Potrzeby i interesy w polityce. Proces artykulacji interesów.
Pojęcie potrzeb. Polityka wiąże się często z pojęciem interesu. W tym znaczeniu polityka jest narzędziem do urzeczywistniania interesów społecznych w określonych realiach ustrojowych. Potrzeby i interesy stanowią stymulatory ludzkich działań w praktycznie wszystkich dziedzinach aktywności społecznej (są też postrzegane jako elementy pobudzania działalności ludzkiej). Potrzeby różnią się od interesów tym, że interesy są formą i następstwem potrzeb. Dwa ujęcia potrzeby: 1- określające potrzebę jako zjawisko obiektywne, w kategoriach zależności istnienia i rozwoju podmiotu społecznego od konkretnych oddziaływań między nim a środowiskiem. 2- definiujące potrzebę jako stan braku odczuwany przez jednostki lub w pewnych przypadkach zbiorowości społeczne. Lepsze jest pierwsze podejście. Powstawanie potrzeb ma charakter obiektywny i związane jest z warunkami życia ludzi. Potrzeby ukazują to co jest niezbędne i potrzebne jednostce lub grupie by mogła istnieć i rozwijać się. Większość potrzeb ma swoje miejsce w świadomości człowieka zaś uświadomione potrzeby są motywem celowych działań społecznych. Nieuświadomione potrzeby źródłem działań żywiołowych lub nieracjonalnych. Potrzeby można podzielić pod względem strukturalnym. Można je dzielić wg różnych kryteriów np. wg kryterium nosiciela (czyli podmiotu) można wyróżnić potrzeby: 1- społeczne (lub ogólnospołeczne) 2- klasowo-grupowe (czyli warstwowe, grupowe, zbiorowości społecznych), 3- indywidualne (czyli poszczególnych jednostek). Możemy także dokonać podziału wg kategorii znaczenia społecznego i poziomu uświadomienia. Wtedy wyróżniamy potrzeby: 1- racjonalne i nieracjonalne, 2- realne i idealne, 3- prawdziwe i fałszywe, 4- intelektualne i pozaintelektualne. Oskar Lange dodał do tego podziału też potrzeby biologiczne oraz te które są wytworem życia ludzi w społeczeństwie (czyli potrzeby kulturowe czy cywilizacyjne). Rzecz jasna podziały te nie wyczerpują do końca wszelkich możliwych klasyfikacji potrzeb. Widać jednak ich różnorodność. Potrzeby ewoluują w miarę rozrastania się społeczeństw i osiągania przez nie coraz większej ilości dóbr. Potrzeby pojawiają się wraz z warunkami do ich zaspokojenia.
Interesy. Interesy są zwykle wynikiem wyrażenia potrzeb. Co to jest interes? Istnieją dwie przeciwstawne definicje: 1- psychologiczno-indywidualistyczna odnosi pojecie interesu do jednostek i zbiorowości społecznych pojmowanych jako agregaty społeczne, akcentujące świadomościową, subiektywna genezę i istotę interesów; podejście stosowane w zachodnich koncepcjach psychologicznych i socjologicznych. 2- marksistowska, która podkreśla obiektywną genezę i charakter interesów; interesy zbiorowości społecznych cechują się odrębnością i jakościową odmiennością wobec interesów jednostek, nie są więc do tych ostatnich bezpośrednio sprowadzalne. Przyjmuje się tu jako założenie integralny związek między obiektywnymi i subiektywnymi czynnikami działalności społecznej, ujmuje interesy jako rezultat osiągniętego poziomu rozwoju społecznego a także jako źródło działalności społecznej. Pierwsza definicja łączy interesy z pozycją ekonomiczną, socjalna i polityczną jednostek czy grup społecznych. Wytworzenie się poszczególnych interesów możliwe staje się gdy zaistnieją warunki do ich realizacji. Tzn. osiągnięty poziom rozwoju społecznego warunkuje treść i strukturę interesów.
Istniejące w życiu społecznym interesy są także czynnikiem wskazującym treść, kierunki, a także środki działalności społecznej, która jest nazywana procesem urzeczywistniania interesów (ze względu na ciągłe odniesienia do istniejących interesów). Wymaga to odniesienia do konkretnej struktury interesów ich podziałów czy warunków w jakich się dokonuje. Warunki (np. ustrój czy układ sił społecznych) decydują o zakresie i interesach poszczególnych grup społecznych które mają być zaspokajane. Interesy są bardzo rozbudowaną kategorią. Ważne jest zróżnicowanie ze względu na kryteria 1- podmiotu, 2- przedmiotu, a także 3- stopień uświadomienia.
Ad. 1. Dzieli interesy na: 1-ogólnospołeczne (społeczeństwo jako całość), 2- klas i warstw społecznych, 3- narodowości i grup etnicznych, 4-grup społecznych, 5- zbiorowości społecznych 6- jednostek.
Ad. 2. Dzieli interesy na: 1- ekonomiczne, 2- ideologiczne, 3- polityczne.
Ad. 3. Dzieli interesy na: 1- uświadomione a) całkowicie b) częściowo; 2- nie uświadomione.
Interes bardzo mocno wiąże się potrzebami społecznymi (dobrze widoczne np. w ideologii marksistowskiej). Zaspokojenie potrzeb grup społecznych jest zwykle niezbędne dla prawidłowego jej funkcjonowania, trwania a także rozwoju. Zaspokajanie potrzeb pierwotnych (biologicznych) czy wtórnych (kulturowych) wiąże się z osiąganiem celów (zwanymi też dobrami lub wartościami). Urzeczywistniają one potrzeby, które doprowadziły do ich osiągnięcia. Tu interes byłby raczej relacją łączącą potrzeby z dobrami (wartościami) je zaspokajającymi, niezależnie od tego czy relacja ta jest (jeżeli już to czy właściwie) odzwierciedla w świadomości podmiotów interesu. Tak więc potrzeby wyrażają się zwykle w postaci interesów będących ich wyartykułowaną i zracjonalizowaną postacią. Dwie uwagi na ten temat. 1- zakłada aktywistyczne podejście do interesów więc nie można pod tym pojęciem pojmować stanu rzeczy korzystnego dla jednostki czy grupy, lecz nie związanego z ich działaniem, będącego zwykle rezultatem czynników zewnętrznych. 2- odzwierciedla ono jedność subiektywnych i obiektywnych przesłanek pojawienia się i przejawiania interesów. Przekształcenie interesu we fragment rzeczywistości następuje w trakcie (lub efekcie) działań społecznych. Większość teorii społecznych uwypukla strukturalne zróżnicowanie interesów a także przyjmuje niejednoznaczne ich znaczenie dla różnych grup społecznych i jednostek. Podkreślenie roli interesów grup (klas) nie oznacza pomijania innych podmiotów społecznych a także społeczeństwa jako całości, warstw, grup i zbiorowości społecznych, a także interesy jednostek. Są integralną częścią ogólnej struktury interesów. Odrębne jakościowo do interesów klasowych mogą w pewnym zakresie wpływać na zmiany istoty tych ostatnich. Ich umiejscowienie względem interesów klasowych wynika z kilku przesłanek: 1- niektóre z nich (np. interesy społeczeństwa jako całości) są wyrażeniem układu interesów klasowych, ich sprzeczności i konfliktów. Będą więc ukazywały pozycję interesów poszczególnych klas w całokształcie interesów. 2- interesy warstw, grup i zbiorowości społecznych ulegają zaspokojeniu w takim stopniu jakim zezwala na to układ interesów klasowych. Często stosowana jest ideologiczna argumentacja interesów tych podmiotów, powoływanie się na cele i interesy klas społecznych. Zatem obszar realizacji interesów grup i zbiorowości jest uwarunkowany ich odniesieniem do interesów klas społecznych. 3- interes klasowy jest wynikiem ścierania się interesów zbiorowości i odłamów wewnątrzklasowych.
Pod względem przedmiotowym rolę poszczególnych interesów można postrzegać na dwa sposoby. 1- ze względu na materialne warunki życia dla istnienia i 2- trwania społeczeństwa główną rolę przyznaje się interesom ekonomicznym (niezbędne do prawidłowego działania społeczeństwa). Są one traktowane jako podstawa do rozwoju społeczeństwa, warunkując jego poziom, tempo i kierunki. Interesy ekonomiczne stanowią obiektywne, materialne uwarunkowanie działalności ludzkiej, stanowią więc podstawę całokształtu interesów społecznych.
Interesy ekonomiczne dotyczą głównie materialnych warunków bytu społeczeństwa. Ich uzupełnieniem są interesy niematerialne. Kształtuje one pozostałe dziedziny życia społecznego. Jednymi z ważniejszych są tu interesy polityczne, na które składają się m.in. potrzeby bezpośrednio odnoszące się do polityki a także innych dziedzin życia społecznego, których zrealizowanie byłoby niemożliwe bez odwołania się do działania politycznego. Realizowanie interesów politycznych jest niemożliwe bez wypełnienia najważniejszych interesów pozapolitycznych.
Należy zauważyć, iż formowanie i realizacja interesów społecznych zwykle nie przebiega w idealnych warunkach (bezkonfliktowych). Dzieje się tak dlatego, iż występuje zwykle ograniczona ilość dóbr w stosunku do ilości potrzeb. Kolejnym czynnikiem jest to, że realizacja jednych interesów danej grupy społecznej może powodować uszczerbek na interesach innej grupy. To wszystko może powodować konflikty społeczne.
Artykulacja interesów. Proces podejmowania działań mających na celu zrealizowanie interesów zwany jest artykulacją interesów. Przedstawia on zakres działań od momentu powstania potrzeb aż do ich zaspokojenia. Najczęściej dzieje się tak, iż w pierwszej kolejności zaspokojeniu ulegają interesy wielkich grup społecznych (dzieje się tak dlatego, iż posiadają największy zasięg występowania, mają największą zdolność oddziaływania na układ decyzyjny a także bo mają duże znaczenie dla ogółu stosunków społecznych). Interesy mniejszych zbiorowości ulegają zazwyczaj łączeniu (tzw. agregacji). Ma to na celu zwiększenie możliwości realizacji ich interesów. Jednak występowanie interesów indywidualnych jest zwykle zjawiskiem marginalnym.
Artykulacja interesów społecznych (omawiana ze względu na liczniejsze występowanie) składa się z czterech faz: 1- ujawnienie i agregacja potrzeb czyli zamiana potrzeb w interesy. 2- argumentacja interesów czyli zmiana interesów w postulaty. 3- selekcja postulatów czyli w połączeniu z fazą drugą procesu stanowi właściwy proces artykulacji interesów. 4- reprezentacja interesów.
Ad. 1. Faza ta obejmuje wszelkie procesy jakie zmierzają do sprecyzowania interesów. ujawnienie się potrzeb dotyczy nie tylko samej genezy interesu ile płynnego ich kształtowania. Już na tym etapie widać początki konfliktów interesów zwykle mające charakter wewnątrzgrupowy (mogą one prowadzić nawet do rozpadu grupy). Główne mechanizmy ujawnienia i agregacji interesów występują zwykle w dwojakiej formie: jako wewnętrzne i zewnętrzne. Do wewnętrznych zaliczyć można działania grupy jako całości, jej strukturę wewnętrzną, systemy komunikacji czy stosunki społeczne. Do drugiej kategorii zaliczamy m.in. oddziaływanie innych podmiotów życia społecznego, działania specjalnych kanałów ujawniania potrzeb (środki masowego przekazu) czy system reprezentacji politycznej (zarówno instytucji jak i organizacji społeczno-politycznych). Ujawnienie potrzeb prowadzi zwykle do zaangażowania się grup i jednostek przejawiającego się zwykle w podejmowaniu działań mających na celu urzeczywistnienie potrzeb. Ujawnienie potrzeb jest procesem niejednolitym. Podmioty potrzeb kierują się w działaniu podobnymi potrzebami i interesami. Skutkuje to tym, iż wytwarzają się interesy grupowe, które są efektem ścierania się wielu różnych dążeń czy kompromisów. Wykluczają one mniej znaczące dla grupy interesy. Obszar agregacji interesów wyznacza konieczność istnienia a także rozwoju grupy jako całości (i jako części większych struktur społecznych). Połączeniu i przeradzaniu się w interes podlegają zwykle potrzeby niesprzeczne ze sobą. W innym wypadku dochodzi do zablokowania kanału artykulacji bądź rozpadu grupy.
Ad. 2. Faza ta jest kontynuacją poprzedniej i jednocześnie rezultatem agregacji interesów. Dążeniem działań argumentacyjnych jest nadanie im znaczenia ideologicznego lub politycznego. Ideologizacja i polityzacja interesów wpływają na stopień ich akceptacji społecznej. Nadanie interesom rysu ideologicznego wiąże się z ich odniesieniem do akceptowalnych społecznie wartości ideologicznych. Zatem podstawą działań artykulacyjnych jest więc głównie przeważające w danym społeczeństwie wartości ideologiczne i polityczne. Odwołanie się do wartości ideologicznych a także oddziaływanie na innych płaszczyznach agregujących interesy nie należy do jedynych środków wykorzystywanych przez grupę w procesie formułowania swoich interesów. Wykorzystywane argumenty mogą odnosić się do innych zjawisk czy kryteriów społecznych: 1- zasięgu występowania potrzeby, liczebności jej nosicieli; 2- siły „odczuwania” jej przez podmioty; 3- możliwości w zakresie mobilizacji zasobów zaspokajających interesy; 4- poparcia dla danego interesu innych grup społecznych.
Ad. 3. Faza ta czyli faza selekcji postulatów, a później interesów. Etap selekcji jest wynikiem świadomego wyboru i przebiega w sposób dość zracjonalizowany. Wybór postulatów jest zwykle podobny do kryteriów ich argumentacji. Negatywnej selekcji ulegają postulaty źle sformułowane lub błędne, mające marginalny wpływ na grupę bądź wymagających zbyt dużych nakładów w stosunku do otrzymywanych zysków. Selekcja przebiega zarówno pod wpływem czynników wewnątrzgrupowych jak i zewnętrznych oddziaływań. W efekcie reprezentacji najpierw podlegają interesy najważniejsze dla grupy i potrafiące przełamać barierę zewnętrznych nieprzychylności.
Ad. 4. Ostatnia faza czyli reprezentacja interesów. Mamy tu do czynienia z działaniami politycznymi kierowanym ku ośrodkom politycznym mającym na celu doprowadzenie do stanu zaspokojenia interesów. Istnieją dwa podejścia do reprezentacji politycznej: 1- prawno instytucjonalne, która kładzie nacisk na formę i sposób wyrażania interesów, instytucjonalny kształt procesu reprezentacji oraz jego normatywne aspekty; 2- socjologiczne (zwane także socjo- politycznym) tu punktem wyjścia do rozpatrywania treści reprezentacji jest struktura społeczna i charakterystyka interesów.
Ogólnie rzecz biorąc grupa społeczna jako całość jest reprezentantem swoich interesów. Jest to jednak raczej charakter modelowy. W praktyce grupa jako całość rzadko reprezentuje swoje interesy. Tyczy się to głównie interesów, które posiadają najważniejsze dla niej znaczenie. Częściej zachodzi zjawisko występowania jednostek bądź organizacji czy instytucji jako politycznych reprezentantów grupy. Poszerzająca się instytucjonalizacja życia politycznego powoduje, że to właśnie instytucje są najlepszym kanałem reprezentacji politycznej. Wśród nich znajdują się: system organów przedstawicielskich państwa, system partyjny, organizacje społeczne, administracja państwa, administracja gospodarcza, samorządy społeczne, środki masowego przekazu a także inne formy artykulacji interesów (np. referendum czy struktury nieformalne).
W trakcie reprezentacji interesów dochodzi zwykle do konfrontacji interesów grupy z interesami innych zbiorowości społecznych. Interesy zyskują też wymiar ogólno społeczny a także stają się przedmiotem oddziaływań zarówno ze strony układu decyzyjnego jak i społeczeństwa jako całości.
Pojęcie, modele i koncepcje działania politycznego. Typy i rodzaje działań politycznych.
Pojecie polityczne. Jest to jedno z podstawowych pojęć w nauce o polityce, na którym możliwe jest zbudowanie całej siatki pojęciowej całej dyscypliny. Czym jest działanie polityczne? Jest ono interpretowane dwojako: 1- pojecie równoważne pojęciom zachowania się i czynności; 2- specyficzny rodzaj zachowania o świadomym i celowym charakterze. Z punktu widzenia politologii lepszym wydaje się to drugi podejście. Działaniami nazywamy zachowania, które podmiot podejmuje w sposób świadomy (mają one dla podmiotu jakiś określony sens mający swój cel). Świadome działania: kategoria świadomości mieści w sobie kilka składników m.in. racjonalnych i emocjonalnych. Pośród racjonalnych główna rolę odgrywa wiedza (tu wiedza nt. istoty samego działania czy okoliczności jego przedsięwzięcia). Wiedza dotyczy tu przyczyn, celu, możliwości skuteczności czy warunków w jakich można osiągnąć zamierzony skutek. Ważnym elementem jest także znajomość szans na realizację poszczególnych rodzajów działań, zespołu form, i środków służących jego realizacji.
Ważną częścią działania jest hierarchia wartości podmiotu. Czyli jak podmiot ocenia poszczególne cele działania, które ceni sobie bardziej a które mniej. Działania, które są uwarunkowane tymi elementami świadomości podmiotu nazywamy działaniami racjonalnymi.
Jednakże często bywa tak, że działania racjonalne występują rzadko (jest to w zasadzie typ modelowy). Przyczyn takiego stanu rzeczy może być wiele jak np. niedostateczna wiedza o skutkach podejmowanych działań. W skład społecznej świadomości poza elementami racjonalnymi wchodzą też elementy emocjonalne: temperament, przesądy itp. Modyfikują one wiedzę a także mogą ograniczać jej wpływ na zachowanie. Podstawy tego typu działań określane są jako fanatyczne lub irracjonalne. Działania podlegające wpływom nie tylko racjonalnym lecz i emocjonalnym jest działaniem celowym. Jest to działanie racjonalne poddane działaniu czynników emocjonalnych.
Działanie polityczne. W nauce o polityce wyjaśnieniu podlegają wszelkie działania społeczne majce kontekst polityczny (uwarunkowanie polityczne, cel lub skutki polityczne). Wszystkie te części (lub każda z osobna) mogą definiować polityczność działań. Działania polityczne to działania ludzi w polityce, które zwykło się uważać za racjonalne, celowe, kontrolowane i dowolne czynności podmiotu realizującego swoje potrzeby i interesy związane bezpośrednio lub pośrednio z władzą polityczną. Istotą tego zagadnienia jest sprawowanie władzy politycznej, samodzielnie lub w koalicji wywierania wpływu na ośrodki decyzji politycznych w warunkach walki, kompromisów lub współpracy. Działania polityczne podejmowane są z zamiarem osiągnięcia korzystnych dla danego podmiotu zamierzeń w sferze politycznej. Działania polityczne charakteryzują się pewnymi określonymi cechami. Należą do nich: 1- celowy, kierunkowy charakter, który jest wyrazem świadomego wyboru; 2- działania podejmowane z zamiarem wywołania określonych skutków politycznych (np. doprowadzenie do wyborów); 3- działania podejmowane w interesach wielkich grup społecznych, niezależnie od tego czy dana grupa jest formalna czy nie, czy jednostka; 4- duży stopień instytucjonalizacji, uczestniczy w nich głównie aparat państwowy, partie i ruchy polityczne; 5- wysoki poziom zorganizowania uczestniczących w nich grup; 6- konfliktowy charakter, polityka to dziedzina ścierania się sprzeczności.
Cechą działań jest też fakt, iż mogą one przybierać formę bezpośrednia jak i pośrednią. Działanie bezpośrednie to np. wybory parlamentarne a pośrednie to np. spadek poparcia dla danej, rządzącej w danym czasie partii politycznej. Pierwsze z nich są bardzo wyraziste dajce niemal natychmiast widoczne rezultaty, drugie są mniej zauważalne, spowodowane wpływem wielu różnych czynników. Działania polityczne cechuje duża różnorodność przedmiotowa jak i podmiotowa a także przestrzenna. Tak duża różnorodność powoduje, że podjęto próby wydzielenia określonych rodzajów zachowań. Można podzielić zachowania ze względu na podmiot; Będą to zachowania zbiorowe lub indywidualne. Działania zbiorowe to zwykle suma zachowań indywidualnych, najczęściej podobnych lub identycznych o bardzo małym stopniu organizacji lecz silnym oddziaływaniu na ośrodki decyzyjne. Działania indywidualne to działania jednostek, prowadzone na własną rękę i własny rachunek. (np. kampanie wyborcze kandydatów w wyborach parlamentarnych).
Podział podmiotowy może też oznaczać działania polityczne podmiotów uczestniczących we władzy politycznej, umożliwiający wywieranie presji na procesy decyzyjne i oddziaływanie na zachowania polityczne zbiorowości oraz jednostek ludzkich a także działania podmiotów występujących w otoczeniu systemu politycznego. Działania podmiotów politycznych mających udział we władzy zorientowane są na rządzenie i dowodzenie własnej opcji programowej. Działania podmiotów występujących w otoczeniu władzy (systemu politycznego) zorientowane są głównie na zdobycie poparcia opinii publicznej i uzyskani legitymacji do rządzenia.
Zinstytucjonalizowanie działań politycznych- wyróżniają się one określoną specjalizacją, która dotyczy głównie tworzenia struktury i organizacji działania. A także określania sposobu postępowania i metod działania. Ma to swój wyraz w przepisach prawa i normach zwyczajowych. Działania polityczne niezinstytucjonalizowane odznaczają się mniejszym stopniem skoordynowania i reglamentacji za to większym spontaniczności. Wartość instytucjonalizacji w działaniu politycznym prowadzi do wprowadzenia ładu ustrojowego a także organizacyjnego i personalnego. Pozwala to na wyrazisty obraz czynności ośrodków decyzyjnych i odpowiedzialności politycznej. Minusem jest wprowadzenie dużej biurokratyzacji i zbytniego sformalizowania procesów decyzyjnych często uniemożliwiających podjęcie czysto zdroworozsądkowych działań. Działania niezinstytucjonalizowane wprowadzają zaś świeże spojrzenie na procesy decyzyjne.
Można też wyróżnić działania zależące od woli podmiotu politycznego lub innych podmiotów. Mamy tu działania przymusowe zobowiązujące określone podmioty do działania (np. coroczne przedstawianie do uchwalenie budżetu państwa); działania dobrowolne, których podjęcie nie jest nakazane ani przeciwwskazane.
Można także wyróżnić działania jawne, ukryte i zamaskowane. Jawne to działania prowadzone otwarcie pod kontrolą opinii publicznej. Ukryte to działania prowadzone w tajemnicy i rzecz jasna nie podlegające kontroli opinii publicznej. Działania zamaskowane to działania mieszczące się pomiędzy dwoma pierwszymi. Ich ogólne założenia są znane ale szczegółowe działania pozostają tajne.