GRUPA SPOŁECZNA - zbiór ludzi połączonych więzią społeczną, którzy posiadają pewien zestaw cech charakterystycznych:

• postrzegają siebie jako jedną całość, jednostkę i są w stanie odróżnić tych, którzy do tej grupy nie należą (np. grupa na studiach - po kilku spotkaniach rozpoznajemy własną grupę i ludzi spoza niej);

• mają wspólne cele długofalowe (np. ukończenie studiów) i krótkoterminowe (np. zakończenie piątkowych zajęć);

• dzielą wspólny los (np. przystępowanie do egzaminów, kolokwiów), dla nikogo nie ma ustępstw;

• traktują swoją przynależność do grupy jako swoisty rodzaj wynagrodzenia - uczestnikiem grupy stajemy się w wyniku podjętych wcześniej działań, uczestnictwo jest więc zadośćuczynieniem (np. przynależność do subkultury). Wyjątek stanowi sytuacja, gdy przynależymy do grupy bez własnej woli (np. przynależność do rodziny).

Funkcje grupy społecznej:

• daje swoim uczestnikom poczucie bezpieczeństwa (daje anonimowość, a odpowiedzialność dzieli się na wszystkie osoby w grupie);

• w grupie rodzą się nasze dążenia i aspiracje, tym samym wypracowujemy nasze postawy i poglądy;

• uczy jak powinniśmy się zachowywać, żeby nie popaść w konflikt z otoczeniem, by być zaakceptowanym przez społeczeństwo w ramach którego grupa funkcjonuje.

Klasyfikacji grup społecznych dokonuje się z punktu widzenia:

1. kategorii obiektywnych;

2. kategorii subiektywnych.

1. OBIEKTYWNE KRYTERIA KLASYFIKACJI - dzielimy je na subkryteria:

1. Liczebność:

• mała - zakłada się, że grupa mała jest grupą, której uczestników charakteryzują bardzo silne relacje wewnętrzne, kontakty bezpośrednie i silne więzi. Ludzie się znają, potrafią rozpoznać z wyglądu, a nawet nazwać z imienia i nazwiska. Ich interakcje zwykle polegają na rozmowie. Pozostają w bliskości przestrzennej i dzięki temu ich działania są dla wszystkich widoczne (np. rodzina, krąg znajomych, sąsiadów, młodzieżowy gang uliczny, parafia, komisja parlamentarna);

• wielka - uczestnicy są świadomi przynależności do grupy, ale pozostają w niej anonimowi. Nie rozpoznają się nawzajem, są przestrzennie rozproszeni i nie poddani bezpośredniej widoczności innych członków. A jednak silnie się z grupą identyfikują (np. mieszkańcy wielkiego bloku, studenci wydziału, katolicy, partia polityczna, naród).

Georg Simmel (XIX wiek) twierdził, że wraz ze zwiększaniem liczebności grupy, zmienia się charakter zjawisk, które w niej zachodzą. Wyróżnił grupy zwane:

• diada - grupa złożona z dwóch członków. Najmniejsza możliwa grupa społeczna. Jeśli jedna osoba opuszcza grupę, przestaje ona istnieć. Dwie osoby mogą pozostawać w bardzo bliskim związku, co nie zdarza się w większych grupach, ale występują tu też takie elementy wymiany społecznej jak rywalizacja, wzajemność, władza.

• triada - grupa trzyosobowa, często jest uznawana za najmniej trwałą z grup małych, ponieważ przejawia tendencję do podziału na diadę oraz osobę osamotnioną. Dwaj słabsi członkowie mogą również stworzyć koalicję przeciwko trzeciej, silniejszej, albo też najsłabszy może zdobyć władzę przez poróżnienie dwóch pozostałych. Możliwe jest również zjawisko mediacji, gdy jeden z członków próbuje pogodzić pozostałych; reprezentacji - gdy dwóch członków powierza trzeciemu zadanie do wykonania w ich imieniu; większości - dojście do wspólnych decyzji większością głosów.

Simmel wskazał, że do progu liczby dwudziestu członków możliwa jest znajomość, powyżej - pojawia się anonimowość, formalizm i pośredniość kontaktów.

2. Trwałość:

• przelotne, zw. quasi-grupami (niby-grupami) - istniejące krótko, oparte na przelotnych kontaktach, czy znajomościach (np. sytuacja, gdy udajemy się w podróż pociągiem, inni podróżni przez czas trwania podróży tworzą z nami grupę, po opuszczeniu pociągu jest wysoce prawdopodobne, że uczestnicy tej grupy już się nie spotkają);

• trwałe zw. dożywotnimi - ich żywotność jest bardzo długa, to grupa o własnej tożsamości i wysokim stopniu organizacji. Nawet zamiana członkowie wpływa na charakter tej grupy. Atrybutami tej grupy są organizacja i kultura (np. naród, kościół, uniwersytet, miasto, rodzina wielopokoleniowa).

3. Sposób rekrutacji - w jaki sposób można stać się uczestnikiem:

• grupy, do których jest się przypisanym - uczestnikiem grupy staje się bez własnego aktu woli, przez urodzenie albo przymus (np. rodzina, grupa rasowa, etniczna, naród, więzienie, obóz zesłańców, oddział rekrutów);

• grupy, do których można przystąpić - uczestnikiem stajemy się w wyniku naszej świadomej aktywności:

• ekskluzywne - istnieją szczególne warunki, kryteria, które trzeba spełnić, a także specjalne procedury, które trzeba przejść, aby zostać do grupy przyjętym; udział w tej grupie stanowi dla jednostki większą wartość, z grupą taką silniej się ona identyfikuje i solidaryzuje (np. studia, grono pilotów LOT, narodowa reprezentacja piłkarska, klub profesorów UJ, GROM);

• inkluzywne - powszechnie dostępne, nie istnieją żadne szczególne warunki przystąpienia (np. wejście do sklepu).

Podział na grupy ekskluzywne i inkluzywne zależy jednak od kontekstu analizy (np. grupa inkluzyjna - sklep - z punktu widzenia osoby niepełnosprawnej może być ekskluzywną, jeśli ów sklep znajduje się na pierwszym piętrze).

4. Intensywność uczestnictwa - na ile ktoś poświęca się dla danej grupy:

• jednofunkcyjne - grupy wyraźnie wyspecjalizowane, w których podejmujemy tylko jeden rodzaj działań (np. grupa rekreacyjna, wycieczka - jedna funkcja: odpoczynek, grupa zawodowa, zadaniowa, stowarzyszenie);

• wielofunkcyjne - działamy w różny sposób (np. znajomi, rodzina: robimy zakupy, kłócimy się, wyjeżdżamy na wakacje, naprawiamy telewizor, etc.);

• grupy żarłoczne (termin: Louis Coser) - bez reszty pochłaniają swoich członków (np. zakon religijny, mafia, korporacje japońskie).

Grupy totalitarne - aspektem członkowstwa w grupie jest rygoryzm i zakres kontroli. Odnosi się do grup, które narzucają określone reguły postępowania i bezwzględnie egzekwują konformizm (np. oddział wojskowy, grupa więźniów), a niekiedy regułami tymi obejmują całość życia jednostki (np. szpieg).

5. Stopień zorganizowania:

• formalne - obwarowane procedurami, silnie ustrukturyzowane, mające podstawy prawne organizacje społeczne. W grupie takiej uczestniczy się jako bezosobowy personel wykonujący pewną rolę, bez znaczenia są nasze osobiste walory czy wady;

• nieformalne - grupy tworzące się spontanicznie.

Podział na grupy formalne i nieformalne zależy od kontekstu analizy (np. grupa studentów to grupa formalna, ale ta sama grupa poddana analizie poza uczelnią - w pubie - staje się grupą nieformalną).

6. Korzyści z uczestnictwa w grupie - podział dwustopniowy:

• instrumentalne - należymy do grupy tylko dlatego, że mamy z tego wymierne i namacalne korzyści. Grupy mają nam dopomóc w realizacji naszych celów innych niż samo uczestnictwo (np. grupa zawodowa);

• autoteliczne (bezinteresowne) - stajemy się uczestnikiem grupy, aby zaspokoić potrzebę towarzyską - motywacja o charakterze prospołecznym (np. spędzanie czasu ze znajomymi).

Pewne grupy o charakterze autotelicznym mogą być wykorzystywane do celów instrumentalnych. Wówczas znajomości nawiązuje się, by zyskać wpływy, czy informacje (Merton: zjawisko pozorowanej wspólnoty).

Obie grupy mogą się też na siebie nakładać (np. grupa zawodowa).

• grupy zadaniowe - grupy celowo organizowane po to, aby zrealizować jakiś projekt, rozwiązać jakiś problem lub osiągnąć pewien zamierzony rezultat (przy analizach grup w działaniu, w organizacji). Grupy zadaniowe dzielimy na 5 kategorii ze względu na rodzaj wykonywanych zadań:

• addytywne - uczestnicy dzielą się zadaniem w ten sposób, że każdy wykonuje tę samą czynność, a im większa ilość osób, tym to zadanie lepiej jest wykonane (np. odśnieżanie parkingu, strażacy);

• kooperacyjne - każdy uczestnik w grupie ma do wykonania inny rodzaj zadania (np. taśma produkcyjna, mecz piłkarski, kwintet skrzypcowy, brygada remontująca statek);

• kompensacyjne - każdy wykonuje czynność sam, ale efektem finalnym jest uśrednienie działań wszystkich (np. komisja egzaminacyjna);

• dysjunktywne - zadania, do których wykonania grupa deleguje jednego członka, który działa na jej rzecz i w jej imieniu (np. strajkujący wysyłają kogoś z petycją, partia polityczna wyłania kandydata w wyborach);

• koniunktywne - grupa wykonuje zadanie, a tempo wykonania dostosowuje do najsłabszego uczestnika (np. turyści, oddział wojska czekający na maruderów, bandyci czekający na spóźnionego). Funkcja ta może mieć wydźwięk negatywny (np. celowe spowalnianie pracy).

2. SUBIEKTYWNE KRYTERIA KLASYFIKACJI - bierzemy pod uwagę psychologiczną relacje jednostki do grupy:

1. członkowskie grupy - obiektywnie do nich należymy, ale z własnego punktu widzenia uważamy je za:

• atrakcyjne - z taką grupą jednostka się identyfikuje, solidaryzuje, obdarza je zaufaniem i lojalnością. Wskaźnikiem takiej postawy jest gotowość do myślenia i mówienia o grupie „my”;

• nieatrakcyjne - (np. skonfliktowana, rozbita rodzina);

2. istotne grupy - pojawiają się, gdy jednostka selekcjonuje z grup otaczających te, które z jakiegoś powodu są dla niej istotne. Podział dwustopniowy:

• odniesienia pozytywnego - taka grupa, którą postrzegamy od strony cech pozytywnych (grupa postępuje słusznie, jest dobra). Gdy w grupie tej zdarzy się działanie negatywne tłumaczymy to, że było ono jedynym możliwym. Są to grupy, o których mówimy „my”, „nasze”;

• odniesienia negatywnego - te, do których najczęściej nie należymy. Kładziemy tu nacisk tylko na zachowania negatywne i tłumaczymy je „wrednym” charakterem uczestników tych grup. Tworzymy negatywne stereotypy. Ludzi z tych grup z automatu traktujemy negatywnie. W grupach takich manifestują się dwie prawidłowości: skłonność do formułowania stereotypów oraz prawo Simmla-Cosera, zgodnie z którym konflikt zewnętrzny zwiększa integrację wewnętrzną grupy (np. kibice Legii dla kibiców Wisły, sataniści dla katolików);

• odniesienia normatywnego - grupa, która stanowi dla nas źródło inspiracji, norm, wartości i postaw dla nas cennych, do których dążymy. To grupa, do której staramy się upodobnić.

• odniesienia porównawczego - grupy, z którymi się porównujemy.

pozycja względnego upośledzenia - służy do umiejscowienia na skali naszej pozycji w stosunku do grupy, do której się porównujemy (np. analiza zarobków - szukamy na skali drugiej grupy podobnej do nas)

Punkt widzenia obiektywnego - przy analizie grupy wszyscy powinni udzielić takich samych odpowiedzi.

Punkt widzenia subiektywnego - można stosować różne kategorie i analiza będzie prawidłowa.

Ćwiczenie wykonane podczas zajęć: polegało na zapamiętaniu w ciągu 30 sekund 20 liczb przez grupę 4-5 osobową, a następnie spisanie tych licz w odpowiedniej kolejności. Test umożliwił określenie natężenia działania synergicznego w grupie.

Poziom działania synergicznego jest to podstawowy proces sprawnie funkcjonujących grup.

SYNERGIA - def. 1. to takie zestawienie 2 lub więcej elementów, gdzie ich wzajemne działanie daje skutek większy niż suma skutków każdego z tych elementów działających odrębnie; def. 2. formuła 2 + 2 = 5.

W grupach, gdzie każdy chce działanie wykonać na własną rękę, poziom działania synergicznego jest zerowy.

Gdy praca jednej osoby firmuje całą grupę, można sądzić, że osoba ta pełni funkcję:

• przywódcy - osoba uznana jest za posiadającą dużą wiedzę;

• kozła ofiarnego - pozostali uczestnicy, przy negatywnej ocenie pracy, osądzają tę osobę;

• osobie tej zależy na tym, aby grupa wypadła pozytywnie podczas pierwszego wrażenia;

• osoba, której chce się cokolwiek robić.

Próżniactwo społeczne - osoby nic nie robią, a oceny końcowe przypisują sobie również.

Grupy o określonym poziomie działania synergicznego różnym od zera, prezentują bogactwo ludzkich zachowań. Nie istnieje żadna klasyfikacja, ale podaje się dwa główne bieguny:

• uczestnicy połączeni mocną więzią (np. próbują wspólnie ratować sytuację dobrym humorem);

• zachowania agresywne - gdy jedna z osób się pomyli, pretensje mają do niej pozostali uczestnicy. Stopień agresji w grupie jest zawsze wyższy, gdy nagroda za wykonanie zadania była bardziej wartościowa.

Najlepiej, gdy każdy w grupie działa zgodnie ze swoimi predyspozycjami.

Zespół pracowniczy - def. 1. tradycyjnie zespół pracowniczy przypomina sporę psów myśliwskich - ten pies, który będzie najbardziej cwany i dopadnie zdobycz jako pierwszy, stanie się przywódcą i rozdysponuje zdobycz pomiędzy pozostałe psy; def. 2. przypomina sztafetę - to grupa ludzi, którzy dążą do jednego celu, działają wspólnie i wiedzą, kiedy włączyć się do działania.

Wyróżniamy 4 podstawowe cechy grupy zadaniowej zespołu pracowniczego:

1. każdy uczestnik musi znać cel końcowy, jeśli ludzie znają ten cel, to cechuje ich większa wyobraźnia - udowodnione badaniami (np. produkcja puzzli przez 5 osób);

2. oceniając pracę takiej grupy ocenia się ją z punktu widzenia całościowego, a więc nie pracę indywidualną (np. jeśli jedna osoba popełni błąd w puzzlach, to okaże się, że całość jest bublem i obrazu sprzedać nie można - brak efektu finalnego);

3. plastyczność ról polega na tym, że jedna osoba zastępuje w razie potrzeby drugą po to, by efekt finalny był dobry;

4. otwarta komunikacja - gdy w grupie pojawiają się problemy, to uczestnicy są w stanie o tym rozmawiać, nie obrażając się na siebie.

W zespole pracowniczym wykorzystuje się klasyczne techniki burzy mózgów - każdy podaje pomysł i nie ocenia się go od razu. Dopiero później odrzuca się wszystkie nietrafione pomysły - wówczas osoba A nie obraża się, gdy jej pomysł zostaje odrzucony wraz z innymi.

Gdy zespół nie funkcjonuje dobrze pojawia się tzw. syndrom Smolenia - to zjawisko, które można wytłumaczyć odwołując się do osoby Bogdana Smolenia. Jest to rodzaj choroby, która ewoluuje, pojawia się powoli i objawia się m.in. tym, że:

• nie chce nam się rano wstawać;

• gdy zasypiamy myślimy o pracy i tym, że rano znów musimy wstać;

• gdy wychodzimy z pracy myślimy: „Wreszcie mam to za sobą”, ale już denerwujemy się, że za parę godzin znów musimy wrócić do znienawidzonej pracy.

Syndrom Smolenia bywa nazywany również uczuciem alienacji (pracowniczej) i ma 4 fazy:

1. bezradność - gdy uświadamiamy sobie, że nie mamy wpływu na to co robimy w grupie, nie ma to swojego miejsca w grupie i jest jej anonimowym elementem;

2. anomia - w psychologii: brak możliwości krytycznej oceny sytuacji; w socjologii: totalna dezintegracja - normy, których do tej pory się trzymaliśmy, tracą na znaczeniu (np. przy zmianie ustroju) i pojawiają się nowe - jednostka nie wie, do których ma się dostosować, aby zostać zaakceptowaną przez grupę;

3. wyobcowanie - gdy dana osoba zostaje przez grupę odsunięta, odrzucona - nie jest to tak, że daną osobę się z grupy wyrzuca, częściej to grupa odsuwa się od uczestnika, który stoi w miejscu;

4. bezsensowność - gdy osoba zostaje wyrzucona poza grupę, traci cel w życiu, zaczyna się dezintegracja osobowości społecznej.

SUBKRYTERIA są to kategorie, a nie rodzaje grup!

2. GRUPY SPOŁECZNE

8

PODSTAWY SOCJOLOGII - WYKŁADY

1 relacja

3 relacje

kwadrat -6 relacji

pięciokąt - 9 relacji

---