale czy to jest takie pewne? Perturbacje na rynku pracy nauczycieli dają się już we znaki w wielu miejscach w kraju. Zgodnie z wytycznymi trzeba wyraźnie i jasno uświadamiać młodzieży już w trakcie nauki, że praca zawodowa w coraz większym stopniu stawać się będzie z biegiem lat wartością, którą niełatwo będzie można uzyskać, a raz zdobytej pozycji w środowisku nie da się utrzymać na zawsze.
Kolejne pytanie w przeprowadzonych badaniach odnosiło się do motywów, jakimi kierowali się studenci, wybierając zawód. W odpowiedziach dominował (59% respondentów) motyw zainteresowań tą dziedziną wiedzy oraz przyszłą pracą (lubię dzieci, chęć pomocy innym). To, oczywiście, może cieszyć. Perspektywy łatwego znalezienia pracy po tym kierunku studiów spodziewa się niewiele ponad 14% respondentów. Na wybór przyszłego zawodu miały wpływ również względy zdrowotne (10% wskazań), a 8% respondentów wskazało takie czynniki, jak stała praca, możliwość podnoszenie kwalifikacji itp.
Aż 49% respondentów szczyci się tym, że sami dokonali wyboru swojego zawodu. Nie wyklucza to, oczywiście, wpływu na ich decyzję porady specjalisty. Część badanych wskazała, że to rodzice namówili ich na wybór zawodu, a 35% respondentów wskazało grupę rówieśniczą jako dominujący czynnik w wyborze zawodu. Niestety takie instytucje, jak pedagog szkolny czy doradca zawodowy w bardzo małym stopniu należały do czynników, które pomagały respondentom w wyborze zawodu. Ciekawe, że ważną rolę w podejmowaniu decyzji w 20% przypadków miał popularny informator zawodowy. Stąd prosty wniosek, że w szkołach pogimnazjalnych, w których decyduje się los ich uczniów, trudno mówić o zorganizowanej pomocy przy wyborze przyszłej drogi edukacyjno-zawodowej; 44 % badanych odkładało decyzję co do wyboru zawodu do „ostatniej chwili”.
Niemal 75% respondentów objętych badaniem stwierdziło, że orientacja zawodowa prowadzona w szkole średniej nie była wystarczająca do podjęcia trafnej decyzji w kwestii własnej przyszłości, a tylko 16% uznało, że stosowane formy poradnictwa były wystarczające. To wielkie pole do popisu dla wychowawców, dyrekcji szkół i terenowych władz oświatowych i samorządowych; przed szkolnymi doradcami zawodowymi stoją trudne zadania przekazywania informacji na ten temat w sposób ciekawy i zrozumiały. A przecież można przeprowadzać zajęcia z zakresu poradnictwa zawodowego, angażując do tego wszystkie zmysły zainteresowanych osób. Są jednak szkoły, w których edukacja zawodowa uczniów prowadzona jest incydentalnie, w sposób daleko odbiegający od nowoczesności przekazu.
Jak widać, działalność szkół w dziedzinie orientacji zawodowej niewielu uczniom pomogła w racjonalnym wyborze przyszłej drogi edukacyjno-zawodowej. W grupie gimnazjalistów 43,3% źle oceniło pod tym względem swoją szkołę, a tylko 25,4% uznało starania szkoły w tym zakresie za wystarczające. Nie najlepiej jest też w szkole podstawowej: aż 83% uczniów w badanych szkołach stwierdziło, iż nauczyciele nie prowadzili żadnych pogadanek o tematyce zawodoznawczej, które ułatwiłyby im orientację zawodową. Zgodnie z zebranymi informacjami szkoły zadowoliły się jednorazowymi spotkaniami fachowców z młodzieżą na ten temat; tylko jedna czwarta uczniów stwierdziła, że takie spotkania były dwa razy w roku, a drugie tyle, że nie przypomina sobie żadnego spotkania o podobnej tematyce.
Pytani o to samo studenci raczej dobrze wspominają zajęcia na ten temat w swoich macierzystych szkołach. Zajęcia prowadzili albo pedagog szkolny, albo doradca zawodowy. Można wnioskować, że młodzież jest świadoma tego, kto w szkole zajmuje się właśnie problematyką orientacji zawodowej i miało to swoje odzwierciedlenie w wynikach badań.
Analizując zebrany materiał badawczy, trzeba stwierdzić, że wybory zawodowe młodzieży są przypadkowe i nie pokrywają się z racjonalnymi potrzebami współczesnego rynku pracy. Wynika to z tego, iż nie ma ona pomocy doradcy, który ujawniłby ich predyspozycje zawodowe. Niestety uczniowie często dokonują wyboru szkoły czy zawodu pod wpływem rodziny lub grupy rówieśniczej, natomiast nie doceniają roli doradców zawodowych czy psychologów. Potwierdziło to w pewnym stopniu pytanie o efektywność orientacji zawodowej w szkole: 72% respondentów nie uznało jej za wystarczającą.
Celem prowadzonej przez szkoły informacji o istniejących rodzajach szkół i uczelni, które młody człowiek może wybrać po ukończeniu szkoły podstawowej czy średniej, jest nie tylko wskazanie konkretnych ośrodków w regionie oraz przekazanie niezbędnej wiedzy o sposobach prowadzenia rekrutacji. Młodzieży potrzebna jest orientacja na temat różnych zawodów i grup zawodowych, a także perspektyw zatrudnienia po jej ukończeniu, ich znaczeniu gospodarczym i społecznym, warunkach wykonania danej pracy, wymaganych właściwościach psychofizycznych niezbędnych do wykonywania czynności zawodowych. Trafność samooceny jest ważna w kształtowaniu realistycznych aspiracji edukacyjno-zawodowych. Proces orientacji powinien prowadzić do rozbudzania i ukierunkowywania zainteresowań ucznia, jak również być pomocny w wytworzeniu właściwej hierarchii wartości, niezbędnej do kształtowania motywacji do wyboru zawodu.
Wybór zawodu nie jest jednorazowym aktem, ale długofalowym procesem decyzyjnym, który obejmuje trzy etapy: przygotowawczy, podjęcia decyzji i jej realizacji. Młodym ludziom na każdym etapie niezbędna jest pomoc i opieka w celu podjęcia dojrzałej decyzji. Pomoc ta nie może się ograniczać do udzielania gotowych porad. Powinna mieć charakter procesu wychowawczego, w którego toku następuje poznawanie, ukierunkowywanie i rozwój zainteresowań i zdolności zawodowych młodzieży, informowanie jej o zawodach i drogach kształcenia. Warunkiem zapewniającym skuteczność procesu poradnictwa zawodowego jest przede wszystkim długofalowość, systematyczność i etapowość działań oraz organizowanie młodzieży sytuacji pobudzających jej aktywność i przeżycia emocjonalne.
Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, iż szkoła jako instytucja wychowująca podejmuje różne formy i metody pracy orientacyjnej i poradniczej dla uczniów, lecz jeszcze w niewystarczającym stopniu. Treści przekazywane uczniom są powierzchowne i niepełne, gdyż szkoła nie ma nawet odpowiedniej literatury fachowej, z której nauczyciele mogliby zdobywać aktualną wiedzę. Potrzebuje ona pomocy wyspecjalizowanych doradców zawodowych; tylko taki doradca potrafi bowiem obudzić w słuchaczach zainteresowanie i wywołać twórczy akt, jakim są rozważania na temat wolnego wyboru zawodu i podejmowanie na podstawie realnych przesłanek decyzji w określaniu swej przyszłości. Edukacja zawodowa powinna polegać na wyzwalaniu potencjału indywidualnej osoby. Dlatego współczesna szkoła powinna być wyposażona we wszystkie niezbędne narzędzia, które pomogą młodzieży we własnym określeniu dalszej kariery zawodowej.
Daniel Kukla
Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie