Zbiorowości i grupy społeczne
Zbiór społeczny to ogół ludzi posiadający jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ludzie ci uświadamiają sobie posiadanie tej cechy. Są to zbiory wyróżnione na podstawie cech obserwowalnych i wyraźnie stwierdzalnych. Można tworzyć zbiory na podstawie różnych kategorii:
Kategoria zawodowa - cechą wyróżniającą jest zawód,
Kategoria wieku
Kategoria płci
Kategoria wykształcenia.
Zbiory wyróżniane na podstawie cech ważnych dla życia społecznego nazywamy kategoriami społecznymi, chociaż możność wyróżniania kategorii dla różnych potrzeb jest nieograniczona.
Kategorie społeczne nie są powiązane żadną więzią wewnętrzną. Nie są ani grupami ani zbiorowościami w socjologicznym tego słowa znaczeniu.
Kategorie społeczne mogą się przekształcać w zbiorowości, jeżeli wspólność cechy wyróżniającej staje się podstawą powstawania więzi między ludźmi tę cechę posiadającą. Zbiorowość to dowolne skupienie ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje, chociażby przez krótki czas, pewna więź społeczna.
Najmniej liczną zbiorowością, o najwyraźniej ograniczonej ilości członków, to para lub dwójka. Więź istniejąca między parą lub dwójką pozostaje na gruncie styczności osobistych lub rzeczowych. Jest to prawie zawsze więź o silnym zabarwieniu emocjonalnym, chociaż może być sformalizowana i mieć za sobą sankcje formalne szerszych zbiorowości, jak np. więź między małżonkami, między przełożonym a jego bezpośrednim współpracownikiem. Wpływ pary lub dwójki na postępowanie jednostek może być potężny, zależnie od typu stosunku, np. wpływ zakochanych, matki na córkę. Wpływ ten wynika z szerokiego zakresu obowiązków określonych stosunkiem łączącym dwie osoby, z charakteru emocjonalnego stosunku, z poczucia powinności wykonywania zadań oczekiwanych przez partnera stosunku. Pary i dwójki można podzielić na kilka typów:
pary połączone więzią stosunków seksualnych,
pary połączone więzią pokrewieństwa,
pary połączone stosunkiem pomocy,
pary połączone stosunkiem wychowawczym,
pary lub dwójki przyjaciół,
pary połączone stosunkiem zwierzchnictwa,
pary połączone zależnościami przelotnymi - turysta i przewodnik.
Wśród wielu form zbiorowości wyróżnia się grupy społeczne - jest to pewna ilość osób (najmniej 3), powiązanych systemem uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.
Grupy tworzone są przez członków, którzy chociaż częściowo muszą zinternalizować wartości grupy, muszą zidentyfikować się z jej zbiorowymi dążeniami, uznawać jej cele za własne. Dokonuje się to poprzez podejmowanie i wykonywanie określonej roli społecznej w grupie. Poprzez członkostwo w grupach realizuje się przynależność człowieka do społeczeństwa globalnego. Każda grupa stawia swoim członkom różne wymagania i wymaga przystosowania się do jej wartości, uznawania wzorów, wykonywania funkcji poprzez które grupa trwa i rozwija się. A więc grupa określa: a) wzór fizyczny członka, b) wzór moralny - czyli zespół cech moralnych, jakie członek powinien przejawiać w swoim postępowaniu, c) funkcje członka czyli zakres czynności wykonywanych dla utrzymania ciągłości życia i grupy i dla jej rozwoju.
Następnym elementem składowym grupy są jej ośrodki skupienia, czyli materialne podstawy istnienia grupy, takie jak terytorium, lokal, a także wartości, symbole i idee identyfikujące grupę. Kolejnym elementem są jej zadania, które definiuje się jako ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągnąć lub wywołać. Zadania są zawsze ustalone intencjonalnie, określone statutem lub inną formą porozumienia między członkami i zaakceptowane przez nich. Realizacja zadania grupy nadaje członkom poczucie sensu istnienia grupy, poczucie zadowolenia z przyczyniania się do ważnego dzieła. Zadania grup mają tendencję do rozwijania się wraz z tendencjami członków do rozwijania nowej aktywności. Ponieważ realizowanie zadania grupy jest ważnym czynnikiem realizacji dążności osobowych jej członków, i ponieważ poprzez aktywność w życiu zbiorowym jednostka może realizować i rozwijać swoje możliwości, zatem w życiu zbiorowym szuka ona dążenia do samorealizacji, poprzez rozwijanie zakresu zadania grupy, które daje jej możliwość do rozszerzania zakresu aktywności.
Realizacja zadań grupy wywołuje zjawisko nazywane wolą zbiorową grupy. Wola zbiorowa grupy jest po prostu sumą czy syntezą dążeń członków do realizowania zadania zbiorowego. Wola zbiorowa prowadzi do powstawania solidarności grupy. Jest to zjawisko pochodne w stosunku do świadomości „my”. Polega na poczuci wspólności, na identyfikacji poszczególnych jednostek należących do grupy z innymi członkami, oraz identyfikacji osobistych interesów każdego członka z interesami wszystkich członków. Solidarność przejawia się w poczuciu i działaniu podobnym, w przekazywaniu wszystkim członkom tych samych postaw, kryteriów ocen, w stosowaniu przez wszystkich członków tych samych metod działania w określonej sprawie. Solidarność członków jest warunkiem i czynnikiem siły grupy, a przede wszystkim jej zdolności przeciwstawienia się zagrożeniu zewnętrznemu.
Wszystkie elementy składowe grup społecznych można ułożyć następująco:
członkowie, ich cechy, zasady określające identyczność grupy i ciągłość jej trwania,
zadania grupy i funkcje jej członków, środki służące realizacji zadań grupy i mechanizmy psychospołeczne wytwarzane dla realizacji zadań,
elementy utrzymujące spójność wewnętrzną grupy, tzn. instytucje, system kontroli, wzory wzajemnych oddziaływań i stosunków,
środki i instytucje regulujące styczności, wzajemne oddziaływania i stosunki z członkami innych grup,
elementy materialne, symbole i wartości stanowiące materialną podstawę trwania i integracji grupy.
Elementy te powodują, że grupa jest systemem czyli układem zamkniętym, wydzielonym z całości rzeczywistości społecznej, oddzielonym wyraźnie od innych zbiorowości a równocześnie włączonym w tę całość funkcjonalnie.
Rodzaje grup:
grupy małe i duże
grupy pierwotne i wtórne - w grupach pierwotnych występują więzi oparte na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych, we wtórnych - wynikająca ze styczności rzeczowych i oparta na interesach
grupy formalne i nieformalne
Następnym typem zbiorowości są kręgi społeczne, czyli zespoły osób (nieraz o zmiennym składzie) spotykające się stale i utrzymujące stałe styczności osobiste, lecz nie posiadające wyraźnej zasady odrębności ani wykrystalizowanej organizacji wewnętrznej. Krąg wywiera mniejszy wpływ na postępowanie członków niż grupa, gdyż nie posiada rozbudowanego systemu sformalizowanej kontroli, a także brak jest trwałych stosunków i obowiązków. W kręgu istnieje pewna solidarność i wzajemna odpowiedzialność członków za siebie, pewien zakres kontroli nieformalnej. Krąg łatwo przekształca się w grupę. Zasadnicza funkcja kręgów polega na wymianie poglądów, na wymianie komentarzy, argumentów. Nie działają, nie podejmują decyzji, nie posiadają żadnego aparatu wykonawczego, ale w nich ustalają się opinie i przekonania, poglądy na sprawy zachodzące w szerszych zbiorowościach, poglądy i oceny wydarzeń politycznych, oceny estetyczne. Kształtują opinie lub też dostarczają jednostkom materiału do wyrobienia sobie poglądu na dyskutowane zagadnienia. Stąd krągi odgrywają ważną rolę w życiu intelektualnym, artystycznym, politycznym.
Wyróżnia się 3 rodzaje kręgów:
stycznościowe - osoby spotykające się regularnie w autobusie, systematyczne spotkania te prowadzą do wymiany poglądów, przekazywania informacji o pewnych wydarzeniach, do komentarzy, opinii. Styczności te mają miejsce na marginesie innych celów i nie są celem same w sobie. Służą do powstania siatki wzajemnych oddziaływań, a nieraz i trwalszych stosunków. Krąg ten nie ma sformalizowanej organizacji, ale często jest ktoś kto cieszy się największym autorytetem, kto kieruje rozmowami itp.
koleżeńskie - powstające np. w miejscu pracy, czy szkole, w ramach innych grup, społeczności lokalnych, gdy pewna ilość osób utrzymuje między sobą częste kontakty, ich wzajemne oddziaływania są częstsze, spotykają się dla wspólnego spotkania a nie okazyjnie. Kręgi takie powstają na tle zaspokajania wspólnie pewnych potrzeb czy dążeń. Więź jest tu bardziej zwarta, krąg sprawuje pewien zakres kontroli nad postępowaniem członków, podstawowym stosunkiem jest koleżeństwo traktowane jako układ obowiązków i powinności. Przynależność do kręgu jest sprawą nieformalnej akceptacji, podobnie jak opuszczenie kręgu.
przyjacielskie - skupiające pary przyjaciół na zasadzie, że przyjaciele moich przyjaciół są także moimi przyjaciółmi. Między parami przyjaciół zachodzą trwałe stosunki społeczne, jednak krąg nie posiada trwałej więzi opartej na instytucjach, ani wyraźnej zasady odrębności, wynikającej z wyraźnie określonych zadań czy celów.
Innym typem zbiorowości jest społeczność. Nazwa ta oznacza zazwyczaj zbiorowość terytorialną, w ramach której członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby i wskutek tego zbiorowości tego typu mogą być względnie samowystarczalne, a czasem nawet względnie odizolowane, np. wieś czy podmiejska dzielnica - mające własne instytucje ekonomiczne, zatrudniające mieszkańców, własne szkoły, instytucje kulturalne. Społeczności są zazwyczaj stosunkowo niewielkie, tak że wytwarza się w nich poczucie wspólności podstawowych wartości, poczucie związane z terytorium, i własnej odrębności w stosunku innych zbiorowości terytorialnych. Powstaje w nich więź sąsiedzka wytworzona przez bliskość zamieszkania, podobieństwo codziennych spraw życiowych, stałe styczności osobiste, podobny styl życia, wspólność spraw publicznych, rozpatrywanych w kategoriach bardziej osobistych, silne ośrodki skupienia (świetlica, lokalna gazeta, lokalni przywódcy).
Następnym typem zbiorowości są te, które oparte są na wspólnej kulturze: naród, plemię, lud. Mogą być one grupami w ścisłym tego słowa znaczeniu, mogą jednak stanowić zbiorowości swoiste.
Wyróżnia się także zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań: zbiegowisko, publiczność, tłum.
Osobno wśród grup społecznych trzeba także wymienić rodzinę, która jest jedyną grupą społeczną rozrastającą się do wewnątrz i dostarczającą członków wszystkim innym zbiorowościom.
5