Europejskie modele ustrojowe

Państwem nazywamy dzisiaj suwerenną organizację polityczną społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach. Gł. składnikiem tej organizacji politycznej jest władza, która dysponuje aparatem przymusu i dąży do monopolu w jego stosowaniu.

Na gruzach imperium rzymskiego powstało w Europie wiele państw. Tworzące je ludy posiadały zupełnie inną strukturę społeczną i inny (niższy) poziom rozwoju cywilizacyjnego, nowe organizmy państwowe funkcjonowały, więc zupełnie inaczej niż cesarstwo. 

Wszystkie niemal państwa pojawiające się we wczesnym średniowieczu na mapie Europy były monarchiami patrymonialnymi (wczesnofeudalnymi). Powstawały drogą ewolucji z państw plemiennych lub szczepowych. Namaszczony w czasie koronacji władca z łaski Boga (Dei gratia), książę lub król, uważał kraj za własność, ojcowiznę (patrimonium) swego rodu. Był jedynym właścicielem-dysponentem ziemi i wszystkich bogactw naturalnych — tylko on miał prawo eksploatacji salin i prowadzenia łowów. Jednocześnie był on jedynym panem i najwyższym sędzią wszystkich poddanych, którzy na znak uznania jego władzy składali mu daniny. To on decydował o zakładaniu osad, organizacji targów i budowie karczem, on nakładał cła i on miał wyłączne prawo bicia monety. Jako władca mógł zrezygnować z części swych uprawnień i przekazać je wybranym osobom, np. w nagrodę za wierną służbę lub za szczególne zasługi nadać na określonych warunkach dobra ziemskie (lenno). W akcie nadania określano, obok obowiązków obdarowanego, czy ma on prawo pobierania z dóbr danin (i jakich danin), czy ma prawo zakładać w nich nowe osady, polować w lasach, łowić ryby w jeziorach, a także — czy może dysponować dobrami, przekazywać je swoim dzieciom, sprzedawać.

W wielu krajach rozwój systemu lennego doprowadził do osłabienia władzy centralnej i rozdrobnienia państwa (rozbicia dzielnicowego). W tym okresie, przede wszystkim w czasie walk politycznych, panujący nadawali dobra, a także zwalniali z powszechnych obowiązków (udzielali przywilejów) jednostki i grupy osób należące do duchowieństwa, rycerstwa oraz mieszkańców konkretnych miast i wsi. W ten sposób wykształciły się stany: duchowny, rycerski, mieszczański i chłopski — grupy społeczne, których członkowie znajdowali się w jednakowej sytuacji prawnej, mieli takie same prawa i obowiązki.

W ponownie scentralizowanym państwie zakres uprawnień króla był już ograniczony nadaniami i przywilejami, którymi jego poprzednicy lub on sam uszczuplili swą władzę wobec jednostek i grup poddanych. W monarchii stanowej panujący musiał dzielić się władzą z reprezentacją stanów — parlamentem i ze zgromadzeniami samorządowymi stanów, ziem i miast. Jednocześnie jednak następowało wzmocnienie państwa jako instytucji suwerennej, niezależnej od cesarstwa i papiestwa. Często również oddzielano już państwo od osoby panującego (Francja, Polska). Monarchowie rozbudowywali sądy królewskie, wzmacniali egzekucję swej władzy, powoływali nowe organy skarbowe. Stany natomiast starały się zdobyć nowe przywileje lub znieść obowiązujące ograniczenia.

Najważniejszym przywilejem stanów, a jednocześnie największym ograniczeniem władzy królewskiej było powiązanie poboru podatków z wyrażeniem przez zgromadzenia stanowe zgody na ich pobranie. Tam, gdzie monarchom udawało się uniezależnić pobór od decyzji stanów, powstawała monarchia absolutna. Władcy najczęściej rezygnowali wtedy ze zwoływania zgromadzeń stanowych i rządzili, korzystając ze wsparcia wybranej grupy (stanu) — mieszczaństwa (Francja) lub szlachty (Rosja, Prusy, Austria). W monarchii absolutnej król miał władzę nieograniczoną, nie poddaną żadnej kontroli, którą wykorzystywał, by zdobyć wpływ na wszystko, co dzieje się w państwie (centralizm). Jednocześnie powstawała rozbudowana biurokracja, która egzekwowała wykonywanie decyzji królewskich w całym państwie.

W XVIII w. w niektórych państwach ukształtował się system rządów nazwany absolutyzmem oświeconym. Przejęci ideałami epoki oświeceni monarchowie używali swej władzy dla przeprowadzenia reform społeczno-gospodarczych, upowszechnienia oświaty, poprawy sytuacji chłopów, objęcia opieką potrzebujących pomocy, złagodzenia prawa, czasem dla kontroli działań Kościoła (Austria). Ponieważ inteligentni władcy potrafili umiejętnie rozpropagować w Europie swe rzeczywiste lub zamierzone działania, ocena ich działalności dokonana u progu XXI w. nie zawsze jest zgodna z opinią pozostawioną przez ludzi epoki (np. działalność Katarzyny II w Rosji).

Wzrost finansowej lub politycznej siły grup udzielających poparcia władcom absolutnym musiał prowadzić do konfliktów. W ich efekcie lub w celu zapobieżenia im, następował nowy podział władzy między monarchę i poddanych. Kompetencje króla, parlamentu i rządu oraz zakres odpowiedzialności za podjęte decyzje zostawały spisane w akcie prawnym, najczęściej w konstytucji. Dlatego też kolejny etap ewolucji królestwa nazywamy monarchią konstytucyjną. Ten system sprawowania rządów funkcjonuje do dzisiaj w Belgii, Holandii, Luksemburgu, Danii, Szwecji i Norwegii oraz w Monako i Liechtensteinie.

W niektórych państwach panujący utracili rzeczywistą władzę lub zrezygnowali z niej, zachowując godność królewską. Gdy władca „panuje, ale nie rządzi”, formalnie nie ma wpływu na parlament i rząd — mówimy o monarchii parlamentarnej. Król pełni wówczas jedynie funkcje reprezentacyjne, symbolizuje ciągłość państwa. W Europie ustrój ten przyjęły W. Brytania i Hiszpania.

Obok monarchii od średniowiecza występowała w Europie również inna forma rządów — republika, czyli ustrój, w którym władza zwierzchnia należy do jednostki lub organu (organów) powoływanego na określony czas w wyborach bezpośrednich lub pośrednich. Republikami były miasta włoskie (Wenecja, Florencja, Genua) i ruskie (Nowogród Wielki, Psków). Republiką była Szwajcaria. Także państwo polsko-litewskie było w XV-XVIII w. Rzecząpospolitą — elementy ustrojowe charakterystyczne dla republiki występują w nim obok cech monarchii, dlatego już w XVII w. nazywano polską formę rządu monarchią mieszaną (monarchia mixta).

Idee republikańskie rozkwitły w epoce oświecenia. Myśliciele uznali wówczas, że tylko ta forma rządu — przez instytucję wyborów — daje społeczeństwu-narodowi gwarancję zwierzchniej władzy. Jednocześnie zapisanie w konstytucji zasady trójpodziału władzy (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą) oraz ochrony praw naturalnych człowieka (do wolności, do równości prawno-politycznej, do własności) miało zabezpieczyć przed absolutyzmem lub dyktaturą 
. Z tych przekonań wypływały zasady ustrojowe spisane w konstytucjach Stanów Zjednoczonych Ameryki (1787) i Francji (1793).

Forma rządu, czyli podział na monarchie (parlamentarne) i republiki, stała się w XX w. mniej istotna niż sposób sprawowania władzy w państwie: demokratyczny lub związany z dyktaturą.

Dyktatury występowały w Europie w odmianie totalitarnej lub autorytarnej. Za państwa totalitarne uznajemy faszystowskie Włochy i Niemcy oraz komunistyczny ZSRR. Autorytarną formę rządów przyjęło w okresie międzywojennym wiele państw Europy Środk.-Wsch. (m.in. Austria, Łotwa, Polska), ale również — także po II wojnie światowej — Hiszpania, Grecja, Portugalia. Tendencją dominującą w ostatnich latach jest przechodzenie od form dyktatorskich do różnych odmian demokracji.

Głównymi systemami organizacji współczesnych rządów demokratycznych są: system parlamentarno-gabinetowy, system prezydencki (nie występuje w Europie) i rządy zgromadzenia. W systemie parlamentarno-gabinetowym rząd z premierem na czele jest powoływany i odwoływany przez głowę państwa (króla lub prezydenta) spośród przedstawicieli partii lub koalicji mającej większość w parlamencie. Rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem. Głowa państwa ma prawo rozwiązać parlament. System ten występuje w większości państw europejskich. W systemie rządów zgromadzenia najwyższym organem władzy jest parlament. Sprawuje on funkcje ustawodawcze, podejmuje decyzje w sprawach administracji i wymiaru sprawiedliwości. Ta forma występuje ob. tylko w Szwajcarii.

Od zakończenia I wojny światowej konkurują ze sobą w ramach demokracji 2 koncepcje państwa: liberalna, której celem jest stworzenie równych szans prawnych dla wszystkich obywateli, i socjalna, akcentująca konieczność prowadzenia przez państwo aktywnej polityki gospodarczej i społecznej (głównie opiekuńczej). Przykładem państwa prowadzącego z sukcesami aktywną politykę socjalną jest Szwecja. 

---